Dokumenta Historike Rreth Çamerise

ÇAMËRIA-Një plagë që ende kullon gjak'

Shtrihet në pjesën më jugore të trevave të banuar nga shqiptarët.Shtrihet përgjatë bregdetit Jon dhe zgjerohet në lindje deri në vargun e maleve që e ndajnë prej pellgut të Janinës.Në veri ka si kufi lumin Pavel kurse në jug gjirin e Prevezës.Rripi i saj verior me qendër Konispolin bën pjesë ne kuadër të shtetit shqiptar kurse pjesa tjetër me vendim të padrejtë të Konferencës së Ambasadorëve në Londër(17 dhjetor 1913) Çamëria i'u dorëzua Greqisë.. Qendrat e banuara kryesore të Çamërisë janë: Filati, Gumenica, Paramithia, Margëlliçi, dhe Parga, që gjenden jashtë kufijve shtetërorë; shtatë fshatra gjenden brenda kufijve të Republikës së Shqipërisë, me qendër qytetin e Konispolit.
-Emri "çam" lidhet me emrin antik te lumit Thyamis(Kalamas) që e përshkon.Në kohën antike Çamëria ishte banuar prej fisit ilir të Thesprotëve; historia e saj bën pjesë në historinë e Epirit antik; më tej kaloi nën sundimin e Romës dhe të Perandorisë Bizantine. Në fillim të shekullit XIII ishte pjesë e Despotatit të Epirit, kurse në gjysmën e dytë të shekullit XIV bënte pjesë në Despotatin shqiptar të Artës.Nën sundimin osman, Çamëria bënte pjesë në Sanxhakun e Delvinës si dhe të Janinës dhe u bë shesh i kryengritjeve anti-osmane në shekullin XVI e fillim të shekullit XVII.
Fillet e tragjedisë çame i gjejmë nga viti 1844 me hartimin e një programi shovinist grek i quajtur "MEGALI IDHEA"-Idea e madhe.Ky program u hartua nga Jani Koleti kryeministër i Greqisë.Ky program parashihte formimin e një shteti grekomadh nën sundimin e të cilit do të përfshiheshin trojet që ishin nën sundimin e dikurshëm te Perandorisë Bizantine.Sipas këtij programi Greqia kishte dy qendra:Athinën,kryeqyteti i Greqisë dhe Stambolli,kryeqyteti i helenizmit dhe i ortodoksizmit.Greqia e shihte veten me këtë program trashigimtare të Aleksandrit-Lekës së madh,të molosëve ilirë.Në Ballkan ajo pretendonte t'i marrë territoret deri në malin Ballkan në lindje,e deri në Shkodër në perëndim.Për realizimin e këtyre planeve shoviniste grekët formonin organizata të fshehta,dërgonin çeta të armatosura e propagandistë të shumtë në vise tjera të Ballkanit pra dhe në trojet shqiptare,duke ju shkaktuar dëme të mëdha në luftën për krijimin e shtetit shqiptar.
Çështja çame dhe përgjithësisht çështja e minoritetit shqiptar në Greqi lindi me vendimin e Konferencës së Londrës më 1913, e cila e shkëputi këtë trevë shqiptare dhe ia aneksoi atë Greqisë. Që nga kjo kohë fillon një presion i vazhdueshëm, një politikë sistematike e shtetit grek dhe e forcave të ndryshme ultranacionaliste për shkombëtarizimin e kësaj treve. Për këtë qëllim, u përdorën të gjitha mënyrat, si tatimet e rënda, grabitja e tokës, përjashtimi i popullsisë nga pjesëmarrja në administratën shtetërore, ndalimi i dhunshëm i arsimit në gjuhën amtare, madje edhe në shkollat fillore, vrasjet, burgimet, dënimi me dhunë deri në masakrat e përgjakshme.
Më 1913 u krye masakra në përroin e Selamit (Paramithi) e 72 krerëve të Çamërisë dhe e qindra të tjerëve nga kapiteni famëkeq Deli Janaqi. Në përfundim të Luftës së Parë Botërore, më 1918, u përpilua plani i grabitjes së tokave të popullsisë çame. Ligji i të ashtuquajturës Reformë Agrare, i aplikuar vetëm në Çamëri, u rrëmbeu shqiptarëve të cilët u degdisën në Anadoll, me mijëra hektarë tokë buke, sipërfaqe të mëdha me vreshta, qindra mijë rrënjë ullinj, të cilat u bënë prona të elementëve grekë. Këto masa u pasuan nga organizimi i çetave terroriste në territorin e Çamërisë, sanksionet ekonomike, lufta raciale, braktisja e popullsisë shqiptare në injorancën më të thellë, inkurajimi i kryqëzatave fetare. Përpjekjet e dhunshme të vitit 1923 për ta shpërngulur me forcë popullsinë çame në Turqi, shënojnë një kulm të paparë në politikën e egër shoviniste greke. Bilanci që shumë tragjik për popullsinë shqiptare.Greqia qe ndër shtetet e para në Ballkan në të cilat triumfoi fashizmi. Në gusht të vitit 1936, Joan Metaksai vendosi diktaturën fashiste. Viktima e parë ishte popullsia çame. Fashistët e orës së parë, tregtari Stavro Koçoni dhe oficeri i xhandarmërisë Zambeta filluan goditjet sistematike në Filat, Pituljete, Gumenicë për zhdukjen e popullsisë çame. U shkua deri atje sa populli i Paramithisë u ndalua me violencë të fliste në gjuhën shqipe. Qeveria greke bëri çmos që të përçante popullsinë shqiptare çame, duke u përpjekur të kundërvejë të krishterët ndaj muslimanëve. Kjo politikë shtetërore nuk kaloi pa lënë gjurmë, pasi popullsia e kësaj zone në shumicën dërrmuese ishin e paarsimuar dhe nuk u arrit që qarqet intelektuale të dominonin situatën. Popullsisë çame iu ngarkuan taksa të rënda, të cilat nuk kishin vetëm natyrë fiskale, por synonin ta detyronin atë të emigronte në Shqipëri ose gjetiu. U ndryshuan emrat shqiptarë të fshatrave Spatari, Galbaqi, Picari, Varfanj, Arpika me emra greke, respektivisht Trikoforo, Ella, Aetos, Parapotume, Perdhika duke i kolonizuar me grekë, me qëllim ndryshimi të raporteve të popullsisë.Para se të hynte në Greqi, ushtria fashiste italiane, qeveria greke filloi një fushatë të re masakrash dhe krimesh nga më monstruozët kundër popullsisë shqiptare. Dy muaj para konfliktit italo-grek, qeveria fashiste e Metaksait kreu një akt ndofta pa precedent në historinë botërore. Të gjithë meshkujt nga 16-70 vjeç, mbi 5000 burra, u burgosën dhe u dërguan në ishujt e largët të Egjeut. Ky veprim u krye në bazë të vendimit të marrë më parë në Gumecinë nga një mbledhje e kryesuar nga Dhespoti i Janinës, Spiridoni, ku merrnin pjesë edhe zëvendës Prfekti i Gumenicës Jorgo Vasilako, komandanti i Korafilaqisë dhe përfaqësues të grekëve të Çamërisë. Nga ky kontigjent viktimash 350 veta u masakruan, 400 të tjerë vdiqën më vonë gjatë internimit nga torturat dhe uria. "Në këtë mënyrë-shkruan Jani Sharra-qeveria e vendosi elementin shqiptar, mysliman, haptazi në kampin e armikut" duke e paragjykuar popullsinë çame.Rekrutët çamë, si shtetas grekë të mobilizuar në vitet 1939 dhe 1940 që në atë kohë ndodheshin në shërbim ushtarak, me urdhër të Korparmatës së Janinës, u vunë të thyejnë gurë dhe të ndreqin rrugë në formën e punës së detyrueshme. Në takimin që pati Komandanti i Divizionit VIII të Epirit, gjenerali Kaçimitro, me 2000 djem çamë, u kërkonte mendime për rrezikun që i kanosej vendit nga Italia fashiste. Çamërit u treguan të gatshëm për të luftuar armikun e përbashkët. Por për çudi, në vend të armëve u dhan kazma dhe lopata për të vepruar në prapavija për ndërtim rrugësh. Ishte një qëndrim mosbesimi i autoriteteve greke ndaj çamëve dhe njëherazi dhe një fyerje e poshtërim për ta, duke i trajtuar jo si bashkëluftëtarë, por si robër lufte. Nga ana tjetër, Italia gjatë përgatitjeve të luftës me Greqinë nuk mund të mos merrte në konsideratë për interesat e saj gjendjen diskriminuese të shqiptarëve të Çamërisë. Çiano, ministër i Jashtëm i Italisë, në gusht të vitit 1940, do t'i vinte në dukje ambasadorit grek në Romë se "Greqia ishte e vendosur me të gjitha mjetet që disponon të vazhdojë një program politik, ka diskriminuar në mënyrë tepër të rëndë shqiptarët në favor të grekëve. Dhe këtë e ka bërë në të gjitha fushat e veprimtarisë, që nga ajo e lirisë personale e në atë ekonomike, deri në atë të mësimit të gjuhës... i kanë larguar shqiptarët në rajone larg qendrave të mëdha, duke i mbajtur në kushte primitive".Shpërthimi i Luftës Italo-Greke më 1940 thelloi tensionin politik në Çamëri. Megjithë përpjekjet e pushtuesit për ta tërhequr minoritetin shqiptar në anën e tij dhe pavarësisht se popullsia çame gjatë regjimit fashist të Metaksait kishte vuajtur shumë, ajo përgjithësisht mbajti një qëndrim neutral ndaj palëve në konflikt. "Edhe kur italianët pushtuan Gumenicën-shkruan Jani Sharra-rrallë ndonjë çam u bashkua me ta".
Gjithkush mund të shtrojë pyetjen: pse u mbajt ky qëndrim i ashpër ndaj minoritetit shqiptar ? A ishte kjo një masë vetëmbrojtjeje nga ana e autoriteteve lokale dhe qendrore greke ? A u shkaktua kjo vetëm nga frika e një hakmarrjeje të mundshme të shqiptarëve për krimet që ishin kryer ndaj tyre nga regjimi i Metaksait dhe bandat greke ? Të dhënat provojnë se asnjëra prej këtyre arsyeve nuk përbënte shkakun e këtij veprimi kriminal. Synimi ka qenë akoma më i largët dhe njëkohësisht më antishqiptar. Edhe në situatat e vështira dhe të komplikuara, kur Greqisë po i trokiste lufta në derë, autoritetet greke me gjakftohtësi u përpoqën të përfitonin ç'të mundnin. Ata gjykuan se ishte krijuar një moment i përshtatshëm në marrëdhëniet ndërkombëtare për spastrimin etnik përfundimtar të Çamërisë. Këtë e provon edhe fakti se pas shpërthimit të luftës, pasi u bë e qartë se kapitullimi i Greqisë përballë ushtrive italiane ishte i afërt, autoritetet lokale greke të Çamërisë përgatitën listat dhe po përpiqeshin të siguronin mjetet e nevojshme të mbartjes për të gjitha gratë dhe fëmijët që kishin mbetur në Çamëri me qëllim që kur të hynin ushtritë e huaja këtu, të mos gjenin këmbë shqiptari.Pas thyerjes së ushtrive italiane dhe tërheqjes së tyre nga Greqia u intensifikua dhuna dhe terrori i qeverisë së re greke mbi popullsinë shqiptare të Çamërisë. Të burgosurit dhe të internuarit çamë u liruan vetëm pas pushtimit të Greqisë nga ushtritë gjermane në një gjendje të rëndë shëndetësore dhe shpirtërore.Pas pushtimit të Greqisë nga gjermanët, pritej që çamët e kthyer nga internimi të hakmerreshin ndaj forcave shoviniste greke që kishin qenë shkaktarë të vuajtjeve. Por ndodhi krejt ndryshe. Ata u ngritën mbi pasionet shoviniste dhe zgjodhën rrugën e bashkëpunimit dhe të bashkëjetesës për të përballuar bashkërisht gjendjen e rëndë që u krijua nga pushtuesit e rinj gjermanë. Për këtë qëllim u organizuan dy mbledhje të gjera në Koskë dhe në Spatar. Njerëz me ndikim në krahinë si Musa Demi, Shuaip Llajo, Isuf Izeti, Xhaferr Çafuli, Jasin Sadiku dhe shumë të tjerë punuan me përkushtim për të krijuar atmosferën e mirëkuptimit midis dy komuniteteve, grek dhe shqiptar. Madje fshatarët e Varfanjit, Salicës etj., dërguan përfaqësuesit e tyre në fshtatrat e krishtera ku burrat ishin larguar nga frika e hakmarrjes, duke i siguruar që të ktheheshin se asgjë e keqe nuk do t'i gjente.Në zonën e Gumenicës dhe të Filatit ishte bërë rregull që asnjë grup i rezistencës greke nuk dilte në zonat e lira pa qenë i shoqëruar nga një shqiptar çam. Pikërisht për këtë veprimtari e sakrificë, jo pak çamë dolën para gjykatave të pushtuesit dhe u burgosën. Duke pasur parasysh këtë realitet të mirëkuptimit dhe të bashkëpunimit midis dy komuniteteve (greke dhe çame shqiptare) studiuesi Niko Zhangu shkruante: "Sikur shqiptarët çamë të ishin kriminelë, do të zhdukeshin të gjithë fshatrat e krishterë të Thesprotisë rreth fshatrave shqiptaro-çame".Për qarqet shoviniste greke nuk ishte i pranueshëm mirëkuptimi dhe bashkëveprimi midis komuniteteve shqiptare dhe greke. Për të nxitur përçarjen e tyre ata nxitën vrasjen e çamëve me influencë si Tfik Qemali, Jahja Kasemi, Jasin Sadiku etj. Me vrasjen e shqiptarëve të tjerë nga çeta e Koçnikollës, punët morën një drejtim të rrezikshëm. Të revoltuar nga këto akte, një grup çamësh u drejtuan për të djegur Rahulin, por u doli përpara popullsia e Karbunarit, një fshat i madh i përbërë prej shqiptarësh dhe i ndaloi. Edhe pse Rahuli shpëtoi nga një katastrofë e sigurtë, "më pas bandat e Zervës therën edhe gratë dhe fëmijët e atyre që shpëtuan Rahulin", domethënë banorët e Karbunarit. Në këto rrethana, disa krerë të Çamërisë u përpoqën të formonin një batalion për mbrojtjen e saj. U formua një batalion i cili kishte vetëm gjysmën e efektivit të një batalioni të zakonshëm, afro 300 veta. Për arsye se gjermanët nuk donin të prishin marrëdhëniet me qeverinë kuislinge të Ralisit, ky batalion veproi brenda kufijve politikë të shtetit shqiptar. Populli u armatos, por nuk pranoi të bashkëpunonte me gjermanët, nuk u fut në këtë batalion dhe nuk i përdori armët kundër popullsisë greke, por përkundrazi u rezistoi në mënyrë demonstrative përpjekjeve të gjermanëve për ta hedhur kundër elementit grek. Qëllimi i armatosjes së popullsisë çame ishte thjesht një masë vetëmbrojtëse, pasi ata kishin vuajtur shumë nga shovinizmi grek. Por ajo që i shqetësoi më shumë atëherë forcat shoviniste greke ishte ngritja e këshillave shqiptare në të gjithë Çamërinë. Në mars të vitit 1943 u formua çeta e parë mikste, e cila bashkëpunonte me EAM-in. Tashmë, edhe biografët e Zervës, si Mihal Miridhaqi nuk e mohojnë kontributin dhe pjesëmarrjen e çamëve myslimanë në radhët e rezistencës antifashiste greke, në formacionet e ELLAS-it dhe EAM-it. Historiani i lartpërmendur thekson se çamët nxorrën mbi 1000 luftëtarë. Popullsia çame filloi të organizohej në luftën kundër fashizmit në dimrin e viteve 1942-1943, madje që në verën e vitit 1942 u krijua në Filat grupi ilegal i rezistencës antifashiste i përbërë nga Njazi e Kasem Demi, Mustafa Sulo (Kalbaqi), Dervish Dojaka, Muharrem Demi, Braho Karasani, Sami Alushi, Tahir Demi, Vehip Huso e shumë të tjerë. Ata punuan në rrëzë të kufirit të Shkallës së Zorjanit e më thellë për organizimin e rezistencës, për krijimin e bazave të luftës, për popullarizimin e ideve të Kartës së Atlantikut, e cila u garantonte popujve e pakicave etnike liri, barazi dhe të drejtën e vetëvendosjes pas fitores mbi fashizmin. Në shkut të vitit 1943 u krijua çeta "Çamëria" dhe pak më vonë batalioni "Çamëria", i cili zhvilloi në shtator 1943 betejën e famshme të Konsipolit kundër gjermanëve, që zgjati 55 ditë. Ajo betejë u shqua për pjesëmarrjen e gjerë të popullsisë së Çamërisë, të Delvinës dhe të minoritetit pa dallim kombësie e shtresash shoqërore. Në mars të këtij viti u krijua formacioni i parë mikst shqiptaro-grek. Ai luftoi me trimëri kundër gjermanëve dhe zervistëve në Mallun, në Revani, në Theojefira, në Pleshavicë, në malin Kacidhjar e gjetkë. Në pranverë të vitit 1944 në Qeramicë u formua Batalioni IV "Ali Demi" me më shumë se 500 djem çamë. Ky batalion hyri në përbërje të Regjimentit XV të Ushtrisë Nacionalçlirimtare Greke (EAM). Gjatë luftimeve të tij në rrugën Janinë-Gumenicë, Koskë, Smartë e Lopës si dhe në Mallun ranë trimërisht dëshmorët Muharrem Myrtezai, Ibrahim Halluni, Husa Vejseli etj. Gjithashtu, shumë çamë morën pjesë në Brigadën VI, VII, IX dhe XI të ushtrisë greke. Edhe misioni britanik që kreu hetime në Çamëri nuk e mohonte pjesëmarrjen e çamëve në radhët e EAM-it.Edhe gjermanët u përpoqën ta hedhin minoritetin shqiptar në luftë kundër EAM-it dhe Frontit Nacionalçlirimtar Shqiptar. Këto përpjekje regresive shoqëroheshin me një propagandë me ngjyra të theksuara nacionaliste.Në kuadrin e bashkëpunimit të popullit shqiptar dhe atij grek, u bënë përpjekje për të vendosur ura lidhjeje në linjën e atyre forcave që udhëhiqeshin nga Partitë Komuniste. Në bisedimet midis përfaqësuesve të të dy palëve ishte vendosur që në tetor të vitit 1943, të harmonizohej puna në minoritet. Për këtë qëllim ishte pranuar që të vinin në minoritetin grek në Shqipëri anëtarë të Partisë Komuniste Greke "që të bëjnë punë në minoritete duke qenë në lidhje gjithmonë me ne". Po kështu do të procedohej edhe në Çamëri.Minoriteti grek në Shqipëri u synua me lakmi nga reaksioni zervist grek për të depërtuar në të, me qëllime të hapura antishqiptare. Të dërguarit e EAM-it në minoritet, si Aleks Janari, me propagandën e tyre shfrytëzuan marrëveshjen që përmendëm më sipër, për të ngjallur ndjenjat nacionaliste të minoritetit, "për t'i bërë masat e minoritetit t'i drejtojnë sytë nga Greqia". Në një miting që ishte bërë në Akrovjan ishte deklaruar hapur se "ne pranojmë të jemi një Greqi qoftë komuniste, qoftë djalliste, por vetëm Greqi të jemi". Sipas të njëjtit burim del se grumbullimet dhe veprimtaria e reaksionit grek financohej me të holla. Nga Dhrovjani dhe Leshnic ishin dërguar për tek Zerva 23 veta "pasi ky paguante 1 stërlinë për tre anëtarë të familjes" (minoritare). Ndjenjat nacionaliste po merrnin forcë në minoritetin shqiptar në Greqi, domethënë në Çamërinë e përtejme, duke ndikuar në çoroditjen e popullsisë çame ndaj situatës në luftës dhe të mbështetjes së saj. Megjithatë, Kryesia e Këshillit Antifashist Nacionalçlirimtar të Shqipërisë, duke pasur bindje në vijën e bashkëpunimit midis dy popujve, dërgoi një delegacion në Konferencën Panepirotike të EAM-it sipas ftesës së bërë nga Komiteti Panepirotik Nacionalçlirimtar i Greqisë më 14 qershor 1944. Duhet shënuar se ky bashkëpunim inspirohej nga qëllime fisnike të bashkëjetsës midis fqinjëve me devizën: luftë e ashpër dhe e paprerë armikut nazist dhhe gjithë reaksionit në shërbim të tij.Peshë jo të vogël në trajtimin e çështjes çame dhe të pozitës së Çamërisë në vitet e Luftës së Dytë Botërore do të luante dhe qëndrimi i nacionalistëve çamë, i cili aspironte hapur me qëndrimin e vet bashkimin e Çamërisë me Shqipërinë.Këtë lëvizje e drejtonte një Këshill krahinor me organizmat e tij në nënprefekturat dhe fshatrat. Pjesëtarë të këshillit krahinor të Çamërisë ishin njerëz me influencë si vëllezërit Dino, Adem Muha, Hamza Rexhepi, Hizder Ahmeti, Mahmut Mala, Ramadan Sulo, Bido Taho, Haxhi Shehu etj. Këshilli krahinor kryente në një farë mënyre detyra të qeverisjes siç ishin mbajtja e rrefullit dhe qetësisë, zgjidhja e mosmarrëveshjeve, interesohej për hapje shkollash shqipe etj.Një veprimtari e tillë ishte e papranueshme për qeveritarët e Athinës. Ndaj Qeveria greke e Ralisit shtroi kërkesën këmbëngulëse pranë të Dërguarit të Posaçëm gjerman për Evropën Juglindore Nojbaherit "për rivendosjen e prefektit të administratës greke në Thesproti", "të cilët do të kryenin funksionet e tyre zyrtare në Çamëri, duke u mbështetur në Vermahtin gjerman". Mirëpo autoritetet gjermane mbanin një qëndrim të dyfishtë. Sipas këtij qëndrimi, gjermanët nuk njihnin zyrtarisht veprimtarinë e Këshillit Krahinor çam, çka presupozonte njohjen e administratës shqiptare. Nga ana tjetër, nuk i jepte përgjigje të prerë as qeverisë së Ralisit. Megjithatë, në heshtje, autoritetet gjermane e pranonin punën e Këshillit, i cili siguronte mbajtjen e qetësisë në krahinë, gjë që u interesonte edhe gjermanëve. Nacionalistët shqiptarë çamë nuk përkrahnin përpjekjet e oficerit anglez të ndërlidhjes për një marrëveshje bashkëpunimi me grupin nacionalist të Zervës. Është e qartë se këto përpjekje nuk dhanë ndonjë rezultat, sepse qëllimet e këtyre grupimeve nacionaliste ishin diametralisht të kundërta.Nacionalistët shqiptarë synonin bashkimin e Çamërisë me Shqipërinë, ndërsa përkrahësit e Zervës e kundërshtonin me çdo mënyrë një gjë të tillë. Madje zervistët prisnin rastin e volitshëm për një sulm vendimtar mbi Çamërinë, për të ushtruar mbi të shfarosjen kombëtare.Për të realizuar synimet e tyre, nacionalistët çamë bënë përpjekje për t'u lidhur me Shtabin Aleat të Mesdheut, për të mënjanuar rrezikun zervist për fatin e Çamërisë. Një qëndrim të tillë e kishin konstatuar dhe autoritetet gjermane. "Sipas raporteve që i kanë ardhur të dërguarit të posaçëm të Rajhut, Nojbaherit, vërenin gjermanët-grupi nacionalist shqiptar po punon për t'ia aneksuar Çamërinë Shqipërisë". Në përgjigje të këtij telegrami pohohet me gojën plot se "Ky grup (nacionalistët) është gati të lidhet me këdo, mjaft të bashkojë Çamërinë me Shqipërinë".Rreziku i një raprezaljeje nga bandat shoviniste të Zervës i bën më të vetëdijshëm nacionalistët çamë që të ngulnin këmbë në pikëpamjen e tyre se rruga e bashkimit të tyre ishte rruga e bashkimit të forcave politike shqiptare.Edhe pse Marrëveshja e Mukjes (gusht 1943) ishte denoncuar nga PKSH në mënyrë të njëanshme, nacionalistët çamë i referoheshin asaj si e vetmja rrugë për të zgjidhur çështjen kombëtare shqiptare. Për këtë ata bënë disa herë thirrje për të shmangur luftën vëllavrasëse dhe për bashkimin e të gjitha forcave për mbrojtjen e çështjes kombëtare, në këtë kuadër dhe atë të Çamërisë. Në një letër që Nuri Dino i dërgonte më 21 shkurt 1944 Shefqet Peçit, konstatonte se në Greqi po bëheshin përpjekje për bashkimin e dy forcave kryesore politike të EAM-it dhe EDES-it me synimin që "grekët të shkatërrojnë Shqipërinë edhe nën maskën komuniste...". Dhe më tej ai i kujton Sh. Peçit se "mjaft gjak shqiptari vaditi tokën tonë, mjaft larg u dëgjua afshi i popullit tonë për liri dhe kjo mjafton për të nesërmen, por e nesërmja duhet të na gjejë të bashkuar më shumë se kurrë". Thelbin e kësaj letre e përbënte kërkesa këmbëngulëse për bashkim "për hir të gjakut që na bashkon dhe të zakonit që s'mund të na ndajë". Ai kërkonte mendimin për bazat e bashkimit, por me "kusht që të mos preken parimet tona dhe karakteri kombëtar".Përballë bashkimit të armiqve të kombit shqiptar, një qëndrim i tillë për bashkimin e forcave politike shqiptare ishte më se i justifikuar. Por një gjë e tillë nuk ndodhi, sepse denoncimin e Mukjes e kishte sanksionuar edhe Konferenca Nacionalçlirimtare e Labinotit (shtator 1943).Në anën tjetër, popullsia çame gjendej përballë veprimtarisë së ethshme antishqiptare të EDES-it të Zervës, i cili e kërcënonte atë me raprezalje dhe shfarosje. Zerva u përpoq ta përdorte popullsinë çame si forcë kundër ELLAS-it. Kjo manovër djallëzore synonte së pari ta fuste popullsinë shqiptare në kurthin e luftës midis forcave politike në Greqi, së majtës ekstreme dhe së djathtës ekstreme, me synimin që cilido të ishte rezultati i konfrontimit politik në Greqi, të krijohej preteksti dhe konjuktura e përshtatshme politike për shfarosjen dhe dëbimin e saj.Së dyti, të shtonte forcat për të goditur EAM-in kundërshtar, pra ta përdorte popullin shqiptar si mish për top. Në bisedimet e zhvilluara në fshatin mininë në -3-6 korrik 1944, të dërguarit e Zervës i parashtruan popullsisë çame këto kushte:
-Çarmatimin e plotë
-Mobilizimin e përgjithshëm të popullsisë çame në radhët e EDES-it si dhe të pranonin pushtetin e EDES-it në Çamëri.
Populli çam u gjend në pozita të vështira. Ai nuk pranoi të futet në luftën midis forcave rivale në Greqi dhe si ndëshkim Zerva filloi ndaj kësaj popullsie sulmin e përgjithshëm të 8 korrikut 1944 që ka patur ato konseguenca që dihen. Ky fakt pohohet dhe në letrën e Këshillit Antifashist të Çamërisë dërguar: Qeverisë greke të Bashkimit Kombëtar, Shtabit të Përgjithshëm të Mesdheut, Qeverive të Fuqive të Mëdha, Komitetit Qendror të EAM-it, Guvernatorit të Epirit, Komitetit Panepirot të EAM-it.Në arkivat e Shqipërisë ruhen shumë dëshmi të emigrantëve çamë lidhur me krimet e forcave zerviste.
Pozita e Çamërisë dhe e çamëve gjatë Luftës së Dytë Botërore-Por përpara masakrës së korrikut, forcat e EDES-it kishin kryer një valë tjetër masakrash në qershor. Gjithashtu, pas verës pasoi një fushatë tjetër në tetor të vitit 1944 e cila bëri të plotë spastrimin etnik të Çamërisë.Rezultatet e këtij spastrimi kanë qenë me të vërtetë tragjike. Nga një popullsi prej 35000 vetësh që ishte para luftës mbetën vetëm disa dhjetëra familje. Vetëm në tragjedinë e Filatit dhe të Paramithisë që u zhvillua në qershor dhe tetor të vitit 1944, rezultati ishte: 2000 të vrarë, gra, fëmijë, pleq dhe burra të paarmatosur, të masakruar në mënyrën më çnjerëzore nga bandat zerviste. Në fshatrat e Paramithisë, Gardhitës, Dhrahumit, Karbunarit, Veliat, Filatit, Galbaqit dhe Spatarit u grabitën 4949000 okë drithë, 2217500 okë tërshërë dhe elb, 361500 okë djathtë, 457700 okë vaj ulliri, 12850 okë gjalpë, 27020 krerë bagëti të imta, 18500 okë duhan, 26800 okë oriz, 37000 okë bajame, 2500-3000 shtëpi të djegura dhe dëme të tjera të pronës që arrinin në 84700 frs.Një pjesë e mirë e historiografisë greke të pasluftës dhe diplomacia greke gjatë periudhës së luftës së ftohtë, por edhe sot, kanë mbrojtur tezën absurde se populli çam (an blok) ishte bashkëpunëtor i nazistëve dhe fashistëve dhe u largua me ta për në Shqipëri në fund të luftës. Masakrat në Çamëri janë një shkelje flagrante e parimeve njerëzore dhe një mospërfillje e turpëshme e parimeve dhe e karakterit të luftës antifashiste. Masakrat në Çamëri u kryen në sajë të bashkpunimit dhe marrëveshjeve me gjermanët, të cilët në tërheqje u lanë vendin forcave zerviste. Ja një fakt konkret i bashkëpunimit ndërmjet forcave zerviste dhe të atyre gjermane: Komandanti Zervist Theodhor Vito, i forcave të krahinës së Filatit, nje ditëpara hyrjes së forcave Zerviste në Filat dhe pikërisht më 22 shtator 1944 në katundin Fanaromen, 3 km larg Filiatit, u takua me Komandantin e forcave gjermane në tërheqje. Mbas këtij takimi shohim që ende pa u larguar mirë forcat gjermane nga Filati, forcat e Theodhor Vitos hynë në Filat. Kështu një bashkëpunim i tillë u siguroj forcave Zerviste krahët duke u dhënë mundësi për të filluar terrorin dhe masakrat në një stil të gjërë në të gjitha krahinat e Çamërisë. Forcat e divizionit X te EOEA nën komandën e Kolonel Vasil Kamarës dhe pikërisht ato të regjimentit XIV të këtijDivizioni të udhëhequr nga Kranja, me ndihmësa Lefter Strugarit, avokat Stavropullosit, Ballumit, Zotos, kriminelët me damkë Pantazejt, etj, më 27 qershor 1944 hynë në qytetin e Paramithisë. Në kundërshtim me premtimet e dhëna dhe marrëveshjes së bërë midis Myftiut Hasan Abdullaj nga një anë dhe Shapera me Dhespotin e Paramithisë nga ana tjetër si agjentë të Zervës, filluan masakrat më të poshtra. Burra, gra dhe fëmijë të pa mbrojtur qenëobjektivi i Monarko Fashistëve Grekë. Numri i të masakruarve në qytetin e Paramithisë dhe rrethe arritën në 600 veta. Më 28 korik 1944 forcat e regjimentit 40 nën Komandën e Agores hynë në Parg ku masakruan 52 burra, gra dhe fëmijë. Forcat e EOEA nën komandën e Theodhor Vitos, Ilia Kaços, Hristo Mavrudhit, Hristo Kaços, Hari Dhiamantit ,etj., mbasi rrethuan qytetin e Filiatit më 23 Shtator 1944, ditën e Shtunë në mëngjes, hynë në qytet. Po në këtë ditë hynë edhe në Spatar, plaçkitën dhe grabitën të gjitha familjet dhe gjithë ç'ka gjetën. Në mbrëmjen e natës 23 duke u gdhirë 24 Shtator 1944, hynë dhe forcat e komanduara nga Kranjaj, Strugari e të tjerë; me arritjen e këtyreforcave filluan menjëherë masakrat. 47 burra, gra dhe fëmijë u masakruan në Filat dhe 157 numërohen të masakruarit të vrarët dhe të humburit në Spatar, ku një pjesë e mirë e tyre ishin grumbulluar nga katundet të tjera. Të gjitha gratë e reja dhe vajzat u keqpërdorën dhe u çnderuan prej kriminelëve të Zervës. Pak ditë më vonë monarko fashistat grumbulluan të gjithë burrat që kishin mbetur dhe me vendimin e Gjyqit fallco, Koqinja Kryetar,Stavropullos Prokuror dhe katër anëtarë, 47 shqiptarë të pafajshëm u masakruan. Në Granicë të Filiatit janë mbuluar kufomat e 46 vetave dhe të therrura me thika dhe 45 të tjerë në fushë të Filatit tek ara e Xhelo Metos. Familje të tëra janë zhdukur me prindër, fëmijë dhe foshnjë në djep. Gratë dhe vajzat u çnderuan. Me qindra deklarata të atyre që shpëtuan përshkruajnë vrasjet dhe vuajtjet e pasosura nga ata del qarte kriminaliteti dhe qëllimi i veprimeve të monarkofashistëve në Çamëri. Por si qëndron e vërteta ? Është rasti të (konfirmohet) pohohet se në luftën antifashiste popullsia shqiptare e Çamërisë inkuadroi në formacionet luftarake shqiptare dhe greke mbi 1000 luftëtarë, pa llogaritur qindra të tjerë që punonin në terren. Vetëm në radhët e ELAS-it dhanë jetën 68 partizanë çamë.Është tashmë e provuar se masakrat dhe dëbimin e dhunshëm të popullsisë shqiptare të Çamërisë i kreu Zerva, i cili ishte dhe bashkëpunëtor i gjermanëve. Pikërisht këtu mendojmë se duhen rikujtuar disa dokumenta që provojnë bashkëpunimin e tij me gjermanët dhe kështu do të mbetet absurd pretendimi grek se një aleat i gjermanëve ka dëbuar nga trojet etnike një popullsi të tërë pse ishte në bashkëpunim me aleatët e tij.Bashkëpunimi i Zervës me gjermanët është i provuar nga dokumentat gjermane si dhe nga shtypi grek i kohës dhe i pasluftës, i cili ka dhënë dhjetëra dëshmi në këtë drejtim. Nga arkivat sekrete të Vermahtit gjerman për greqinë, zbulohet një marrëveshje bashkëpunimi midis Zervës dhe pushtuesve gjermanë që të godiste grekët e tjerë. Autori që ka publikuar këtë marrëveshje shprehet se "ekzistonte në thellësi një miqësi me ujkun". Në dokumentin gjerman thuhet: "Gjatë natës së 1-2 shkurtit 1944, Zerva i parashtroi Komandës së Korparmatës XXII malore, me anën e një oficeri të plotfuqishëm propzimin për bashkëpunim mbi bazat që vijojnë: armëpushim, bashkëpunim në luftën kundër ELAS-it ne azhornim të vazhdueshëm mbi qëllimet e tij, mbi vetë pozitën e tij si dhe mbi forcat armike". Propozimi i Zervës iu parashtrua dhe të Plotfuqishmëve të Posaçëm të Rajhut për Evropën Juglindore, ministrit Nojbaher. Përgjigja ishte: të vazhdojmë traktativat deri sa të merret vendimi përfundimtar. Më 9 shkurt 1944 u arrit aprovimi për marrëveshje lokalisht të përkufizuar... Kjo situatë vazhdoi deri në fillim të korrikut 1944. Forcat e Zervës në mars 1944 ishin rreth 10000 luftëtarë.Sipas marrëveshjes me autoritetet gjermane duhej të mbetej e lirë nga ushtria e Zervës një rrip bregdetar prej 10 km. Mirëpo më 3 korrik 1944, trupat e Zervës e pushtuan zonën bregdetare pranë Pargës. Po ashtu, gjatë natës 6-7 korrik filluan në befasi veprimet luftarake të trupave të Zervës kundër reparteve gjermane në perëndim të Artës dhe në rrugët Janinë-Artë dhe Janinë-Gumenicë. Siç shpjegohet në dokument "ndryshimi i qëndrimit të Zervës nga marrëveshja e arritur me gjermanët ndodhi si rezultat i ndërhyrjes së oficerëve të ndërlidhjes aleate, të cilët morën përsipër vetë udhëheqjen e ushtrisë së Zervës. Madje thuhet se edhe urdhrin për sulm kundër gjermanëve e dhanë oficerët ndërlidhës të aleatëve. Nisur nga ngjarje të tilla as edhe gjermanët nuk ishin të qetë për marrëveshjen që nënshkruan. Lajmet e shërbimeve sekrete gjermane konstatonin që në rast zbarkimi të aleatëve, EDES-i do të luftojë kundër gjermanëve, duke iu referuar udhëheqësit të EDES-it papajoanu. Në gusht 1944 forcat zerviste arrinin rreth 21000 vetë.Në vitin 1947, pavarësisht nga dëshira e amerikanëve, që qeveria greke të mbështetej mbi një koalicion sa më të gjerë, Departamenti i Shtetit shfaqi hapur pakënaqësinë e tij ndaj kandidaturës së Zervës si ministër i Punëve Publike, duke e akuzuar atë hapur si bashkëpunëtor të gjermanëve. Ky qëndrim parimor i Departamentit të Shtetit ishte aq i vendosur saqë ai shkonte deri atje sa të kërcënonte udhëheqësit grekë se, në rast të kundërt, do të tërhiqte misionin ushtarak. Ambasadori amerikan në Athinë Macveagh i deklaroi hapur N. Zervos se si shtypi, ashtu edhe publiku në SHBA në shumicë ka opinionin se ai ka tendenca diktatoriale dhe fashiste që janë në kundërshtim me idealet e demokracisë sonë". Kështu, atij iu bë e qartë se nuk meritonte besimin si anëtar i ndonjë qeverie që propozohej të bashkëpunonte ngushtë me SHBA. Po kështu, një personalitet tjetër me peshë, Guvernatori Grisuold, duke refuzuar ta priste Zervën, i deklaronte sekretarit të tij të njëjtën gjë, se ekzistonte një opinion i fortë publik, i cili ishte kundër Zervës në ShBA dhe në vendet e tjera si Franca dhe Anglia, të cilat ishin mike të Greqisë dhe se ai e ndjente se për këto arsye në qoftë se Zerva do të bëhej ministër i Rendit Publik, kjo do të ishte një fatkeqësi e madhe për Greqinë dhe mund të përmbysë punën që po bën Misioni Amerikan për të". Bashkëpunimi i Zervës me gjermanët, ishte dëshmuar edhe në Senatin Amerikan nga oficeri i ushtrisë amerikane me origjinë greke Kouvras më 31 mars 1947, duke e cilësuar atë si një kolaboracionist të tipit të Mihailloviçit të Jugosllavisë. Kouvaras i paraqiti Senatit një dokument shumë kompromentues, i cili provonte marrëveshjen që ekzistonte midis forcave të armatosura gjermane në Epir dhe EDES-it të Zervës. Ky dokument ishte një memorandum i Shtabit të Përgjithshëm të Korpusit të 22 të Ushtrisë Gjermane.Tezën greke e hedhin poshtë edhe dokumentat diplomatike angleze të kohës, të cilat nuk mund të dyshohen për ndonjë tendencë antigreke, por përkundrazi për tolerancë ndaj aleatëve të tyre dhe në radhë të parë ndaj forcave të së djathtës, të cilat ishin pikëmbështetja e tyre. Kështu, sipas dëshmive të njërit nga zyrtarët e lartë të misionit anglez në Shqipëri, majorit Palmer, i cili kreu një udhëtim eksplorues në Greqinë e Veriut pohohet se "Forca 399" kishte përcaktuar deri në 2000 veta që bashkëpunuan "me gjithë zemër me gjermanët", por ai nuk mohonte faktin që pati edhe rreth 700 veta që luftuan në radhët e ELLAS-it kundër gjermanëve. Tërheq vëmendjen një fakt se shifra që jep Palmeri, përkon me numrin e të dënuarve nga gjyqi famëkeq i Janinës, i ashtuquajtur "Gjyqi i kolaboracionistëve", i zhvilluar në vitin 1945-1946, i cili dënoi në mungesë 1930 shqiptarë të Çamërisë. Palmeri, i cili është mbështetur siç e thotë dhe vetë në të dhënat e palës greke e konkretisht të majorit Sarandis, i cili-thotë Palmeri- "pranoi përgjithësisht veprimet e kryera prej grekëve kunër minoritetit shqiptar" hedh paksa dritë edhe mbi një çështje tjetër mjaft të rëndësishme, e cila ka të bëjë me faktin se ç'vend patën gjermanët në genocidin që kryen forcat ultrashoviniste dhe fashiste greke kundër popullsisë shqiptare, të cilin Palmeri, pa u shqetësuar për tragjedinë e dhimbshme të kësaj popullsie, me gjakftohtësi e quan thjesht një "situatë grindjesh". Ai pohon sidoqoftë, një të vërtetë se ky akt "padyshim ishte i inkurajuar nga gjermanët". Genocidin zervist për spastrimin etnik në Çamëri e konfirmonte edhe koloneli Monague @oodhouse, ish kryetar i Misionit Anglez në Greqi, i cili thotë se "Zerva i ndoqi çamët nga shtëpitë e tyre në 1944... Dëbimi u krye me gjakderdhje të madhe. Qëllimi ishte dëbimi i popullsisë së padëshirueshme shqiptare nga vendi i vet". Madje këtë gjenocid ndaj shqiptarëve të Çamërisë e ka pohuar vetë N. Zerva. Në letrën dërguar më 4 gusht 1953, Jani Dani Popovitit e porosiste: "Të marrë përsipër detyrën e sqarimit të bashkëatdhetarëve (grekëve) se kush e pastroi Çamërinë nga shqiptarët". Këtë fakt e dëshmojnë edhe dokumentat e Komitetit Antifashist Nacionalçlirimtar të refugjatëve çamë në Shqipëri. Në një memorandum të këtij Komiteti dërguar Ministrave të Jashtëm në Moskë i cili u publikua në gazetën "Bashkimi" dhe pastaj edhe në "Pravda", pohohej se "Para shpartallimit të gjermanëve, monarkistët grekë dhe fashistët, bashkë me Gestapon, sulmuan popullsinë dhe shkaktuan emigrimin e minoritetit shqiptar në territorin e Shqipërisë. Ajtet e autoriteteve greke ishin në kontradiktë të qartë me Kartën e Atlantikut dhe me vendimet e Jaltës dhe të Potsdamit". Pozitën e gjermanëve lidhur me genocidin e bandave zerviste kundër popullsisë çame e kompromenton më tej një dokument tjetër që vjen nga një ditar i njërit prej nacionalistëve çamë, Rexhep Dino, i cili shpjegon dhe një enigmë tjetër, se si hyri Zerva në Çamëri, kur populli çam ishte i armatosur. Ky dokument provon se Zerva nuk guxonte të hynte në Çamëri, sepse i trembej konfrontimit me popullsinë çame, e cila ishte e vendosur të vetëmbrohej. Prandaj, ai ndërhyri pranë autoriteteve gjermane të pushtimit që ata të bënin çarmatimin e saj dhe ia arriti këtij qëllimi. Çarmatimi i popullsisë u krye nga gjermanët me një urdhër direkt të Hitlerit. Autori i lartpërmendur pohon se gjermanët në këtë rast nuk përfillën as lutjet e nacionalistëve shqiptarë çamë, që kishin besim tek ata për të realizuar aspiratat e tyre, për bashkimin kombëtar. Më pas Zerva hyri në Çamëri dhe kreu krimet monstruoze që tashmë dihen.Nga hetimet e tij Palmeri përpiqet të hedhë sadopak dritë mbi motivet e kësaj masakre dhe ai jep një shpjegim ineresant që i afrohet të vërtetës ose më saktë është një pjesë e saj. Ai i raportonte eprorëve të tij se "Rrethi ku banonte ky minoritet ishte i pasur, konseguenca ka qenë gjithnjë një ndjenjë zilie dhe urrejtjeje nga ana e grekëve për atë rreth ndaj çamëve". Në të njëjtën kohë Palmeri vë në dukje se pretendimi absdurd për aneksimin e Shqipërisë së Jugut nga Greqia, të cilën shteti grek e kishte kultivuar në maksimum për disa dekada, kishte prodhuar "një urrejtje shumë të fortë, e cila drejtohej jo vetëm kundër çamëve, por kundër gjithë shqiptarëve në përgjithësi".Në këtë mënyrë, Palmeri vë në dyshim pretendimin se spastrimi etnik i Çamërisë u krye për shkak të bashkëpunimit të kësaj popullsie me gjermanët, por si pjesë e strategjisë shoviniste të Greqisë kundër shqiptarëve.Megjithatë, Palmeri e pranonte dhe mundësinë hipotetike të bashkëpunimit të një pjese të minoritetit shqiptar me italianët dhe si shkaqe të këtij bashkëpunimi të mundshëm ai jepte "dëshirën për ta bashkuar Çamërinë me Shqipërinë ose për të shfrytëzuar mundësitë që paraqiste realiteti i krijuar për të qëruar hesapet e vjetra me grekët. Ai pohonte se nuk mund të arrihej në ndonjë konkluzion se kush nga të dy palët ishte përgjegjës për fillimin e armiqësive. Në të vërtetë, armiqësitë dhe konflikti nacional në Çamëri, siç kemi theksuar më lart, kishin filluar këtu me aneksimin e kësaj treve shqiptare nga greqia gjatë Luftërave Ballkanike. Shkaku themelor ka qenë politika sistematike antishqiptare dhe shkombëtarizuese e qeverisë greke dhe organizmave të ndryshme të saj. Kjo situatë e tendosur, sigurisht që ka shkaktuar edhe konflikte të veçanta midis të dy palëve, por dhuna dhe krimi grek dallohen cilësisht pasi ata ishin të ushtruara, të organizuara, të drejtuara ose të xnitura nga shteti grek. Prandaj bashkëpunimin e elementëve të veçantë shqiptarë me gjermanët dhe italianët, i cili e kishte burimin në shtypjen e rëndë nacionale nga shteti grek, qeveria dhe propaganda greke, pas luftës, madje dhe sot, u përpoqën të fryjnë dhe ta paraqisin si një bashkëpunim total ndaj popullsisë çame me gjermanët. Qëllimi ka qenë i qartë, që t'i vihej një bazë justifikuese spastrimit etnik të Çamërisë.Por armiqësitë dhe përplasjet sipas të dhënave të mbledhura nga Misioni Britanik, rezultonin edhe në një linjë tjetër, në kuadrin e ballafaqimeve midis EDES-it dhe ELAS-it. Por as këto ngjarje nuk përbëjnë argumente për të përligjur spastrimin etnik të Çamërisë.Përpara se Palmeri të kryente hetimet e tij në Çamëri, zbulimet britanike në dhjetor të vitit 1944 dhe në janar të vitit 1945, kishin informuar Foreign Ofisin se masakrat dhe shpërngulja e popullsisë çame ishin kryer nga Zerva. Pohohej se pas pushtimit italian një grup nacionalistësh shqiptarë "kishte ndihmuar në vitin 1940 Ushtrinë Italiane në fushatën e saj kundër Greqisë dhe në vitin 1944 ata i kishin dhënë ndihmë afektive forcave gjermane të pushtimit. Pas largimit përfundimtar të gjermanëve nga Çamëria trupat e Zervës u shpërndanë në shtëpitë e shqiptarëve. Në një lokalitet 40 ushtarë të Zervës u zhdukën dhe pastaj u gjendën të vdekur. Ky incident që ndodhi rreth qershorit të vitit 1944 shkaktoi raprezaljet e forcave të Zervës, të cilat çuan në dëbimin e të gjithë shqiptarëve nga Greqia".Pas raportit të Palmerit, një tjetër informacion iu dërgua Foreign Ofisit nga autoritetet ushtarake britanike në Greqi. Në të jepej vlerësimi i përgjithshëm se veprimet kundër çamëve ishin të kuptueshme, sado që ishin të qortueshme. Duke iu referuar Librit të Bardhë grek ky raport i paraqiste çamët si "një popullsi gjaknxehtë dhe violente ashtu si shumë komunitete të tjera malore ballkanike". Ndër të tjera në këtë raport thuhej: "Dy herë minoriteti shqiptar ka qenë përfshirë në shkatërrimet e zonës ku ata jetojnë. Dhe bregdeti shqiptar që shtrihet përballë Korfuzit ishte një nxitje e përhershme për nacionalistët e zjarrtë grekë. Gjatë lëvizjes së rezistencës çamët i kishin shqetësuar grekët sërish duke vepruar në banda midis bregdetit dhe forcave të gjeneralit Zerva. Ata ia prenë lidhjet atij (Zervës) ose të paktën penguan lidhjet e tij me kolegët e vet në Korfuz. Çamët përfaqësonin për Aksin një element nacionalist antigrek. Nuk duhet harruar se Zerva kur u godit dhjetorin e kaluar nga ELAS-i, u ankua se ai ishte goditur gjithashtu nga shqiptarët. Këta më shumë mundësi ka që të ishin çamët se sa ndonjë forcë nga Shqipëria. Në këto rrethana, veprimet kundër çamëve nga ana e grekërve kanë qenë të kuptueshme, megjithëse të qortueshme".Çështja e Çamërisë, bashkë me atë të Kosovës u pozuan në opinionin publik nga Diaspora Shqiptare në kushtet e vetëizolimit të Shqipërisë, kur shteti shqiptar thuajse i kishte lidhur duart vetvetes për të mbrojtur interesat kombëtare shqiptare, duke vënë në plan të parë interesat e ngushta të mbrojtjes së pushtetit dhe parimet e bashkëpunimit në linjën e ashtuquajtur internacionaliste. Reagimet më të vendosura u bënë nga Shoqata "Çamëria" në SHBA, e cila zhvilloi shumë aktivitete në mbrojtje të çështjes çame. Në një letër dërguar Sekretarit të Shtetit të SHBA Cordell Hull, pasi theksonte kontributin që dha Shqipëria në luftën kundër fashizmit, shoqata kërkonte që parimet e Kartës së Atlantikut të zbatohen me konseguencë edhe në çështjen shqiptare. Në mënyrë të posaçme, shoqata i rferohej neneve 2 dhe 3 të kësaj karte dhe kërkonte që populli shqiptar, që kishte mbetur në shtetet fqinje të përcaktonte formën e qeverimit nën të cilën do të jetojë, të ushtrojë të drejtat sovrane dhe të restaurohej vetëqeverimi; të drejta këto që u ishin rrëmbyer me forcë. Në ktë mënyrë, ata jo vetëm kërkonin kthimin e popullsisë çame në trojet e veta, por që edhe Çamëria së bashku me Kosovën të shpreheshin lirisht për të ardhmen e tyre.Forca kryesore që u vu në krye të përpjekjeve për të mbrojtur çështjen çame ishte Këshilli Antifashist i Çamërisë që zhvillonte aktivitetin e tij në Shqipëri. Ai drejtoi masat e popullsisë çame, përpjekjet e saj për t'u kthyer në atdhe. Kjo organizatë zhvilloi një aktivitet të gjerë si në aspektin diplomatik, ashtu edhe në organizimin e refugjatëve çamë, në organizimin e propagandës dhe në mbajtjen gjallë të shpresave për t'u rikthyer në atdhe. Këshilli Antifashist i refugjatëve çamë u dërgoi disa memorandume dhe protesta Fuqive të Mëdha, Qeverisë Greke, Shtabit të Përgjithshëm të Mesdheut, Komitetit Qendror të EAM-it, Guvernatorit të Epirit dhe Komitetit panepirot të EAM-it. Më e hershmja është jë protestë dërguar Fuqive të Mëdha më 17 tetor 1944 në të clën kërkohej që të largoheshin forcat e EDES-it nga Çamëria për të siguruar nderin, jetën dhe pronën e popullsisë si dhe sigurimin e të gjitha të drejtave të barabarta të bazuara në Kartën e Atlantikut dhe pjesëmarrjen e popullsisë çame në luftën e popullit grek kundër pushtuesit të huaj si dhe lirimin sa më shpejt që tëishte e mundur të 300 grave dhe fëmijëve të cilët mbaheshin në kampet e përqëndrimit në Filat dhe në Paramithi.Këtë protestë e pasoi një tjetër votim proteste dërguar këtyre subjekteve nga Filati i Çamërisë më 30 tetor 1944. Në të paraqitet në përmasa reale tragjedia çame, hidhet dritë mbi shkaqet e saj. Ky dokument shquhet për një sens konseguent realizmi dhe nuk manifestohet në të asnjë shfaqje shovinizmi ose nacionalizmi ekstrem. Përkundrazi, dokumenti shquhet për frymën internationaliste, në të manifestohen qartë prirjet e toleranca dhe bashkëjetesa paqësore me popullin grek pa pasnjë paragjykim. Në kërkesat e kësaj proteste figurojnë kthimi i shpejtë i popullatës çame në vatrat e veta dhe sigurimi i jetesës së qetë të saj atje; fillimin e hetimeve nga Qeveria Greke në Çamëri për të zbuluar dhe ndëshkuar shkaktarët e krimeve, largimin sa më parë të forcave të EDES-it nga Çamëria si kusht për të shpëtuar nderin dhe pasurinë e popullsisë çame dhe barazimin real të të drejtave njerëzore kombëtare me popullsinë greke në bazë të parimeve të Kartës së Atlantikut dhe të pjesëmarrjes së popullsisë çame në luftën e popullit grek kundër pushtuesve të huaj.Më 9 maj 1945 përfaqësuesit e popullsisë çame i dërguan një ankesë edhe konferencës së San Françiskos nëpërmjet Misioneve Aleate në Tiranë. Dukje iu referuar Kartës së Atlantikut dhe luftës që popullsia çame kishte zhvilluar kundër fashizmit, kërkohej ndërmjetësimi për kthimin e popullsisë çame në shtëpitë e veta. Ndërsa lidhur me fajtorët dhe ata që kishin kryer krime, kërkohej që të gjykoheshin nga një gjykatë dypalëshe (shqiptaro-greke).Pas kësaj proteste, një komision çam shkoi në Athinë për t'i paraqitur Qeverisë së Papandreut kërkesat e refugjatëve çamë. Mirëpo ky nuk pranopi të merrte takim me të. Një funksionar i lartë i Ministrisë së Punëve të Jashtëme të Greqisë që mori kontakt me komisionin çam i deklaroi atij se "Qeveria nuk iu pret, sepse s'ka ç'tju thotë, pasi në praktikë është Zerva dhe në teori është Qeveria që ju të mos ktheheni në Çamëri". Pas dështimit të përpjekjeve për të biseduar me përfaqësuesit e qeverisë greke, delegacioni çam iu drejtua autoriteteve të Fuqive Aleate dhe Komitetit Qendror të EAM-it dhe Partisë Komuniste Greke. EAM-i dhe Partia Komuniste vetëm sa protestuan pranë misioneve aleate dhe Qeverisë Greke që të merreshin masa kundër bandave kriminale të Zervës dhe që popullsia çame të kthehej në trojet e veta. Ata nuk morën asnjë masë ose nuk u bënë asnjë premtim ose propozim përfaqësuesve të Çamërisë për të zgjidhur çështjen e tyre të drejtë.Kur forcat zerviste u shpartalluan nga forcat e ELAS-it dhe Çamëria u çlirua, popullsia çame që gjendej afër kufirit u riatdhesua. Por kjo nuk zgjati shumë. Pas kapitullimit të ELAS-it më 13 shkurt 1945, çeta të frymëzuara nga qeveritarët e Athinës me në krye Plastirasin, ndoqën shembullin e Zervës duke masakruar për të dytën herë popullsinë çame. Sipas hetimeve që kreu në këtë kohë Misioni ushtarak Britanik, dilte se udhëheqësit e kësaj masakre kishin qenë leitnant Kristo Kaca, që kishte ardhur nga Korfuzi, major Ilia Kaca, që kishte ardhur nga fshati Palo dhe kolonel Zoto, të cilët ishin vënë në krye të një grupi banditësh nga Korfuzi dhe të disa banorëve grekë vendas, anëtarë të forcave të Plastirasit, gjithsej rreth 100 vetë dhe më 13 mars 1945 kishin shpërthyer një terror në Filat si rezultat i të cilit ishin vrarë 70 vetë. Sasia e emigrantëve që u kthyen në tokat dhe shtëpitë e tye ishte 3000-5000 veta. Ashtu siç pohojnë dhe autoritetet britanike, sulmi i fundit i grekëve nuk u provokua nga shqiptarët, por i ishte rezultat i "vazhdimit të ndjenjave ekstreme antishqiptare të grekëve në këtë rajon". Ky akt i ri kriminal, i kryer disa muaj pas masakrave të verës të vitit 1944, dëshmonte jo për veprime thjesht hakmarrëse, por për një politikë të përcaktuar mirë të Qeverisë Greke, e cila tani e kishte shtrirë plotësisht autoritetin e vet në të gjithë vendin edhe në këtë rajon.Kongresi i Minoritetit Shqiptar të Greqisë që u mbajt në shtator të vitit 1945 miratoi një rezolutë të cilën ia dërgoi Konferencës së Ministrave të jashtëm të vendeve aleate, në të cilën vihej në dukje se "Në kohën e okupacionist nazist, ndërsa luftëtarët e minoritetit shqiptar në Greqi, të ikuraduar me forcat e rezistencës së popullit grek po luftonin ashpërsisht kundër okupatorit gjerman, forcat reaksionare dhe shoviniste të Zervës të komanduara prej vetë këtij gjenerali gjakpirës, hynë pabesisht nëpër qytetet dhe fshatrat e Çamërisë, duke përsëritur barbarizmat e 1912-ës pas Luftës së Parë Ballkanike, ku u masakruan, u burgosën dhe u torturuan me mijëra qytetarë dhe fshatarë çamër nga të gjitha shtresat shoqërore". Kongresi, duke iu referuar Kartës së Atlantikut, kërkoi jo vetëm kthimin e emigrantëve çamë në trojet e veta, por edhe "sigurimin e të drejtave të barabarta të minoritetit shqiptar në Greqi me pjesën tjetër të popullit grek, ashtu siç e gëzonte minoriteti grek në Shqipëri".Në fund të nëntorit 1945, përfaqësuesit e emigrantëve çamë i dërguan një letër zëvendëssekretarit të Jashtëm Ballkanik McNeil, i cili po vizonte Athinën dhe kërkuan që ai të ndërhynte pranë Qeverisë Greke për zgjidhjen e çështjes çame, por edhe si më parë, atyre nuk iu dha ndonjë përgjigje. Këtë herë, Komiteti Antifashist Çam garatimin e të drejtave të minoritetit shqiptar si qytetarë të lirë e mbështeste jo vetëm në Kartën e Atlantikut, por edhe në Konferencat e Teheranit, të Jaltës dhe të Potsdamit.

ÇAMËRIA PLAGË PËR ÇDO SHQIPËTAR TË NDERSHËM”

GRUDJANE has a brilliant futureGRUDJANE has a brilliant futureGRUDJANE has a brilliant futureGRUDJANE has a brilliant futureGRUDJANE has a brilliant futureGRUDJANE has a brilliant futureGRUDJANE has a brilliant future

Gabim ÇamËria PlagË PËr Çdo ShqipËtar TË NdershËm”
ÇAMËRIA PLAGË PËR ÇDO SHQIPËTAR TË NDERSHËM”





I nderuar z. Bollati, ****a rreth prejardhjes suaj Çame?S. Bollati: Kam lindur në qytetin e Paramithisë të Çamërisë Shqiptare më 1937 në shtëpinë time, pranë Kullës Mesjetare të Bollatëve (qëndron edhe sot si i vetmi muze i qytetit) - poshtë kalasë së Ajdonatit (kështu quhej Paramithia). Familja e jonë është nga më të vjetrat, dokumentuar që nga viti 1611. Sipas thënave, stërgjyshi, emrin e të cilit me ka vënë gjyshi Muharrem, ishte Muhtar (drejtues i pushtetit lokal) i Paramithisë dhe Kryetar i Degës së Lidhjes së Prizrenit për Paramithinë.. Gjyshi ishte imam, ndërsa babai im Ibrahim ka luftuar me armë në dorë më 1912-13 kundër invaduesve greke dhe mbeti si mësues në Sarandë deri me 1917, kur u kthye për të ri-ngritur flamurin tonë kuq e zi në Paramithi. Nëna Betula ishte ndër shumë të rrallat vajza që kishte arsim.. Jetonim shumë të lumtur (babai punonte si teknik duhanesh në fabrike), pavarësisht se në vitet 20, me të ashtuquajtur reformë agrare na ishte marrë fshati Selan që ishte çifliku i jonë që zotëronim prej shekujsh.2. Si u realizua genocidi grek ndaj popullit të pafajshëm Çam dhe çfarë mbani mend nga fëmijëria juaj në Çamëri?S. Bollati: Ashtu siç thashë shtëpia jonë e madhe ndodhet (është edhe sot e banuar nga grekët) në majë të kodrës prej nga shihet e gjithë Paramithia. Pranë kishim edhe familje të krishtera, me fëmijët e tyre luanim gjithë ditën pa asnjë dallim nga njëri-tjetri. Por, me 1940 kur morën në internim babain bashkë me gjithë burrat e tjerë muslimanë, nëna na tha që të mos luanim më me Mihalin dhe Jorgon - komshinjtë tanë. Kur u kthyen nga internimi me 1941 babai me gjithë burrat e tjerë, e kam të ngulitur në mendje ngritjen e Flamurit Kuq e Zi. Në fëmijët këndonim e hidheshim, ndërsa babai me shokët qanin nga gëzimi. Në shkollën shqipe që u hap për herë të parë, Ferhati, vëllai më i madh, ishte nxënësi më i mirë. Më 27 Qershor 1944, në mëngjes zgjohemi të trembur, nga breshërit e armëve. Nëna na veshi shpejtë e shpejtë dhe ikëm tek shtëpia e daj Muhametit që ndodhej në qendër, puq me sahatin e qytetit. Aty erdhën e morën zervistat babain 52 vjeçar që bashkë me burrat e tjerë i grumbulluan tek shkolla, i masakruan dhe i vranë. Ne ikëm të tmerruar për në shtëpi. Po aty kishin rrëzuar nga shkallët dhe pushkatuar gjyshin 82 vjeçar. Ndërsa Ferhatin 13 vje ç ar, rrugës për tek shtëpia e hallës e kishin pushkatuar pranë një kaçubeje ku ishte fshehur. Ne me nënën shkuam për tu strehuar bashkë më shumë familje të tjera në ish-Medresenë ; aty erdhën dhe e morën edhe nënën time 36 vje ç are që e pushkatuan mbrenda në Xhamin e Bollatëve. Mua, me motrat Qerime, 10 vjeçare, dhe Makbule, 2 vjeçe, së bashku me vëllain e vogël Farukun 5 vjeçar na futën në burg, ku na nbajtën deri në nëntor. Aty nga mungesa e ushqimit dhe papast ë rtia më vdiqen gjyshja, 72 vjeçare, bashkë me motrën 2 vjeçare. Në nëntor bashkë me të tjerët e burgut na hypen në makina dhe mbas një natë në Gumenicë (edhe ajo natë e tmershme nga zervistat), ushtarët angleze na hypën në anije dhe na zbarkuan në Sarandë. Rrugës duke ecur, afër Vlorës, Faruku 5 vjeçar, nga lodhja dhe urija u sëmurë dhe vdiq të nesërmen. Të gjitha këto dhe shumë të tjera për të vetmin faj të tyre se ishin SHQIPTARË3. Sot ku janë të përqendruar më shumë Çamët nëpër botë?S. Bollati: Shumica janë në Shqipëri mbi 200.000, ka shumë në Turqi (fatkeqësisht shumica të turqizuar, pavarësisht se Turqia është mike e vërtetë), në Çamëri ose Thesproti siç është emërtimi i sotëm nga grekët, duhet të jenë mbi 100.000 Çame të besimit të krishterë (sa për dijeni me 1877 Dhespoti i Çamërisë përktheu Dhjatën e Re në shqip meqenëse Çamët e krishterë nuk kuptonin asnjë fjalë në meshën greke - S. Muselimi - "Istoriko Peripato anas tis Thesprotia" - botim i 1997 në Janinë). Po kështu jemi të shpërndarë në Itali, Gjermani, Kanada dhe ShBA etj.4. Për tu kthyer tek aspekti politik: sa mendoni se ka bërë shteti i Shqipërisë politikë ndaj kthimit të Çamëve tek pronat e tyre?S. Bollati: Shteti Shqiptar në kohën e mbretit Zog, e ka ngritur vazhdimisht problemin e Shqiptarëve të Çamërisë, kishte n/prefekture të Çamërisë, konvikt “Çamëria”, ku studjonin djem Çame, këndohej :..Në Kosovë e Çamëri, do valojë përsëri Flamuri KUQ E ZI!" Po kështu e ka ngritur vazhdimisht në forumet ndërkombëtare. Por, fatkeqësisht, rregjimi komunist i pas-luftës si rregjim anti-shqiptar, e mohoi plotësisht këtë problem ashtu si edhe për shqiptarët e Kosovës dhe të trojeve të tjera etnike shqiptare. Dhe më e keqja është se duke e mohuar përgatiti një elitë politike që edhe sot, në kohën e mbrojtjes së të drejtave të njeriut, po për interesa të mbajtjes së kolltuqeve nuk duan ta pranojnë se ky është problem kombëtar dhe jo vetëm problem pronash. Kjo megjithëse në 1994-shin parlamenti i Shqipërisë e pranoi genocidin grek ndaj Shqiptarëve të Çamërisë, por për faqe të zezë të qeveritarëve të të gjitha ngjyrave me 2004-shin po ky parlament nuk e miratoi Rezoluten Çame??!! Unë e kam ngritur gjithmonë se mohimi i Çamërisë i lë shteg të hapur pretendimeve bizantinomesjetare të të ashtuquajturit vorioepir siç po bën kryeambasadori i greqisë Janullatos.5. A mendoni se pas pavarësimit të Kosovës forcat shqiptare gjithandej kanë më shumë mundësi të përqendrohen tek çështja e Çamërisë?S. Bollati: Shumë drejtë, pas Kosovës Shqiptare të Pavarur, jam më se i bindur se edhe me ndihmën e vëllezërve shqiptarë të Kosovës, Maqedhonisë e Malit te Zi, do të zgjidhet patjetër edhe problemi i Çamërisë Shqiptare si Problem Kombëtar, jo vetëm Human, por edhe Politik. Këtu dua të theksoj një të vërtetë shumë domethënëse: Në qoshen time të punës ne bashkinë e New York-ut, mbaja pranë flamurit amerikan dhe flamurin tonë. Kur vinin shqiptarë nga Kosova, Mal i Zi ose nga Dibra, më pyesnin se nga jam. Kur ndëgjonin se jam nga Çamëria, e dinin të gjithë se Çamërinë e kishte pushtuar greku. Po për çudi, kur vinin të tjerë nga Bureli, Elbsani ose Berati nuk e dinin se ku bie Çameria. Ky është rezultati i edukatës "atdhetare" së kohës se enverit antishqiptar. 6. Sa ka mundur komuniteti Çam të ruaj identitetin kombëtar ndaj asimilimit të vendeve pritëse?S. Bollati: Në 1991-shin isha një ndër themeluesit dhe organizatorët e Shoqërisë Çamëria. U përpoqëm dhe filluam ta bëjmë të njohur edhe problemin tonë si brenda ashtu edhe në forumet ndërkombëtare. Krijimi i PDI-së, megjithëse me një fare vonese, është organizim i djemëve nga Çamëria që me fillimin duket se zgjidhja edhe e këtij Problemi Kombëtar do të marri zgjidhjen e duhur. Ata po punojnë me shumë përkushtim, kurajo dhe mençuri. Ata arritën për të parën herë ta ngrejnë problemin Çam në Këshillin Europian. Tubimet përkujtimore që organizohen në Qafën e Botës i kujtojnë grekut se Shqiptarët e Çamërisë nuk e harrojnë vendin e tyre. Sa më shumë të bashkëpunojnë me historianë atdhetarë si B. Meta, P. Xhufi, Sh. Delvina etj., e sa më shumë dokumenta me vlerë të paraqesin në istitucionet dhe forumet ndërkombëtare, aq më shpejt do zgjidhet problemi ynë.7. Çfarë mendoni, konkretisht, se duhet bërë zgjidhjen e kësaj Çështjeje?S. Bollati: Problemi ynë nuk është problem pronash. Pra duhet zgjidhur si problem i të Drejtave të Njeriut. Të njihet genocidi grek ndaj popullësisë Çame, të njihet shtetësia që kemi (une kam një çertifikatë lindjeje zyrtarisht të lëshuar nga Bashkia e Paramithisë dhe të vërtetuar nga Bashkia e Gumenicës në 1998-tën) si shtetas grek i besimit musliman (jo kombësia). Shteti grek të çdëmtojë vrasjet dhe reprezaliet që ka ushtruar ndaj popullit të pafajshëm të Çamërisë. të na njohë shtetësinë dhe të gjitha të drejtat e njeriut si pronën, gjuhën, shkollimin, jo më shumë se çbën shteti shqiptar për pakicën greke jo-etnike në Shqipëri8. Sa e ka arritur qellimin e saj partia PDI-ja, konkretisht?S. Bollati: Përsa i përket lobimit të PDI-së ka bërë një punë të shumë të lavdërueshme në Këshillin e Europës, krahas punës së mëparshme të shoqërisë Çamëria. Ne këtu në ShBA, kemi asistuar në disa takime të Kongresit Amerikan për të drejtat e njeriut, duke paraqitur edhe materiale përkatëse për Genocidin Grek. Por me thënë të drejtën ende nuk kemi bërë aq sa duhet për të njohur opinionin e gjërë për këtë problem. Këtu duhet theksuar vepra e shumë të nderuarve Z. Miranda Vickers dhe James Pettifer, për sudimet dhe publikimet shkencore që bëjnë për problemin Shqiptar në përgjithësi dhe atë Çam në vecanti.9. Çfarë lobimi kemi pasur deri tani ne zyrat diplomatike te perëndimit dhe ShBA-ve për zgjidhjen e çështjes Çame?S. Bollati: Shoqëria shqiptare nëpërmjet Shoqërisë Çamëria, PDI-së, Institutit te Studimeve Çame dhe Gazetes "Çameria-Vatra amtare" si edhe medias shqiptare , duke filluar nga viti1991, ka filluar të njihet pak a shumë me problemin Çam. Këtu nuk duhet lënë pa kujtuar problemin e emigrantëve të shumtë shqiptarë që ndodhen për punë në Greqi. Prania e tyre atje paraqitet si "justifikim" që problemi Çam të mbetet në hije të politikës shqiptare dhe ngritjes se nevojshëm të tij si gjatë vizitave të autoriteteve greke në Shqipëri dhe aq më pak në arenën ndërkombëtare. Kështu që roli dhe vepra e PDI-së është për tu lavdëruar dhe shpresëdhënëse

Jasin Sadiku; vrasja që tronditi Çamërinë

LUFTETARE CAME NE MBROJTJE TE CAMERISE

"Më 6 dhjetor 1942 një nga figurat më të respektuara dhe më të fuqishme të Çamërisë, Jasin Sadiku, vritet.

Dokumenti:
"Më 6 dhjetor 1942 një nga figurat më të respektuara dhe më të fuqishme të Çamërisë, Jasin Sadiku, vritet. Kjo vrasje e një prej patriotëve e aktivistëve të njohur në mbrojtje të çështjes çame, pati jo pak ndikim të rëndësishëm jo vetëm në qarqet e njohura të kohës, por dhe për çështjen e popullsisë çame në tërësi, ndaj të cilës u përgatit dhe u realizua një shpërngulje e dhunshme e masive nga trojet e tyre autoktone...".
(Jorgos Margaritis, "Anepithimitoi…", f.160)
Arkivat dhe dëshmitë
Kush ishte Jasin Sadiku
Në përpjekjet e popullsisë çame për mbijetesë, që nga mbrojtja e trojeve dhe të drejtave të tyre, përballë dhunës shtetërore e deri tek kalvari biblik i shpërnguljes së dhunshme, një rol të rëndësishëm luajtën dhe personalitete të njohura nga gjiri i saj. Ndër ta, është dhe Jasin Sadiku. Referuar arkivave e dëshmive të kohës, studiuesi Isufaj sjell dëshmi interesante për rolin e Sadikut në çështjen çame.
Jasin Sadik Hasani, ishte bir i Margëlliçit. I ati i tij, Serveti, ishte hoxhë në qytet dhe njihej në të gjithë kazanë me emrin Mulla Serveti. Ai kishte një tufë fëmijë dhe përkujdesej t'i edukonte dhe t'i shkollonte, por shkollimi i fëmijëve myslimanë shqiptarë në Çamëri ishte tepër i vështirë, se në Çamëri nuk kishte asnjë shkollë shqipe, por vetëm shkolla greke. Jasin Sadiku shquhej në rininë e tij për një vullnet të fortë dhe zgjuarsi. Ai, si autodidakt, lexonte shumë dhe nga librat që shfletonte, mori një kulturë të gjerë dhe bëri emër në Margëlliç e rrethinat. Ai lexonte në gjuhën greke, mësoi të shkruante e të lexonte shqip, mësoi nga i ati të shkruante e të lexonte arabisht dhe më pas mësoi edhe italisht.
Jasin Sadiku ka lindur në Margëlliç, në vitin 1888. Thuhet se stërgjyshërit e tij ishin të krishterë dhe e kishin origjinën nga fshati i krishterë Rrapëz dhe kur ishin islamizuar, në fund të shek.XVII-fillimi i shek.XVIII, një pjesë e fisit që u islamizua, iku nga Rrapëza dhe u vendos në Margëlliç, ndërsa ajo pjesë e fisit që nuk pranoi të ndërronte fenë e krishterë, qëndroi në Rrapëz.
Ndërmjet të krishterëve, që kishin krijuar lidhje miqësore me Jasin Sadikun, again e Margëlliçit, ishin dhe dy deputetë grekë: Avini dhe Çoku, i pari deputet i Partisë Venixelliste dhe i dyti i Partisë Popullore. Ata kishin dalë deputetë me votat që kishin fituar në fshatrat e zonës së Margëlliçit e rrethinave të tij. Ata e vizitonin shtëpinë e Jasin Sadikut jo vetëm gjatë fushatave elektorale, por edhe më pas, dhe kjo kishte bërë që mes të dy palëve të krijohej një miqësi e ngushtë dhe e sinqertë.
Kujtim Boriçi
Ekskluzive/ Në vazhdim, nga studiuesi Hajredin Isufi, jepen dëshmi e dokumenteve arkivore lidhur me qëndresën çame për të mos lënë trojet nga dhuna shtetërore greke, si dhe roli i rëndësishëm i patriotit Jasin Sadiku në mbrojtje të çështjes çame, nëpërmjet organizimit të qëndresës dhe sensibilizimit të faktorëve ndërkombëtarë, për fatin e dhimbshëm që përgatitej ndaj një popullsie të pambrojtur.
Në luftën për mbijetesë të popullit çam, në përpjekjet për të mbrojtur trojet, gjuhën shqipe dhe kundërshtimin ndaj shpërnguljes së dhunshme të popullsisë, nuk duhet lënë pa përmendur edhe Jasin Sadiku nga Margëlliçi. Për arsye të shumta, figura e Jasin Sadikut është e panjohur, edhe pse ndaj tij, për afro 70 vjet, qarqe të caktuara greke kanë ndërmarrë sulme të ashpra e të pandërprera. Jo vetëm në të gjallë, por edhe pas vrasjes së tij, më 1942.
Akuzat pa pabazë të grekëve
Dëshmitë greke, që nga viti 1940 e deri në ditët tona, sjellin "argumente" duke i akuzuar çamët si "vrasës", "grabitës", "plaçkitës" e "bashkëpunëtorë me pushtuesit nazifashistë". Këtyre akuzave, nuk u ka shpëtuar as Jasin Sadiku. Kjo shprehet edhe në raportin që i dërgonte Nënkomanda e Korofillaqisë së Pargës, Komandës së Lartë të Korofillaqisë së Epirit në Janinë, më 21 korrik 1942. Në këtë raport të gjatë, ndër të tjera shkruhej: "Një grup prej dhjetë vetash myslimanë të Margëlliçit, ku ndër më të njohurit mes tyre ishte Jasin Sadiku, të veshur me uniforma të oficerëve italianë e të shoqëruar nga 10 ushtarë italianë, kishin shkuar në fshatrat e krishtera të Frarit, familjet e të cilëve, nga terrorizimet që u kishte bërë Jasin Sadiku, ishin larguar nëpër pyje. Jasin Sadiku me shokët kishte grabitur rreth 100 kokë dele, viça e lopë ... Jasin Sadiku kishte rrahur e gjakosur një kundërshtar të tij të krishterë nga fshati Mesopotam, në Frar, (Jorgos Margaritis, "Anepithimitoi simpatriotes, Tsamidhes, Evranoi", Athinai, 2005, f.189-190)
Referuar arkivave del qartë se sa pa baza janë akuzat e Korofillaqisë së Pargës. Në to (arkiva) del se vetë Jasin jo vetëm kishte në pronësinë e tij qindra krerë dele e lopë, si dhe qindra hektarë tokë, por dhe se aktiviteti i tij ka qenë dukshëm në dobi të Çamërisë
Lidhja e Kombeve zhgënjen popullsinë çame
Situata në të cilën vepronin atdhetarët e Margëlliçit, ishte tepër e tensionuar dhe me rreziqe. Në këtë kohë ndaj popullsisë shqiptare në Çamëri, përgatiteshin lloj-lloj prapaskenash e manipulimesh. Në rrjedhën e këtyre veprimeve antishqiptare nuk ishin përfshirë vetëm zyrtarët grekë të rangjeve të ndryshme, por edhe ndonjë përfaqësues i dërguar nga Lidhja e Kombeve, siç ishte rasti i kryetarit të Komisionit Mikst, z.Ekstrand. Ai, megjithëse i dërguar në Greqi si përfaqësues i Lidhjes së Kombeve me një mision të rëndësishëm, për të qenë një arbitër i mirë e për të mos lejuar asnjë shkelje e abuzim në shkëmbimin e popullsisë greko-turke, kishte dalë hapur në mbështetje të platformës politike të Greqisë, duke mbyllur sytë ndaj veprimeve të dhunshme që kryheshin ndaj shqiptarëve në Çamëri. Për zyrtarët grekë tashmë ishte fituar njëfarë sigurie se çdo veprim që do të ndërmerrnin ndaj çamëve, tek Ekstrandi nuk do të gjente asnjë rezistencë e presion. Ishte pikërisht kjo njëra ndër arsyet kryesore që administrata vendore greke, vepronte ndaj çamëve sipas dëshirës së saj.
"Në fillim të marsit të vitit 1925, në zyrën e Ekstrandit kishte shkuar një telegram, gjoja i nënshkruar nga 700 familje myslimane të zonës së Margëlliçit, të cilat "me vullnetin e tyre të lirë", shprehnin dëshirën të përfshiheshin në këmbim. Këtë parashtresë z.Ekstrand e kishte marrë në konsideratë, pa marrë asnjë kontakt me nënshkruesit e telegramit dhe ia kishte raportuar Lidhjes së Kombeve menjëherë si të mirëqenë dhe pritej vapori që ato familje, si një kope bagëtish, të viheshin përpara nga Korofillaqia greke dhe të futeshin në vapor për të udhëtuar drejt Turqisë.
Z.Bratlly, nënkryetari i Komisionit Mikst, krejt rastësisht, duke bërë një vizitë në Margëlliç, Mazarrek dhe në fshatin Vrastov, mësoi se ai telegram ishte hartuar dhe ideuar nga Komandanti i Ushtrisë Greke të zonës së Margëlliçit, Palimiro dhe për nënshkrimet që ishin vënë në telegram, çamët s'kishin asnjë dijeni. (A.SH, "Dokumente për Çamërinë", 1912-1939", Tiranë, 1999, dok.226, f.424)
Mitat Frashëri për ndërkombëtarizimin e çështjes çame
Gjithashtu, rreth këtij takimi e bisedimet që zhvilloi Jasin Sadiku me Bratllin, na informon Mit`hat Frashëri, në atë kohë Ministër Fuqiplotë i Shqipërisë në Athinë, nëpërmjet raportit që i dërgonte ministrit të Punëve të Jashtme të Shqipërisë në Tiranë, më 21 mars 1925.
Ja dialogu i zhvilluar mes Jasin Sadikut dhe Bratllit, sipas raportit të Mit`hat Frashërit:
"Me të vërtetë, përgjigjet Jasin (Sadiku), kam dashur që të iki si turk, po kam gënjyer. Kam gënjyer nga shkaku i të zezave që kam hequr prej grekëve, të cilët, që nga më i madhi gjer tek më i vogli, s'kanë lënë të ligë pa bërë. Dhe i dëshpëruar, Sadiku paska numëruar të gjitha vuajtjet e çamëve dhe fjalët e tij hynë në procesverbal".
Nga deklarata që bëri Jasin Sadiku përpara zyrtarit të Lidhjes së Kombeve, bëhej e qartë se agai i Margëlliçit e kishte bërë atë deklaratë, ku shprehej se "donte të përfshihej në shkëmbim", përballë presioneve të shumta...
Prefekti i Prevezës dhe bashkëpunëtorët e tij që e shoqëronin hap pas hapi, kur nuk gjenin terren dhe mbështetje tek paria e kazasë së Margëlliçit, vinin në zbatim arrestimet dhe burgimet e figurave çame, me qëllim që të ngjallte terror e frikë në masën çame. Kështu p.sh., ishte vepruar me Abedin Dule Xhemalin, çifligarin e madh të fshatit Grave të Gumenicës dhe njëkohësisht përfaqësuesi i parisë së myslimanëve të Gumenicës dhe rrethinave. Agai i Gravës, sapo refuzoi me përbuzje e përçmim ofertat që i bëri prefekti i Prevezës, u arrestua dhe u dërgua në qelitë e Burgut të Prevezës, (gjoja si shtëpi bazë ku strehoheshin hajdutë) pse nuk deshi t'u bindej këshillave të prefektit dhe të bënte propagandë për shkëmbim .
Sa më të ashpra bëheshin presionet e qeveritarëve grekë ndaj shqiptarëve në Çamëri, aq më e vendosur bëhej qëndresa çame, pa marrë parasysh rreziqet që u kanoseshin. Kuptohet se në këtë situatë të vështirë, Jasin Sadiku dhe shumë nga bashkëqytetarët e tij, si Ahmet Aga Kasemi, Ibrahim Rojba, Haxhi Ibrahimi, Mustafa Bejo, Isuf Haxhi Mahmuti, Ibrahim Mullahu etj., që kishin hyrë e dalë shpesh në burgjet greke, të akuzuar për ndjenja kombëtare shqiptare, nuk e kishin të lehtë të vepronin se ishin nën një mbikëqyrje të fortë survejimi nga Korofillaqia greke. Megjithatë, në Margëlliç dita-ditës shtoheshin radhët e veprimtarëve çamë me ide e veprime patriotike, që manifestonin rezistencën kundër spastrimit etnik të çamëve. (A.SH, Letër e Mithat Frashërit, Ministër Fuqiplotë i Shqipërisë në Athinë i drejtohet ministrit të Punëve të Jashtme, Tiranë; Athinë, 21 mars 1925).
Organizimi i qëndresës dhe Memorandumi i Çamërisë
Burimet dokumentare të kohës vënë në dukje se, në këtë kohë, në Margëlliç vepronte një plejadë e tërë patriotësh përkrah Jasin Sadikut e bashkëpunëtorëve të tij, si Mehmet Buzo, Osman Husa, Xhavit Husa, Qazim Rusi, Osman Çapari, Haxhi Kolobi, Abaz Selimi etj. Dita-ditës shtoheshin radhët me elementë të rinj që kishin marrë në duart e tyre flamurin e qëndresës. Në këtë mjedis patriotësh të vendosur, Jasin Sadiku bëhej edhe më i përkushtuar në veprën e tij dhe në bashkëveprim me bashkëqytetarët e tij, që e mbështesnin pa rezerva e ngurrim, e shtrinte aktivitetin edhe përtej fshatrave të kazasë së Margëlliçit, duke shfrytëzuar lidhjet dhe njohjet që kishte dhe respekti që gëzonte në masën çame.
"Jasin Haxhi (Sadiku), në shkurt të vitit 1926 ndodhet në radhët e përkrahësve më të vendosur të mbrojtjes çame dhe të përfaqësisë së saj. Përfaqësuesit e Çamërisë shihnin tek qeveria greke një rrezik të madh kërcënimi, jo vetëm për pronat, por edhe për jetën e njerëzve. Më 18 shkurt 1926u përpilua një Memorandum nga përfaqësuesit e popullsisë së Çamërisë. Dokumenti i nënshkruar nga Ali Dino, Mazar Dino, Haxhi Sejko, Mehmet Zëri, Ibrahim Bejazi, Jasin Haxhi dhe Adem Idrizi, iu dërgua Kryeministrit të Greqisë, z.Teodoros Pangallos. Memorandumi paraqiste në thelbin e tij, situatën në Çamëri, ku theksohej se "në Çamëri, në kundërshtim me çdo të drejtë, ishte aplikuar para tre vjetëve ligji i reformës agrare, që ishte një shpronësim i imponuar i pronarëve shqiptarë. Prej asaj mase të ndërmarrë nga qeveria greke, shqiptarët kishin humbur jo vetëm pronat e mëdha, por edhe pronat e vogla, kopshtet që i kishin për të përballuar nevojat më jetike. Situata e krijuar kishte bërë që familjet shqiptare ishin dënuar të vdisnin urie". (Arkiva greke, "Ipomnima tis epitropis ton antiproposon ton Alvanon to jenos kai mousoulmanon to thriskeyma elinon politon katoikon tis Tsamourias Ipeirou, pros tin aftou eksohotisa straiigou Theodoron Pangalou Proedrou tou Ypourjikou Simvouliou Athinas").
Më tej, përfaqësuesit çamë deklaronin se "shpronësimet e pronave të shqiptarëve ishin bërë në të gjitha fshatrat myslimane të Çamërisë dhe çmimi që kishte caktuar qeveria, ishte qesharak dhe i papërfillshëm. Në fshatrat Kravari, Koronopulo, Shëndell etj., për të ardhurat e prodhimeve bujqësore të tyre, që llogariteshin 120 Dhrahmi për streme, qeveria greke kishte caktuar një vlerësim të ulët, në 7 Dhrahmi. Këto vlerësime ishin bërë sipas deklaratave të fshatarëve greke, që ishin të interesuar për pronat që kishin marrë.
Në dokument theksohej se përveç vlerësimit qesharak të të ardhurave nga prodhimet bujqësore, parregullsi ishin vërejtur edhe në matjet e shtrirjes së pronave. Kështu p.sh., fshati Gorrica, kishte një sipërfaqe toke që llogaritej në 7000 stremë, komisioni atë sipërfaqe e llogariti sikur të ishte 1400 streme. Fshati Jonuz, me sipërfaqe prej 5000 streme, u llogarit vetëm për 1500 streme. Fshati Turkopalluk, me 5500 streme, ishte llogaritur për 1500 streme... Një fshat tjetër, Kanallaqi, zinte një sipërfaqe prej 8000 streme, u llogarit në 1800 streme .
Këtë qethje, theksohej në memorandum, pa asnjë kuptim, që u bënte komisioni grek pronave të myslimanëve shqiptarë, edhe pse u denoncuan nga pronarët shqiptarë, kërkesa e tyre nuk u mor në konsideratë. . Një aspekt tjetër që ngrinin përfaqësuesit e Çamërisë, ishte se "pronarët" e rinj të krishterë, që morën këto prona, ishin rreth 1000 familje. Ata u bënë çifligarë të rinj, me 120-140 stremë çdo familje, nga pronat e myslimanëve çamë, të cilat pasi i morën, i lanë djerrina e kullota të papunuara, ndërsa pronarët e vërtetë përfunduan keq e më keq, argatë e bujq të ish-bujqve të tyre .
Memorandumi përfundonte duke i kërkuar Kryeministrit grek, që "minoriteti shqiptar në Greqi, të ndjehej në shtetin grek si shtetasit e tij, si në detyrime, ashtu edhe me të drejta të barabarta me helenët. Dhe, së fundi, deklarohej: "Nëse nuk do të ndodhte kështu, do të mendojmë se qeveria greke synon asgjësimin ose largimin tonë" .
Memorandumi, në emër të përfaqësuesve të Çamërisë, nënshkruhej: Ali Dino, Masar Dino, Haxhi Sejko, Jasin Haxhiu, Mehmet Zëri, Ibrahim Bejazi dhe Adem Idrizi.
Miq me Jasin Sadikun, ishin dhe dy deputetë grekë: Avini dhe Çoku, i pari deputet i Partisë Venixelliste dhe i dyti i Partisë Popullore. Ata kishin dalë deputetë me votat që kishin fituar në fshatrat e zonës së Margëlliçit e rrethinave të tij. Ata e vizitonin shtëpinë e Jasin Sadikut jo vetëm gjatë fushatave elektorale, por edhe më pas, dhe kjo kishte bërë që mes të dy palëve të krijohej një miqësi e ngushtë dhe e sinqertë.
Jasin Sadiku dhe shumë nga bashkëqytetarët e tij, si Ahmet Aga Kasemi, Ibrahim Rojba, Haxhi Ibrahimi, Mustafa Bejo, Isuf Haxhi Mahmuti, Ibrahim Mullahu etj., që kishin hyrë e dalë shpesh në burgjet greke, të akuzuar për ndjenja kombëtare shqiptare, nuk e kishin të lehtë të vepronin se ishin nën një mbikëqyrje të fortë survejimi nga Korofillaqia greke.

Lidhja e Kombeve: "Ndaloni dhunën dhe shpërnguljen e çamëve"

LUFTETARE CAME NE MBROJTJE TE FESE DHE VENDIT TE TYRE

Lidhja e Kombeve: "Ndaloni dhunën dhe shpërnguljen e çamëve"
Në vazhdim, nga studiuesi Hajredin Isufi, jepen dëshmi e dokumenteve arkivore lidhur me qëndresën çame për të mos lënë trojet nga dhuna shtetërore greke, reprezaljet në Çamëri, memorandumin e çamëve drejtuar kryeministrit grek, Pangallos, si dhe presioni i Lidhjes së Kombeve ndaj grekëve.
Arkivat 1945-1947
Shqipëria ndërkombëtarizon çështjen çame
Në kalvarin biblik të shpërnguljes së dhunshme të popullsisë çame, mohimi i të drejtës së ligjshme për rikthim në trojet autoktone (njohja e pasurisë) vazhdon të mbetet edhe pas më shumë se 6 dekadash, një problem tepër i mprehtë.
Në këtë kuadër, referuar dokumenteve arkivore, konstatohet se përpjekjet serioze të shtetit shqiptar në mbrojtje të problemit çam nisin menjëherë pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore. Veçanërisht, periudha 1945-1948, sipas dokumenteve zyrtare të kohës, është një periudhë që karakterizohet nga përpjekjet e vazhdueshme të shtetit të ri shqiptar për problemin e Çamërisë. Kështu, mes të tjerave, me interesimin e porosinë e drejtuesve të kohës së shtetit shqiptar, në gusht 1945, jepet porosi e nis hartimi i një libri të veçantë për problemin çam, me synim sensibilizimin e opinionit ndërkombëtar për tragjedinë e një populli të pambrojtur. Ja si thuhet në një nga dokumentet zyrtare të kohës: "Drejtoria e Shtypit dhe e Propagandës u vu menjëherë në lëvizje. Më 22 gusht 1945 u thirr në zyrat e saj, Musa Demi. Atij iu bë e njohur kërkesa e Qeverisë Shqiptare (porosi direkte e Enver Hoxhës) dhe e Ministrisë së Punëve të Jashtme, për përgatitjen e librit të lartpërmendur për Çamërinë. Ky lajm e gëzoi shumë Kryetarin e Komunitetit Çam. Ai shprehu gatishmërinë e tij dhe të shokëve të vet, për të përmbushur të gjitha kërkesat.
Musa Demi, së bashku me personin e ngarkuar nga Ministria e Propagandës hartuan një Plan Tematik të detajuar, për mënyrën se si do të grumbulloheshin materialet, kriteret bazë për përzgjedhjen e tyre, etj.
…Drejtoria e Shtypit dhe Propagandës, më 31 gusht 1945, njoftonte Ministrinë e Punëve të Jashtme se ishin marrë të gjitha masat dhe kishte filluar puna për përgatitjen e librit.
…Enver Hoxha, më 29 dhjetor 1945 thirri në zyrë Musa Demin, me qëllim që të merrte një informacion më të plotë rreth punës që po bëhej për përgatitjen e librit… Ndërkohë, Sekretari i Frontit Demokratik të Shqipërisë, vuri në dispozicion të Komitetit Çam për përgatitjen e librit, 3000 Franga Ari shqiptare.
…Libri pa dritën e botimit më 1947, me titullin: "Actes agressifs du gouvernement monarco-fasciste Grece contre L'Albanie", Tiranë 1947.
(Arkiva e Ministrisë së Punëve të Jashtme. Dosja 17-18, viti 1945 / Dosje 53, viti 1947, f.37 e në vazhdim)
Kujtim Boriçi
Çamëria Nr. 14-4
Ekskluzive/ Në vazhdim, nga studiuesi Hajredin Isufi, jepen dëshmi e dokumenteve arkivore lidhur me qëndresën çame për të mos lënë trojet nga dhuna shtetërore greke, reprezaljet në Çamëri, memorandumin e çamëve drejtuar kryeministrit grek, Pangallos, si dhe presioni i Lidhjes së Kombeve ndaj grekëve.
Lidhja e Kombeve: "Ndaloni dhunën dhe shpërnguljen e çamëve"
Nga Hajredin Isufi
Gjenocidi ndaj popullsisë së pambrojtur çame nëpërmjet shpërnguljes së dhunshme nga trojet e tyre, sipas dokumenteve zyrtare të kohës, solli reagimin e qarqeve përparimtare europiane, personaliteteve të kohës, si dhe të Lidhjes së Kombeve.
Në këtë kohë, Lidhja e Kombeve dhe Roma i bënë presion qeverisë greke, duke i kërkuar asaj:
-Të ndërpriste menjëherë dëbimin me dhunë të çamëve
-Të hapeshin shkolla shqipe në Çamëri
-Shqiptarëve t'u ktheheshin pronat që ua kishin zaptuar refugjatët grekë
-Të respektoheshin të drejtat e myslimanëve .
Mjaftojnë edhe këto pak informacione që dhamë, për të kuptuar se sa ishte shkalla e lirive e të drejtave që gëzonin shqiptarët myslimanë në Çamëri . Qeveria greke, në vend që të kërkonte ndjesë e t'i vinte gishtin kokës e të ndjente një pendim të thellë për krimet çnjerëzore dhe mohimin e të drejtave që i kishte bërë minoritetit shqiptar në Çamëri, shpifte e trillonte sajesa të paqena për të mbuluar një njollë të turpit, që do ta shoqëronte Greqinë në tërë historinë e saj.
Kur zihen në gojë martirët në Çamëri, pavarësisht se ishin myslimanë apo të krishterë që u masakruan nga dora e xhelatëve, duhet të shkruhet drejt historia dhe shkaktarët që u morën jetën këtyre viktimave të pafajshme, eshtrat e të cilëve sot heshtin nën dheun që i mbulon. Ata kërkojnë që të shkruhet për ta dhe të zbardhet e vërteta edhe për 49 martirët e krishterë në Paramithi, edhe për Tefik Qemalin e Jahja Kasemin, edhe për Jasin Sadikun, edhe për masakrat që u kryen ndaj çamëve në Paramithi, Margëlliç, Pargë dhe Filat. Duhet zbardhur e vërteta nga historianët, që të mos përsëriten më drama të tilla.
E bëra këtë histori të shkurtër për Jasin Sadikun, jo me synimin për të bërë biografinë e tij, por për të evidentuar vlerat që ai ka në Lëvizjen Kombëtare në Çamëri, deri tani të lëna në harresë dhe shpesh i akuzuar pa të drejtë nga qarqe të caktuara greke.
1947. Memorandumi çam drejtuar kryeministrit grek, Teodor Pangallos
Shkëlqesisë së Tij, Gjeneral Theodhor Pangallos, President i Këshillit të Ministrave, Athinë!
Zoti President!
…Duke pasur kënaqësi për zhvillimin e urtë të administratës tuaj dhe ju në krye të saj keni një detyrë të vetme, të përmbushni të drejtat e popullit mbi të cilën bazohet mbarëvajtja e shtetit dhe shembull i qeverisë, morëm guximin të parashtrojmë një memorandum për padrejtësitë që na janë bërë nga aplikimi i keq i ligjeve të shtetit dhe për më tepër, zbatimin e reformës agrare nga organet inferiore të administratës dhe t'ju lutemi juve zoti President, që të keni mirësinë të bëni personalisht hetime që të bindeni për ankimet tona mbi realitetin.
1. Me gjithë instalimin e ligjshëm dhe të drejtë të viktimave të mjera të katastrofës mikro-aziatike, vëmë re se shumë familje të refugjatëve u instaluan, veçanërisht vetëm në katundet e myslimanëve dhe bile në ato fshatra të cilat, tokat dhe arat, mezi plotësonin nevojat e banorëve të tyre të parë. Për instalimin e refugjatëve u morën shtëpitë tona modeste, nga të cilat na dëbuan me forcë dhe u shtrënguam të strehohemi në kasollet e këqija, ku banonin më parë kafshët e pakta ose nën tenda.
2. Në kundërshtim me çdo të drejtë, u aplikua Reforma Agrare e imponuar; shpronësimi i mallrave tona të vogla, të cilat jemi me origjinë shqiptare, myslimane nga feja, vetëm e vetëm që të instalonin refugjatët dhe për interesat e banorëve të krishterë që kemi rreth e rrotull. Në këtë mënyrë, duke humbur qysh prej tre vjetësh pasurinë tonë të pakët që kishim për të jetuar, prej të cilave merrnim disa të ardhura të pakta për jetesë, jemi të dënuar ne dhe familjet, të vdesim urie. Ky shpronësim u bë në të gjitha fshatrat e Çamërisë, që banohen prej shqiptarëve myslimanë dhe kryesisht në fshatin Njihor, Mininë, Koriqan, Gurrëz, Pjadhul, Picar, Petrovicë, Dhragomi, Karbunar dhe në fshatra e kryeqendrës së Paramithisë.
3. Në shpronësimet e detyrueshme të pronave tona, që jemi shqiptarë, kjo reformë është pa vend. Çmimi për vleftën e caktuar për të na shpërblyer për pronat e marra ishte i padrejtë dhe shtypës. Në pronat tona, të cilat gjenden në fshatrat e prefekturës së Prevezës: Kravari, Koçinopullo, Shin Dielli etj., të ardhurat e të cilave llogariteshin në 120 Dhrahmi për streme, ndërsa si çmim shpronësimi u caktua 7 Dhrahmi për streme.
4. Po sikur të mos mjaftonte ky çmim i ulët për pronat tona, që u shitën legalisht dhe me matjen e gjatësisë dhe gjerësisë, përsëri sipërfaqja e tyre në përllogaritje u qeth jo me qindra streme, siç mund të mendohej ndonjë gabim dhe të ishte i justifikuar, por në një mënyrë që tregon një vullnet të keq të organeve lokale, në dorën e të cilëve qeveria greke, me anën e Ligjit Nr.5521, parashikonte caktimin e çmimit të vleftës së tokës nga këta. Kështu për shembull, fshati Gorrica, sipërfaqja e tokës që kishte llogaritet në 7000 streme, komisioni atë sipërfaqe e përllogariti sikur ishte 1400 streme. Fshati Jonuz, që kishte një sipërfaqe prej 5000 streme, u llogarit vetëm për 1500 streme. Fshati Tukopalluk, që kishte 5500 streme, u llogarit për 1500 streme; fshati Koronopullo, me 3000 streme, u llogarit për 1200 streme. Një fshat tjetër, Kanallaqi, me ara gëzonte ndonjë sipërfaqe prej 8000 streme, u llogarit në 1800 streme.
Këto qethje pa asnjë kuptim të pronave myslimane, i denoncuan edhe pronarët e tyre shqiptarë në Frar në zyrat greke dhe njëkohësisht dhanë se cilat ishin sipërfaqet e vërteta.
5. Përveç shkeljeve në matje dhe përllogaritjen e vleftës së pronave të shpronësuara, u bënë edhe të tjera shkelje. Sipas Komisionit të Administratës Lokale, vlefta e grurit llogaritej në një çmim qesharak, me 30 lepta oka, ndërsa oka e misrit mezi arrinte në 1/3 e çmimit të grurit, në 10 lepta.
6. Me të ashtuquajturën Reformë u përfshinë në shpronësim, pronat e myslimanëve shqiptarë në 20 fshatrat e Frarit në prefekturën e Prevezës. Në pjesën më të madhe, pronarët shqiptarë në këto fshatra nuk kanë më shumë se 300 streme. Pronarët e tyre janë shqiptarët e Margëlliçit. Pronat e këtyre fshatrave i zotëronin 60-70 familje shqiptare dhe nuk kishin toka më tepër se sa parashikonte ligja, megjithatë ata u konsideruan si çifligarë dhe u përfshinë në shpronësim arbitrarisht dhe pronat e tyre ua shpërndanë të krishterëve, që ishin rreth e rrotull.
Pronarët e rinj që i morën këto prona, ishin rreth 1000 familje. Ata u bënë çifligarë të rinj me 120-140 streme secila familje, të cilat pasi i morën, i lanë pa i punuar, ndërsa pronarët e vërtetë përfunduan keq e më keq, argatë dhe shërbëtorë të ish-shërbëtorëve të tyre.
7. Në vlerësimin e vleftës së pronës së shpronësuar dhe sasinë e të ardhurave që detyrohej t'i jepeshin pronarit nga prona e tij, pronarët e rinj, në deklarimin e të ardhurave nga tokat, deklaronin sa të dëshironin vetë dhe mbi atë masë caktohej masa që do të merrte i shpronësuari. Nga këto deklarata pohohej vetëm 1/5 e prodhimit që merrej, dhe nga deklarimet e më të ndershmit nuk e kalonte ¼. Shembulli i këtyre padrejtësive u vërejt në mënyrë flagrante në fshatrat e Gorricës, Zaravuci, Vllahori, Sheniku, Qeverose, Zallongo, Selamini, Mazi, Vojniku dhe në pronat e vogla të Paramithisë.
8. Me dëmshpërblimet që na u dhanë nga shpronësimet, ne nuk plotësojmë dot as nevojat për ushqimin tonë të përditshëm. Megjithatë, shteti kohët e fundit nxori edhe një ligj tjetër, i cili qindra vjet nuk ishte vënë në zbatim as nga qeveria turke. Sipas këtij ligji 1/5 e pronave të tona quhej pronë shteti dhe nuk shpërblehej, ¼ që mbetej prej saj për dëmshpërblim shkonte në favor të arkës për stabilizimin e vendit, një formë e re kjo që ishte krijuar kohët e fundit, në periudhën e shpronësimeve të pronave të shqiptarëve myslimanë.
9. Pothuajse në të gjitha fshatrat e krishtera rreth e rrotull, zaptuan pronat e myslimanëve shqiptarë, megjithëse ne posedojmë tapi që dëshmojnë se ato prej shekujsh kanë qenë pronat tona. Por gjyqi nuk i merr parasysh ato kur shkojnë pronarët dhe ua tregojnë.
10. Zbatimi më i keq i aplikimit të Reformës u zbatua në Paramithi dhe në Parakalama. Zbatimi i saj tregoi shtypje dhe padrejtësi. Shpronësimi tek shqiptarët përfshiu dhe kopshtet e shtëpive. Shqiptarët myslimanë u kthyen në njerëz pa prona, pa punë, pa pasuri dhe duke mos përfituar asnjë cent nga dëmshpërblimi. Të njëjtin fat patën dhe vakëfet.
Me një Ligj tjetër edhe më të tmerrshëm, siç ishte ai me Nr.1703, qeveria greke zaptoi pronat e përbashkëta të fshatit.
Në shpronësimin e pasurive të shqiptarëve u përfshinë dhe 16 fshatrat e Filatit, të cilët u morën nga bujqit e krishterë rreth e rrotull. Qeveria greke nxori një ligj, sipas të cilit, do të shpërblente: më 1920, secilin pronar me 100.000 Dhrahmi; më 1921, me 150.000 Dhrahmi dhe në vitin 1922, me 100.000 dhrahmi.

Si e boshatisën Çamërinë bandat e kriminelit Zerva

FILATI I BRAKTISUR

Si e boshatisën Çamërinë bandat e kriminelit Zerva
Largimi i çamëve për t'i shpëtuar terrorit të bandave zerviste, filloi. Të pushtuar nga tmerri, ata linin pas shtëpitë e djegura, kufomat e të afërmve të pavarrosur. Rruga e tërheqjes për banorët e krahinës së Pargës, Margëlliçit e Gumenicës,
(Vijon nga numri i kaluar) Largimi i çamëve për t'i shpëtuar terrorit të bandave zerviste, filloi. Të pushtuar nga tmerri, ata linin pas shtëpitë e djegura, kufomat e të afërmve të pavarrosur. Rruga e tërheqjes për banorët e krahinës së Pargës, Margëlliçit e Gumenicës, për në kufirin shqiptar, ishte Gumenicë- Kastri-Rai-Kalama-Smertë e që të çonte drejt e në kufirin shqiptar. Në shumë fshatra shqiptare, që ishin më pranë kufirit, ata hezitonin të lëviznin më në thellësi të vendit, me shpresën se mund të ndryshonte gjendja dhe të mos e merrnin kalvarin e dhimbshëm dhe tragjik të emigrimit. Dëshmi nga shpërngulja e dhunshme e çamëve Në këto momente të vështira për popullsinë myslimane çame, sipas dokumenteve arkivore e dëshmitarëve të mbetur nga masakra, spikat një mbështetje e fuqishme e bashkëkombësve të krishterë në mbrojtje të tyre. Strati Vrisi, nga fshati Grikohor, arriti menjëherë në fshatin Rëzanj, tek vëllami i tij Xheviz Isufi, që dikur i ishte gjendur në ditë të vështira. I propozoi që Xhevizi me familjen e tij të shkonte për strehim tek familja e Strati Vrisit, që në atë kohë ishte në Janinë. Xhevizi e falënderoi dhe i shprehu mirënjohjen e tij të thellë, por shtoi se nuk mund të ndahej nga të afërmit dhe bashkëfshatarët e tij. Stratiu, duke parë hezitimin e mikut të tij për t'u shpërngulur për në Janinë, i propozoi që të largohej menjëherë nga fshati e të ndiqte rrugën që kishin nisur bashkëkombësit e tij drejt Shqipërisë, duke ia bërë të qartë se sapo të pushtohej vendi nga forcat e Zervës, çdo familje shqiptare rrezikohej të zhdukej. Ndërkohë u përhap lajmi ndër çamët e rrethit të familjes së Selfo Muhos nga fshati Dolan, se në shtëpinë e tij kishte shkuar vëllami i krishterë nga Pjadhuli dhe e kishte paralajmëruar që të nisej një orë e më parë, se jeta e çdo çami rrezikohej nga forcat zerviste, që kishin marshuar drejt Çamërisë. Shihej qartë se situata tepër e tensionuar, që ishte krijuar në këtë kohë në Çamëri, kishte bërë që asnjë i krishterë, sado dashamirës që të ishte me myslimanin, nuk kishte mundësi t'i garantonte jetën, apo ta merrte në mbrojtje në shtëpinë e tij. Rreth kësaj situate, që shpreh dashamirësinë e të krishterëve ndaj myslimanëve në ato vite, na jep të dhëna me interes historiani Jani Sarras. Në një nga veprat e tij, ai ndër të tjera shkruan se në Kastrizë jetonin dy familje myslimane; e Lile Rustemit dhe e Hasan Sulçes, me kryefamiljarë të vdekur. "Ata kishin qenë në marrëdhënie mjaft miqësore me bashkëfshatarët e tyre të krishterë. Ata i donin dhe i respektonin të krishterët pa paragjykime fetare, pa hipokrizi. Djali i LileRustemit, Rexhepi, dhe pjesëtarja tjetër e familjes, Mineja, ashtu si i ati i tyre, nuk nguronin të shfaqnin dashurinë dhe respektin për të krishterët. Gjatë pushtimit të vendit, Rexhepi mbajti një qëndrim tepër korrekt. Ai çdo lajm të keq që mësonte për ndonjë veprim, që do të ndërmerrej ndaj të krishterëve nga fashistët, i lajmëronte menjëherë të krishterët, që të merrnin masa mbrojtëse1. Rexhepi, që e ndjente veten shumë të pastër si edhe të parët e tij, kishin shkuar me të krishterët si vëllai me vëllanë, prandaj kur emigruan çamët, ai nuk luajti nga fshati i tij. Ai me të vëllanë Arifin, 14 vjeç, të shoqen Hanon, dy djemtë e tij: Rustemin 4 vjeç dhe Lilen 9 muajsh, si dhe Hasani me të bijën e tij Minen, që kishin një djalë, Skënderin 3 vjeçdhe ishte shtatzanë njëmuajshe, qëndruan në shtëpinë e tyre në Kastrizë. Personalisht, shkruan Sarras, duke qenë se nuk kisha mundësi t`i merrja në mbrojtje, kur më pyetën sesi të vepronin: të qëndronin apo të largoheshin, u thashë që të iknin, por ato vendosën të mos lëviznin(J.Sarras, vep. e përm. f.670-671). Autori vazhdon më tej: "Kur hynë edeistët në fshatin Kastri, Rexhepi ishte strehuar në shtëpinë e bashkëfshatarit të krishterë Miho Petro. Ditën e parë forcat zerviste nuk e prekën, por të nesërmen shkuan dhe e thërritën gjoja për ta marrë në pyetje dhe prej andej e shpunë në Shkallën e Manoles, ku e vranë bashkë me të vëllanë e tij. Ndërkohë edeistët, me familjen e pambrojtur të Rexhepit, filluan të silleshin në mënyrë çnjerëzore. Ata i përdorën të tri gratë e asaj familjeje për të kënaqur instiktet e tyre shtazarake dhe pasi i përdhunuan, i masakruan së bashku me fëmijët e tyre të mitur( J.Sarras, po aty). Çamët e krishterë, strehë për të mbijetuarit myslimanë Në vazhdim të fakteve që flasin për dashurinë dhe respektin reciprok që kishin dy komunitetet në Çamëri dhe dhembjen që ndjenë ata të krishterë të ndershëm për vrasjet, plaçkitjet e fshatrave e shtëpive të myslimanëve, që po e kthenin Çamërinë në një shkretëtirë të vërtetë, arkivat dhe dëshmitë veçojnë dhe aktin e lartë të fisit të madh e të respektuar të Vrisëve nga Grikohori. ...Hizdar Ahmeti i përket një familjeje të njohur çame nga myslimanë e të krishterë në Grikohor dhe në të gjithë Çamërinë, si derë e madhe dhe njeri fisnik e me besë. Kur nisën shpërnguljet e familjeve çame nga trojet e tyre, ai dhe të afërmit e tij, vendosën të kalojnë në Shqipëri nëpërmjet Janinës, si një rrugë që paraqiste më pak rreziqe nga bandat greke. Në Janinë ai ra në kontakt edhe me shumë të krishterë të zonës së Çamërisë, që ishin strehuarkohët e fundit në Janinë. Aty takoi edhe bashkëfshatarin e tij Strati Vrisin, me familjen e të cilit e lidhte një miqësi e vjetër. Ata të dy kalonin orë të tëra bashkë në kafenetë e Janinës dhe bisedonin për kaosin, që kishte përfshirë Çamërinë dhe gjithë Greqinë. Një natë, (sipas dëshmive të të mbijetuarit Hizdar Ahmeti), erdhi një i krishterë në shtëpinë dhe në emër te Strati Vrisit, më ftonte në një darkë, ku sipas fjalëve të tij, ishin edhe miq të tjerë të krishterë nga fshatrat e Çamërisë që i njihja dhe më njihnin. Më tej ai rrëfen: "Vendosa të shkoja me kënaqësi. Prisja të nisesha rreth orës 20. Ndërkohë që çami nga Grikohori qëndronte në shtëpinë e tij, shkon Eleni, e shoqja e Strati Vrisit dhe i thotë Hizdar Ahmetit: "Aga! Ke të fala shumë nga Stratiu. Sonte mos lëviz nga shtëpia ti dhe të afërmit e tu, se kundër jush është përgatitur një plan i keq që rrezikon jetë njerëzish". Qëndrimi i Strati Vrisit dhe përpjekja e tij për të shpëtuar myslimanët, nuk ishte rasti i vetëm. Kështu hoxha i fshatit Kuç me të afërmit e tij që ishin larguar në Janinë, kur kishte filluar dhuna e terrori grek në Çamëri, u morën në mbrojtje nga të krishterët dhe më pas, kur u qetësua gjendja, u kthyen në fshatin Kuç… Kështu, sipas arkivave e dëshmive të të mbijetuarve, edhe në fshatin Mavrudh, i krishteri Gaqo Sholiu, shpëtoi nga thonjtë e vdekjes Nusret Sulon nga fshati Shulash, si dhe shumë familje të tjera myslimane në fshatin Lopës, që më pas u stabilizuan në Sajadhë, ku jetojnë edhe sot. Si shpëtuan të krishterët familjen e njohur Gerra të Çamërisë Tahir Gërra nga Vrohonai, ishte një derë e madhe patriotike. Njeri nga pjesëtarët e fisit të tij, Veli Gerra, ishte delegate i Çamërisë në Kuvendin historik të Vlorës, që shpalli Pavarësinë e Shqipërisë, më 28 Nëntor 1912. Familja e Gerrave ishte edhe pronare e madhe tokash në Pllataredhe në Vris. Tahir Gërra, kur bashkë me çamët e tjerë mori rrugën e emigrimit për në Shqipëri, ka treguar një episod, që meriton të vihet në dukje. Ai në atë kohë ishte një burrë i moshuar, që i kishte kaluar të shtatëdhjetat. Kështu plakun e mençur dhe të mirë Tahir Gërra, ndërsa largohej duke lënë pas Vrohonain e tij të dashur, krahas pafuqisë që ndiente në atë rrugëtim të dhembshëm dhe pasurisë së madhe, që i linte pas, e brengoste edhe diçka tjetër e madhe. Herë-herë kërkonte të ndalej dhe duke u ulur, kthente kokën pas. Buza i dridhej dhe sytë i përloteshin. Pas mbetej si ëndërr Vrohonai, varret e të parëve. Por pas mbeteshin edhe miqtë e tij të krishterë. "O Zot! O Zot, - pëshpëriste me vete plaku. Ç`është kjo hata! Mallkuar qofshin ata që na bënë këtë gjëmë! Mallkuar qoftë ai Zervë qeni! Edhe në varr mos pastë derman !"- pëshpëriste ai gjatë gjithë rrugëtimit dhe më vonë. Dhe pjesëtarët e familjes Gërra, pas dekadash, tregojnë se kur ishin larguar nga shtëpitë e tyre, tërë gjënë e pasurinë ia kishin lënë në përkujdesje e në kujdestari mikut të tyre të krishterë Kozma Zoit, nga fshati Vris. Kur familja e Tahir Gërrës gjendej në fshatin Spatar, bashkë me shumë familje çame, Kozmai ishte nisur nga Vrisi me dy vetë të fisit të tij, për të takuar e parë Tahir Gërrën dhe familjen e tij kudo që të ishin. Ai i gjeti në fshatin Spatar, nën një tendë të madhe të sajuar të një çadre. "Na gjeti aty, na përqafoi si vëllai-vëllanë dhe derdhi lot dhembjeje, duke i thënë babait tim dhe neve sa ishim atje, burra gra, fëmijë. Na prishi lufta, or vëlla. Zoti na shpëtoftë ju dhe ne", - tregon Nuri Gerra, djali i Tahir Gerrës. Atë natë, tregon Nuriu, miku i shtëpisë sonë, i krishteri nga Vrisi, e gdhiu natën bashkë me ne, në atë çadër. Të nesërmen, kur gdhiu dita dhe miqtë e krishterë do të ndaheshin, Tahir Gërra, duke iu hedhur në qafë, i tha Kozma Zoit: "Kam marrë nga tufa e lopëve të mia 7-8 lopë me vete, për të ushqyer fëmijët rrugës, por tani e shoh që as unë jam për to dhe as ato për mua. Duan kullotë e përkujdesje, qënuk mund t`ua siguroj, prandaj me gjithë zemër merri me vete dhe i paç hallall"! Pastaj iu drejtua të birit, Ruhiut: "Merri lopët dhe silli t`i marrë Kozmai". Kozmai me njerëzit e tij dhe tufën e lopëve përpara, u kthye në Vris, ndërsa të nesërmen Tahir Gerra me fisin e tij kaloi kufirin. Fundviti '44. Boshatiset Çamëria Situata në Çamëri, pas largimit të popullsisë myslimane çame, u rëndua edhe më shumë. Po ashtu u ashpërsuan konfliktet, që çuan në luftime të ashpra mes forcave të ELAS-it (Forcat efektive dhe rezerviste të Ushtrisë Çlirimtare Kombëtare) dhe të EDES-it. Kulmin e tyre veprimet luftarake e patën në nëntor-dhjetor të vitit 1944. Vihej re se forcat e ELAS-it dita-ditës fitonin terren dhe fitorja anonte nga ato. Ndikimi i EAM-it (Fronti Nacionalçlirimtar i Greqisë), filloi të rritej në të gjithë zonën e Çamërisë dhe më tej. Gazeta londineze "Ekonomisti", më 22 dhjetor 1944, shkruante : "Tani duket qartë se EAM-i ka më shumë fuqi nga ajo që besonin. Në dhjetor të vitit 1944 Fronti Nacionalçlirimtar i EAM-it dhe forcat e Ushtrisë Nacionalçlirimtare (ELAS), u futën në Çamëri dhe i detyruan forcat rezerviste të kalojnë në Korfuz. EAM-i festoi fitoren. Gumenica dhe rrethinat e saj kontrolloheshin nga EAM-i dhe forcat e ELAS-it. E megjithatë, sërish zotëronte përçarja e thellë politike. Popullsia e krishterë ishte ndarë në dy kampe kundërshtare: EAM dhe EDES. Në mes tyre kishte një armiqësi të hapur. Nga çasti në çast pritej shpërthimi i luftës civile. Ndërkohë midis EAM-it dhe qeverisë shqiptare kishin filluar negociata për kthimin e çamëve, pa vënë në dijeni Komitetin Antifashist Çam.( H.I.Musa Demi .Qëndresa çame 1800- 1947, Tiranë, 2003, f.264). Shumë kryefamiljarë çamë merrnin rrugën për të shkuar në Çamëri pa familje, me qëllim që të shikonin gjendjen dhe më pas, të vendosnin ose jo për të shkuar me pjesëtarët e familjes. Një ndër ata çamër që mori rrugën nga Konispoli për të shkuar në fshatin Vris, ishte edhe Tahir Gërra, me dy-tre anëtarë të fisit të tij. Ata, pas një udhe të gjatë në këmbë, arritën në Vris dhe trokitën drejt e në shtëpinë e mikut të familjes së tyre, Kozma Zoit. Këta ishin të parët çamër, që ktheheshin në fshatin e tyre. Kozma Zoi i priti me gëzim të madh dhe iu uroi mirëseardhjen. Atë natë ndenjën pothuaj gjithë natën duke biseduar në mes tyre myslimanët e sapokthyer dhe shumë të krishterë bashkëfshatarë. Ndërkohë miqtë dhe dashamirësit nga fshati Vris i sollën Kozma Zoit disa lajme të trishtuara. Fjala ishte për disa elementë të krishterë jo vendës, që ishin instaluar rishtazi në pronat e myslimanëve, po përgatitnin kurthin për të vrarë Tahir Gërrën dhe shoqëruesit e tij. Kozma Zoi nuk e prishi gjakun dhe bashkë me miqtë çamër, doli në qendër të fshatit Vris dhe me anën e njerëzve të tij hapi fjalën në fshat: "Kushdo që do të guxojë të trazojë miqtë e tij myslimanë, do të përballet për jetë a vdekje me tërë rrethin tim. Ata janë në besën time dhe do të kthehen shëndoshë e mirë në familjet e tyre, ashtu siç erdhën". Tahir Gërra, pas dy ditë qëndrimi në Vris, vendosi të kthehej në familjen e tij në Konispol. Këtë vendim ia tha edhe pritësit të krishterë. Kur u nis Tahiri për rrugë, Kozma Zoi i tha: "Mik e vëlla! Erdhe vetëm tek miku yt, por në kthim do të shoqëroj unë me të mitë, sepse situata në Çamëri është shumë e trazuar nga elementët e pandërgjegjshëm e keqbërës". Tahir Gërra u përcoll i shoqëruar nga Kozma Zoi dhe katër kushërinjtë e tij të armatosur, derisa kaluan në kufirin shqiptar. Para se të ndaheshin, pinë edhe nga një cigare të dredhur dhe Kozmai i tregoi planet djallëzore, që ishin kurdisur kundër tyre dhe që e detyruan t'i përcillte ata deri në kufi të zonës ku kishin familjet e tyre. (Vijon nesër) UNRRA, ndihma për të mbijetuarit came Që nga momentet e para të shpërnguljes së dhunshme të çamëve nga trojet e tyre autoktone drejt Shqipërisë, masakra çnjerëzore u bë objekt i sensibilizimit e ndërhyrjes së Komunitetit Ndërkombëtar. Njëkohësisht, sipas dokumenteve arkivore, qeveria shqiptare bashkëpunoi me UNRRA-n dhe nisën zbatimin e projektit për ushqimin e të mbijetuarve çamë të vendosur nëpër kampe. Qindra të pastrehë që kishin humbur njerëzit e tyre të shtrenjtë në këtë shpërngulje të dhunshme kërcënoheshin dhe nga uria. Kështu, plani i ndihmës ushqimore, ndonëse kishte filluar prej muajsh, u institucionalizua me nënshkrimin e marrëveshjes midis shtetit shqiptar dhe UNRRA-s. Ja dëshmia arkivore për këtë fakt: "Më 3 shtator 1945, në një takim që pati "Komiteti Çam" i përfaqësuar nga kryetari Musa Demi, me Misionin e UNRRA-s në Shqipëri, z.Oeklay Hill dhe përfaqësues të shtetit shqiptar, u kërkua që të caktohej një kontingjent i veçantë ndihmash për popullsinë çame në Shqipëri... Por në atë takim u përcaktua se ndihmat për çamët do të përfshiheshin në fondin e dhënë për Shqipërinë dhe jo si kontingjent i veçantë. (Arkivat e Ministrisë së Punëve të Jashtme të RPSH, Dosja 59/10, viti 1945). Shpejt, sipas dokumenteve arkivore, nis dhe ardhja e ndihmave ushqimore. Më 25 shtator 1945, komuniteti i nisi një telegram edhe kryetarit të UNRRA-s, ku i theksonte se ndihmat ishin urgjente e jetike, (Arkivat e Ministrisë së Punëve të Jashtme të RPSH, Dosja 59/10, po aty). Më 23 shtator 1945, drejtues të UNRRA-s të kryesuar nga Peder Floyd Elis nisen nga Tirana për në Vlorë, për të parë situatën e rënduar të refugjatëve çamë. Më 28 shtator 1945 zbarkon në Durrës me ndihma ushqimore vapori "Zena", (Burimi: Arkivat e Ministrisë së Punëve të Jashtme të RPSH, Dosje 59/14, viti 1945, faqe 42). Ndihma të tjera në ushqime e veshmbathje u sollën edhe më pas për refugjatët çamë, por me gjithë mbështetjen e Qeverisë Shqiptare e solidaritetit të popullit për vëllezërit e ardhur, përsëri problemi i çamëve mbeti një problem tepër i mprehtë dhe me pasoja të shumta.

“Çamët u masakruan, u përzunë dhe më pas ua grabitën pasuritë”

Masakra më e egër ndaj shqiptarëve myslimanë u bë nga ushtarët grekë që nuk bënin më pjesë në formacionet ushtarake më 27 qershor 1944, në zonën e Paramithisë, ku forcat e Ligës Republikane Greke (EDES) të gjeneralit Zervas hynë në qytet dhe vranë rreth 600 shqiptarë myslimanë, burra, gra dhe fëmijë, shumë prej të cilëve u përdhunuan dhe u torturuan para vdekjes. Sipas dëshmitarëve okularë, të nesërmen, një batalion tjetër i EDES hyri në Parga, ku u vranë 52 shqiptarë të tjerë. Më 23 shtator 1944 u plaçkit qyteti Spatar dhe u vranë 157 veta. Gra të reja dhe vajza u përdhunuan dhe ata burra që mbetën gjallë u grumbulluan dhe u dërguan në ishujt e Egjeut. Në bazë të statistikave që jep shoqata “Çamëria” në Tiranë, gjatë goditjeve që janë bërë në vitet 1944-1945, në fshatrat çame janë vrarë gjithsej 2771 civilë shqiptarë dhe konkretisht si më poshtë: në Filat dhe rrethinat 1286, në Igumenicë dhe rrethinat 192, në Paramithia dhe rrethinat 673 dhe në Parga 620. Janë plaçkitur dhe djegur 5800 shtëpi në 68 fshatra. Në një listë të hollësishme të humbjeve materiale përfshihen 110.000 dele, 24.000 bagëti të trasha, 250000 kv grurë dhe 80.000 kv vaj ushqimor, të cilat arrijnë në 11 milionë kg grurë dhe 3 milionë kg vaj ushqimor. Si rezultat i këtyre goditjeve, llogaritet që 28.000 çamë të jenë larguar për në Shqipëri, ku u vendosën në periferi të Vlorës, Durrësit dhe Tiranës. Disa qindra çamë u vendosën gjatë bregut të Himarës, në prona të lëna nga familjet që u larguan gjatë luftimeve të egra, fillimisht kundër pushtuesve të Boshtit dhe më pas, më 1944-n, midis Frontit nacionalist grek të Çlirimit të Epirit të Veriut dhe luftëtarëve të Ballit Kombëtar të Shqipërisë. Disa nga çamët u vendosën në fshatrat ekzistuese gjatë bregdetit, si në Borsh, që tradicionalisht ishin myslimanë, duke forcuar karakterin johelenik të zonës. Çamë të tjerë krijuan fshatra krejtësisht të reja, si Vrina afër kufirit grek. Vëzhgues ndërkombëtarë kanë konstatuar brutalitetin e përdorur gjatë dëbimeve të çamëve. Joseph Jakobs, shef i Misionit Amerikan në Shqipëri (1945-1946), shkruan: "Në mars të vitit 1945, njësi të forcave të shpërndara të Zervasit kryen një masakër ndaj çamëve në zonën e Filatit dhe praktikisht e spastruan atë nga pakica shqiptare. Sipas të gjitha të dhënave, që kam mundur të mbledh mbi çështjen çame, në vjeshtën e 1944-s dhe gjatë muajve të parë të 1945-s autoritetet e Greqisë veriperëndimore kryen goditje të egra, duke dëbuar rreth 25.000 çamë, banorë të Çamërisë, nga shtëpitë e tyre. Ata u ndoqën deri në kufi, mbasi iu grabit toka dhe prona. Qindra meshkuj çamë të moshave 15 deri 70 vjeç u internuan në ishujt e Detit Egje. U dogjën në total 102 xhami. Autoritetet greke miratuan më pas një ligj që sanksiononte shpronësimin e pronave të çamëve, duke iu referuar bashkëpunimit të bashkësisë së tyre me forcat pushtuese të Boshtit, si një arsye kryesore për marrjen e këtij vendimi.

Cameria dhe Janina ne vitet 1912-1922

HYRJEShqiperia tejtehu ka qene e lakmuar dhe e mesyre nga gjithfaregrykesish te huaj. Mesymjet e tyre te herepashershme jane teshoqeruar me deme vecanerisht te renda dhe me pasoja shume-shume tehidhura. Por ajo qe shkaktoi vendit tronditjen me rrenqethese dhekombit gjakesi e vaje te panumerta, gjema e mjerime tejet tedhimbshme, ishte shtrengata apo me drejt vrungullima e viteve 1912-1913.Kryengritja 4-vjecare mbarekombetare ne veren e 1912-s u ngjit nekulme te tilla, nga mund te kalohej pa shume veshtiresi ne krijimine shtetit shqiptare. Kjo gje lakmitareve fqinje u shkaktoi morrnicashume pickuse, pasi me ngritjen e ketij shteti atyre u mbyllejnjehere e pergjithmone shtegu per grabiteri te metejshme.{1}-Sicdihet, grabiqaret serbe me 1878 shqyen nga trungu shqiptare Pirotin,Nishin, Vranjen, Medvegjen, Bujanovcin etj. Po ate vit Mali i Zigelltiti Tivarin, Shpuzen, krahinen ne lindjete saj. Tere atograbiteri u bene pjeserisht me fuqite e armeve, pjeserisht mevendimet e Fuqive te Medha Evropiane.Prandaj, me te pare se flaket kryengritese po perhapeshin ane e kendShqiperise, ata zune te hungeronin e te kercellitnin dhembet perheree me me zemerim, gjithnje e me me duf e kercenim. Duke lene he perhe menjane merite e mosmarveshjet e ashpra qe kishin ndermjet tyre,qeverite e mbreterit fqinje zune te aviteshin ngahere e me afernjera-tjetres; dhe, kur vec e vec e kur bashkarisht ngrinin lloj-lloj pengesash qe mundonin per kryengritjen shqiptare, duke krijuarnje kohesisht edhe gjithfare veshtiresish per pjesmaresit e saj.Sa me teper ngjiteshin flaket e kryengritjes shqiptare, sa me tepapermbajtshme dukeshin ato, aq me teper egersoheshin kusaretfqinje; rrjedhimisht aq me te hapta dhe me te shpeshta beheshinveprimet e dhumshme te tyre ndaj Shqiperise dhe kryengritesveshqiptare.Keshtu, p.sh, sapo ceta e studentve shqiptare me Ibrahim-Naxhine nekrye arriti fshehtazi nga Stambolli ne Korfuze, kryqeveritari i asajujdhesze, Kostandin Varatasi,{1}-Lonidhe Naci ne shkrimin:"Ngalegjenda jone kombetare", kushtuar atdhetarit Omer Capari, KostandinVaratasin e cileson "filo-shqiptare te cquar".-Fletorja "Fjala eKorces2 nr.14,Korce, 24.6.1944, fq.3.vuri si kusht: ja zbritjen e tyre ne Ulqin, ja dorezimin neStamboll. Mirepo mencuria, guximi dhe zotesia e Ibrahim-Naxhiut, AliBeqir Kurballit nga Margelleci, Xhezo Haremit nga Vlora dhe e SabriAbazit nga Delvina bene qe Varatasi dhe kryqetaret athino-fanaritebashkeveprus te ngeleshin me gisht ne goje. Naten, ndermjet 12-13korrikut1912 ceta u shpetoi suve te vezhgusve dhe vesheve tepergjuesve kryqtare-fanarite te kryeqendres se ujdhezes dhe zbritine Ksamil. Pasi pershkoi Vurgun e Delvinen mespermes, u ngjit neLaberi.Lefter Venizellua, kryeminister i atehershem i shtetit grek,gjykimin dhe vendimin etij e shpalli me keto fjale: "Po qe se Turqianuk do te jete ne gjendje te mposhte kryengritjen ne Shqiperi tejugut, do te dergoje Greqia ushtare per ta bere ate gje".{1}-Fletorja "Patris", organ zyrtare ikryeministrit Lefter Venezillo.Fletorja"Lajmetari" Sofia,dt.26.6.(9.7).1912.Njeherish me ane te kercenimit, fletorjavenizelite "Patris"(Atdheu), ne njeren nga kryeshkrimet e vetaulerinte me te madhe: "Poshte duart nga Ipiri, se fuqia greke do teja u thyeje! {1}-Fletorja "Liri e Shqiperise", nr.51 e 53, Sofia,dt.5(18).8.1912 dhe dt 16(29).8.1912.: dhe tere kjo, sepse kryqtaretathino-fanarite ate pjese te vendit tone-pra,Toskerine apoJugunshqiptare-e quanin "Elinikotati hora", d.mth.vend teresishtgrek.ne vazhdim(5-6)Meqe kryengritesit shqiptare s`donin t`ua vinin veshin llomotitjevete tyre, qeveria, dhe shtabmadheria athino-fanarite krahaskercenimeve te rrepta me ane te shtypit ndaj atdhetareve shqiptare eledhatimit maramendes ndaj atyre me "dy **** ne karroqe", zune tefusin fshehtazi arme e municione kudo qe mundoheshin. Ajoperbindshmeri kryhet nen drejtimin e ketyre e krereve te degeve Adhe B te "Bashkimit Ipirotik".{1}-"Bashkimi ipirot" u ngrit nga qeveria kryqtare athino-fanaritene Athine me 1906, si njera nga organizmat me perbindeshe te saj. Nekrye krye(sa per sy e faqe) u vu rrenegati Spiro Milo Zani ngaHimara, nentoger andarteshe i disa vjetmeparshem. Deget A dhe B ungriten prej kryqtaresh athino-fanarite(kryesisht oficere)vecanerisht te stervitur per veprimtari shkaterruse. Ata strehoeshinne perfaqesite qeveritare ne Janina e ne Preveza, duke u fshire nenpetkun e zyrtareve te atyre perfaqesive.-Aleksander Livadheos, "Iprodhormi tis apeleftetheroses ton Joaninon", Athine 1964, faqe 30-Fondi i Arkivit te Institutit te Historise. A-IV-233, faq 3.Ndihmesit dhe bashkefajtoret e tyre kryesore ishin dhespotet emitropolive te Janines, Paramithise (Jerothe Aftulidhi) dhe Konicese Vellait, Spiridhonit, te fshehur quajturi "Drini". Te veshur metesha prifti dhe duke u hequr sikur merreshin me veprimtari fetare,ata, ne te verteteishin frymezuesit dhe organizatoret e gjithfarengaterresash, mosmarrveshjesh dhe prapesish. Njeherit ata ishin edheurdhezbatuesit me dinake dhe me te bindur ndaj qeverise kryqetareathino-fanarite.Nder deshmite e pambarim mbi sa u tha jane dhe paudhesite dhengacmimet e organizuara kunder Fuat Bej Frasheri ne Lure dhe nevendbanimet e tjera te qarkut te Prevezes, si p.sh. ne fshatciflikunImam Caush, prone e Husejn pasha Dinos. Kjo del nga letra me dat.11(24).3.1910 qe mitropoliti i Prevezes ia dergonte perfaqesiseqeverirare kryqtare athino-fanarite ne Preveze. Sipas udhezimeve tedrejtperdrejta te kryqetareve athino-fanarite te lartepermendur dhete eproreve te vet, tere anekufirin tokesor prej Mecove e deri negjirin e Prevezes u mbushen me depo me te fsheta armesh. Nder nyjetme te medha ne anedetin e Camerise, ku me ane te lufteanijeve dhe temjeteve te tjera lundruse zbraseshin armatimet, ishin edhe Gjiri iGomares(kryesisht ne buzedetin prane fshatrave Rrenjas, Lija eLuce), ne Gjirin e Shen-Janit, ne Saraqine(prane fshatit Rrapez), negjiret e Paganese e te Ftelese etj. Armet e municionetshperndaheshin po fshehtazi gjithandej neper te beselidhurit me anete rrogetareve, me teper me ane te prifterinjve murgjeve dhesherbetoreve te tjere. Merimanga kryesore qe nderthuri ate rrjete tekobshem dhe ate veprimtari te menxyrshme neper Cameri, ishte njeoficer madhor i asfalise, qe paraqitej si shenjt-sherues; ai ishtederguar nga Athina dhe ishte vendosur ne kishen e sapongriturposacerisht prane fshatit Sevasto, afer Paramithise.Per te perzier e per te turbulluar gjendjen sa me keq qe te qe emundur, krahas paudhesive e ligesive te tjera, qeveritaret dhekryqetaret e tjere athino-fanarite drejtues pergatites cetagjakataresh e kusaresh dhe qe nga 10-diteshi i pare i gushtit 1912zune t`i futnin fshehtaz neper krahinat shqiptare kufitare. Atobenin per vete edhe gjakatore- kusare vendas dhe bashkefajtonin meta.Kryetaret e cetave: Jan Puteci, Gole Manxhari, Spiro Kremidha etj.ishin porositur qe ne zbatim te detyrave te caktuara te vinin neperdorim edhe plumbin, qofte dhe ne brenda neper qytete. Neshenjester duheshin vene se pari, prijesit, nder te cilet qeneshenuar edhe Qiningua dhe Thanas Skupi nga Janina. Nje nga ato ceta,ku bente pjese edhe Sotir Lolo Vasua prej fshatit Mursi, vrau neudhetim e siper prane fshatit Mursi Halit Bilal Dalanin ngaKonispoli, kur ai ishte duke kullotur grigjen e dhenve te tij. Njetjeter cete e cila strehoej ne fshatin Pleshavice e qe ne perberjene saj ishin edhe disa gjakatore kusare nga ai fshat, vrane nepazarin e fshatit te sapopermendur Hasan Idriz Mucon, Selim MehmetIsuf Manen e Veso Taren; kurse Ali Pashon e plagosen. Qe te katertketa ishin bashkefshatare e bashkeluftetare te Muharrem Rushitit,pjestare te cetes se tij.Nje cete tjeter me te njejten perberje, vrau ne vendin e quajturVaner prane Filatit te birin e vetem te Muharrem Rushitit, Hlilin,kur ai po shkonte udhes tek dajot e vete ne Filat.ne vazhdim(8)ne vazhdim(8):Ceta e perbere nga Nikolle Kutupi e Zorkadhenjte prej Popove dhedisa te tjere mundi te vriste hajdutce ne Lumare(disa km. neperendim te Janines) nder te tjere dhe te birin e udheruajtesit dheshoqeruesit e postes Paramithi-Janine; se toku me ta edhe HasanKasim aga Saliun nga Minima, i cili shkonte ne Janine per te prere eqepur teshat e dhenderrise se vet: kurse Uzeir Tahirin nga Mazrrekete plagosen. Njera prej cetave, ajo e drejtuar nga rrenegati GoleManxhari(i quajtur "Farmaqi") prej fshatit Kellez te rrethit teGjirokastres,{1}-Deshmi e Vasiliqi Taqe Dedes(Vasit), dtl. 1907 nga Kellezi.me 9.8.1912 zuri pabesisht ne rruge te madhe ndermjet fshatraveciflik Cudille e Radhotop kryetarin e shoqerise "Bashkimi" teJanines, atdhetarin e flakte Kadri Gjaten dhe , pasi e mundoi grekce8 ore, e beri copa-copa.{1}-E vrane me 27.7.(9.8).1912 se toku me trimin e vete Jasharin,kur ishin duke kaluar nga fshati-ciflik Cudille ne fshatin-ciflikRadhotop. Ndersa Jashari mbeti i vrare ne bresherine e pare, Kadrinee plagosen e pasi e kapen e theren me mundime te medha pas disaoresh.-Fletorja "Drita" nr. 80.Manastir, dt.9/22.8.1912.Perbindshmeria dhe burracakeria qe kryen ata levdohej vetem ngaKryqetaret athino-fanarite.{1}-Leter pa krye e pa date e Maliq H. Ramit nga Gjirokastra,derguar dikujt. Pervec Kadri Gjates- per te cilin shenon se e vranePuteci me shoke ne fshat-ciflikun etij te quajtur Radhotop- shenonedhe "...i vrane me shume mundime dhe u lane nje leter". Po, letraeshte e gjymtuar, s`merret vesh se cilet kane qene atdhetaret etjere te vrare egersisht prej Putecit me shoke. Arkivi Qendror iShtetit. Fondi 54, dos.67/2,fq.162.Pasi vrasja e Kadri Gjates u be afer Janines,per me teper parahundeve te vetmbrojtjeve te Gardhiqit (te Janines), Jane Puteci zurite vepronte gati sheshit, duke u krekosur si "pisqolle evgjiti".Keshtu vetem dy dite pas vrasjes se Kadri Gjates ai guxoi te bentenje mbledhje me kreret e cetave te vogla ne shtepine e Nasho Ganjesne fshatin Arahovice. Mirepo ai ai harroi se atje i thoshin Cameri.Me ta marre veshe tubimin ne fjale, nje grupe fare i vogelluftetaresh camer u sulen drejt Arahovices,Hllomoit e Koqinishtes.Mirepo fuqia e tyre nuk ishte e mjaftushme per te bere ate ckaduhej.Meqe s`u moren masat e duhura, cetat greke te gjakatoreve-kusarevemoren zemer dhe u perhapen me ne veri. Mire thone:"Kur mungon macjaminjte bejne dasem ne mes te odes". Kjo ndodhi edhe merrenegatet "Farmaqi" dhe dajen e tij Jan Putecin prejLagjes "Varrosh" te Gjirokastres, te dy ata dhe pasuesit e tyreasfalia dhe horofillaqia greke nga Korfuzi i hodhi ne anedetinshqiptar perballe, prej, nga ata, ne bashkepunim me Thimjo Lolin-pjesetar i hershem e cetave greke ne Maqedhoni- zune te bridhninneper pyjet e Sorones e te Bufit dhe ne fshatrat rreth e rrotull,duke grire cdo atdhetare qe mundonin ta vinin ne shteg a ne dore:nder ta ishte edhe Brreshanjt zhulatas, te cilet i vrane ne vendin equajtur Cakallo, kur po shtegtonin per ne kullotat dimerore. Ugrabiten edhe bagetite.Per te pastruar vendin nga keta krimba te huaj, atdhetare terendesishem shqiptare ngriten cetat e veta : ceta e prire nga SaliMurati prej Vranishtit te Lumit te Vlores dhe nga Mustafa Kofinaprej fshatit Fterre u vu ne ndjekje te tyre. Naten ndermjet 9 e 10Shtatorit 1912 qarkuan fshatin Cuke te rrethit teSarandes "kapetanet" Jan Puteci e Gole Manxhari me shoke, tecilet "te shitur tek grekerit qe prej 4 vjetesh" nuk linin dy gurebashke e gje papermbysur: duke mos ua mbajtur qe te qendronin balleper balle me rrethuesit, per t`i shpetuar ndeshkimit, ia mbathenfshehtazi si bretkosat neper vijen e mullirit: mirpo edhe ai shtegeu ishte zene. Puteci, Golemi dhe tre shoket e vet; horofillaku NikoMarko nga Narta, Dhimo Stillua nga Kasim-Allaibej dhe nje i panjohurqe vraponte pas tyre, u blluan nga plumbat e pritezenesve. Duke berefjale per kete ngjarje, Adile Haxhi Halil-Pashua nga Konispoli, neshenje hakmarrje ndaj gjakatoreve- kusareve qe kafshuan gjuhen neCuke, permendi keto vargje fjaleurtesie:"Ori dhelper gjakesore,/zoqte kelloses m`i more./ me lekure m`i pagove".Thimjua me shoket e vet dhe tere c`mbeten te tjere perfituan ngarasti dhe ia mbathen nga syte kembet.{1}-Ne "Dielli" nr. 172, dt.24.X.1912, thuhet se ne ate ndodhi moripjese edhe ceta e Muharrem Rushitit. Ka te ngjare te kete qenendonjera prej pjese te asaj cete: ajo e prire nga Abedin MadanMuharremi, apo ajo e prire nga Nazif Shero Murtua; e dyta ka qene meteper mundesi.Saliu e Mustafai me shoke iu vune pas hap pas hapi dhe i arriten nefshatin Krane;ne ndeshjen e shkurter qe u be atje me 14.9.1912,Thimja u pjagos. I pazoti per te qendruar me gjate, ia theri ne pikete vrapit sa i hanin kembet me tere pasuesit e vet dhe u struken neKorfuz.ne vazhdim(10)Pa dashur te zinin mend dhe te ndalnin revanin qe kishin marre,cetat e perbera prej kryqtaresh athino-fanarite vazhdonin tezhyteshin perhere e me thelle ne pellgun e keqberesve . Nje cetegjakatore-kusare kryqetaresh athino-fanarite vrau ne priten e zenene perruan e vendit te quajtur Lefke- vend ndermjet fshatraveLidizde e Karroq- Fejzo Abaz Mehmet Petlekun nga fshati Janjar(bashkeluftetari kryesor i Muharrem Rushitit ne fshatin e vet) dheMete Seit Beqir Halon (djslosh 16-17-vjecar) nga fshati Ninat. Do tekishin vrare edhe Hasef Laze Veizin e Sadik Ahmet Demon po ngaNinati, qe ishin duke udhetuar se toku; po keta te dy, duke qenedjem te shkathet e shume te shpejte, vrapuan tatepjete pyllit tedendur, te ndjekur nga bresherite e plumbave; ketij te fundit iu"pre gjaku" dhe vdiq pas disa ditesh. Te gjithe ata ishin duke ukethyer ne shtepite e veta nga panairi qe behej ne vendin e quajturRrips(ndermjet fshatrave Karroq, Smines dhe Lidizde). Me 20.9.1912nje cete prej 38 andarto-kusaresh priti ne vendin e quajturLivadhaqa 15 qeraxhinj camer qe po ktheheshin nga Janina ne fshatinAprice dhe ne qytetin Parge; andarto-kusaret u grabiten atyregjithcka kishin me vete.{1}- Leter e Omer Caparit dt.11(24).9.1912, derguar nga Filati-Fletorja "Drita" nr.86,Manastir, dt.20.9(3.x).1912, fq.2.Sipas deshmive te bashkekohesve, ceta ishte e Nikolle Kutupit dhe eZorkadhenjve me shoke. Kurse 3 dite me pase nje cete tjeter andarto-kusare kryqetaresh athino-fanarite prej 80 vetesh hyri ne mesdite nefshatin Ninat dhe mori rob Fejzullah Sulejman Citen-oficere nepension- si edhe dy fshatare te tjere e tre xhandare, gjithashtupesioniste. Ne ndjekje te tyre u vu menjehere Muharrem Rushiti meceten e vet.{1}- Leter e Omer Caparit me dt.11(24).9. !912. "Drita" nr. 86,Manastir, dt.20.9(3.x).1912.Duke vazhduar ndjekjen, ai doli ne malesine e qeramices dhe teAhureve, e pasi perzuri cetat ne fjale deri tutje{1}- Nga andartet e kapur u muarr vesh se Dhimiter Fandi, nenpunes imonopolit te duhanit ne Filate, ishte nje nga drejtuesit kryesore teandarteve ne krahinen e Filatit. Duke qene pergjegjes per aq e aqgjakesi e keqberesi te tjera ne ate rreth, u vendos asgjesimi i tij,u ndeshkua nga Abdul Qazim Zaimi prej Filati, nje nga luftetaret metrima te cetes se Muharrem Rushitit.u kthye pas dhe kaloi ne rrethin e Delvines, ku asgjesoi nje ceteandarto-kusaresh prej 18 kryqetaresh athino-fanarite. Mirpo edhe pseandarto- kusaret po hanin grushta pas grushtash, te dytin me dermuesse te parin, prapeseprap vazhdonin te endeshin neper viset shqiptaredhe zhduknin kedo atdhetare qe hasnin perpara; nder ata qe asokoherane nen tehet e kamave dhe te plumbave te tyre, ishte edhe HafezMitat Topola nga Margelleci i Camerise dhe shume i degjuari kapedanSpiro Ballkameni, njeri nga ceteprijesit me trima dhe te zote.{1{- Fletorja "Drita" nr. 88, Manastir,dt.11(24).x.1912.* *U tha se gjate veres se 1912-s vala kryengritese u ngjiten rrufeshemdhe me shpejte u be e paperballushme; ne ato kushte Oborri Osman dhePorta e Larte u binden se s`kishin udhe tjeter pervec armepushimit,gje te cilen edhe e kerkuan. Pas fare pak ecejakesh dhe ngurimesh tedypaleshme, perfaqesuesit perkates e gjeten fjalen me njeri-tjetrindhe marreveshja u arrit. Me te pala osmane zotohej- nder te tjera-qe tere nenpunesit shteterore ne Shqiperi nga me i larti tek me iulti qe s`e dinin gjuhen e vendesve, te zevendesoheshin meshqiptare. Gjithmone ne pershtatje me marreveshjen, njesitekryengritese hyne fitimtare neper qytete te ndryshme te Veriut dhete Jugut Shqiptar. Kudo qe hynin, kryengritesit vinin dore mbi depote armeve, lironin te burgosurit politike dhe vetvetiu beheshinzoterues te gjendjes. Mirepo pranimi prej pales osmane i kerkesavete kryengritesve shqiptare dhe hyrja e tyre fitimtare ne qytete tendryshme shqiptare sidomos ne disa anesore, si p.sh. ne Shkup,Kumanove, Qiperli (Velesh), Kratove, Prishtine, Berane, Gjakove,Kollashin, Peje (madje deri ne Pazar te Ri e Senice) etj.-praktikisht shpuri ne prag te pranimit boterisht se ne to andej epas shqiptari do te ishte " zot moralisht, kombetarisht elenderisht",{1}- "Kalendari kombiar" i vitit 1914 dhe leter me dt.15(28).8. 1912derguar nga Nikolle Ivanai disa bashkeluftetareve te tij.- ArkiviQendror i shtetit. Fondi 44, Dosje 20,fq.1-6.pra, ishte arritur keshtu thuajse ne prag te vetqeverimit. Kjo gjegrabitqaret fqinje athino-fanarite dhe eksarhonacertaniste (te ciletfitoret shqiptare i verenin me mllef, urrejtje e meri),i helmoi dhei terboi deri ne marrezi. Fletorja "Estja", zedhenese eqeverisegreke, duke bere te njohur cmendurine e qarqeve eprorekryqetare athino-fanarite, borriste:{1}- Hunguriste; ne ngjashmeri me demin e kaun qe " hedh shesh" dukekruar briret ne nje tufe shkuresh."Po te jete se shqiptaret me levizjen e sotme te kerkojne te shkelininteresat e Bullgarise, Morese,{1}- Per nje kohe te gjate me emrin "More " nenkuptohej shteti grek.dhe te Serbise, atehere qe te tria-sic kemi edhe lidhjen e fshehte-duhet te shqyrtojme bashkarisht kete ceshtje me shume rendesi".{1}- Fletorja "Liri e Shqiperise" nr.52,Sofia,dt.11(24).8.1912.Dhe , meqe ceshtja e vetqeverimit te Shqiperise asokohe vetvetiuishte vene ne rendin e dites se diplomacise evropiane-gje qe upermend edhe pak me larte-gati tere fletushkat e kryqetareve athino-fanarite po ngjireshin se cjerruri kunder asaj mundesije; madje disaprej tyre ne te njejten kohe njoftonin: Qeveria e Morese protestoine Fuqite e Medha kunder qellimit te tyre qe kane per t`i dheneShqiperise vetqeverimin".{1} Fletorja "Liri e Shqiperise" nr. 53, Sofia,dt.16(29).8.1912.Duke bere ne fjale per qellimet, synimet dhe parapregatitjet eqarqeve grabiqare kryqetare athino-fanarite dhe eksarho-nacertanisteve te vendeve fqinje, "Guri i Cjapit" ne nje shkrim tebotuar ne "Kombi" nr.35 e 36 (Boston,dt 3 e 10.V.1907), nder tetjera verente: Kombet fqinje presin... me goje hapur te marrin nganje cope ...prej Shqiperise ....kane leshuar propoganda tefarmakosura neper Shqiperi... Rrezikun me te madh Shqiperia e ka ngagreket..."Si me pare edhe asaj here qarjet dhe ankesat e kryqetareve athino-fanarite e eksarho-nacertaniste fqinje me Shqiperine i keputenshpirtin "baba carit"Oborri dhe qeveria e Carit Rus qe vazhdonte te ushqenin gjithnje eme unshem synimet e Pjetrit I te mbiquajtur "i madh" dhe teKaterines II te mbiquajtur gjithashtu " e madhe "jo vetem qe meziprisni shkakun per te zgjuar hijen dhe ndikimin e vet mbi Ballkan,por edhe e nxisnin panderprerje ate me te gjitha fijet dhe mjetet emundeshme. Prandaj, me te celur gojen mendaraket e vet ballkanike,me ndihmen dhe sipas udhezimeve te politikaneve dhe ushtarakeve telarte te Carit Rus u ngit edhe e quajtura "Lidhje Balkanike" eperbere nga Bullgaria, Greqia, Mal i Zi dhe Serbia. Kjo lidhje-sipasburimeve te kohes-u ngrit "me ndihmen e Rusise shume kohe me pare"se te shperthente shtrengata qe goditi Sulltanin Osman per tirrembyer zoterimet e tij te deriatehershme ne Ballkane, brenda tecilave asokohe permblidhjej edhe Shqiperia. Sipas asaj lidhjejeqeverite e shteteve fqinje me Shqiperine ne marreveshje perkatese menjera-tjetren (marrveshje te miratuara dhe te bekuara padyshimnga "baba cari" , Rrasputini, Eksarhu e Patriku) parashikonin qeGreqia te gllaberonte Toskerine dhe Serbia Gegerine,{1}- Ne marreveshjen fillestare ishte parapare qe Serbia te merrteedhe Beratin. Kurse Mali i Zi si kelyshi me i vogel qe ishte qeparashikuar te merrte Beranen, Gjakoven, Pejen ,Prizrenin, Rozhanin,Shkodren etj.-Fletorja "Atdheu" nr. 5.Kostance, dt.1(14).X.1912,fq.3duke shenuar si cak ndares lumin Shkumbin.{1}- Jan P. Vruho, leter me dt. 14(27).X.1912, derguar nga Tubhari iegjiptit, botuar ne fletoren "Atdheu" nr.6, Kostance.ne vazhdim(13)Me t`u arritur marreveshjet politiko-ushtarake, qeverite e shtetevefqinje filluan ethshem te pergatiteshin sheshit per perleshjen eaqshumedeshiruar dhe te aqshumepritur. Duke bere fjale mbi sa u fol,Jan Vruhoja verente: "Sapo te kater vilajetet...u njohen se janeShqiperi, sapo qeveria osmane... zuri t`u ape shqiptareve te drejtakombetare, pernjehere u hoq cipa dhe u duk lugati sheshit; kulcedrate Ballkanit cfaqen me thonjte e tyre te mrehte, me te cilet duan ekerkojne te coptojne e te shqyejne cdo gje shqiptare e ta cdukninnga faqja e dheut".Zevendesimi aty-ketu i nenpunesve turq te vilajetit, vendimi per tebotuar turqisht-shqip fletoren zyrtare te vilajetit, e sidomosemerimi ne gusht 1912 i ferik (gjeneral-divizioni) Hasan-Tahsinpasha Mesarese kryeqeveritare i vilajetit te Janines "egersoi"dhe "marrosi" politikanet e Greqise dhe Ethniqi Eterine"{1}- Shoqeria kombetare (greke); shoqeri luftenxitese, e cilasynonte dhe bente cmos qe te perpinte tere Jugun Shqiptare, perfshiedhe Durresin.sepse ata ate vilajet- i cili me perjashtim te qarkut te Korcespermblidhte brenda tij tere Jugun Shqiptare- e quanin "Elinikotatihora"{1}- Vendi teresisht(krejtesisht ) grek-Fletorja "Athina" nr.3Kostance,dt.1(14)9.1912,fq.2Po sipas disa burimeve te kohes, kunder valiut shqiptare te JaninesShfaqnin edhe te ashtuquajturit Xhon Turq (Turqit e Rinj), te ciletecnin "kunder frymes shqiptare", pra kunder tij ishin duke goditurnjehere ne te njejtin drejtim dy ushta: Turqit e Rinj dhe kryqetaretathino-fanarite. Keshtu, ndersa te paret ngrenin vazhdimisht zerinne kupe te qiellit tek eproret e partise "Ittihat veterakki"(bashkime perparim), te dytet dergonin panderpretje ankesa tek kryqetaretkrere ne Patrikane te Satmbollit dhe tek ata te Sinodhit ne Athine.Te dyja ato grupime perdornin "shume vegla te poshtra" per tedebuar "valiun prej ketej".* *Oborri i Cariatit Rus dhe qeveria e shtabmadhoria e tij iu perveshme mish punes per te pergatitur mish-mashin dhe thertorenballkanike. Shtypi rus, zedhenes i qarqeve drejtuese cariste-ohraniste vazhdonte te gumezhinte, duke shperdare perhere e medendur eren e barutit dhe te gjakut. Po, per te mos ngelur vetem sime 1878-kur edhe pse fitues, u detyruan t`u peruleshin vendimeve teme te fuqishmeve- kreret cariste ne prag te shperthimit teshtrengates dhe te perleshjes, zune te bridhnin andej-kendej, duketrokitur sa ne nje porte ne tjetren.Sazonovi, Kryeministri iatehershem i Carit Rus, vrapoi ne Inglitere; u takua mekryeministrin e Britanise se Madhe, sir Eduart Grein, te cilit iparashtroi gjykimin e vet mbi Ballkanin.Pasi me te e gjeti fjalen rreth qendrimit te metejshem ne kete pjesete Evropes, u kthye ne strofken cariste te Pjeterburgut, nga kushperthyen menjehere gjemimet.. Te bindur se tanime me "Mbretereshene deteve"{1}- Quhej keshtu per shkake te kolonive te gjithandejshme dhe teflotes se madhe.punet i kishin bere bara-bara, zedhenesit kryesore te oborrit dhe teqeverise te Carit Rus zune te shfrynin e te shkumezonin, duke dalehaptazi ne krah te gjakederdhesve.Aleksander Stolipini botoi ne "Novoje Vremja" nje shkrim, ku pasilevdonte ministrin e luftes qe kishte thene se ushtria ruseishte "gati kurdohere" qe te hynte ne lufte, shtonte : "Rusia duhett`u ndihe shteteve ballkanike me ushtrine e saj. Kursefletushka "Novoje Vremja" nga ana e asaj-po gjithmone si zedhenese eqarqeve drejtuse te Cariatit Rus- pasi njoftoi se qeveria ruse ishteduke ndihmuar qeverite e Bullgarise, Greqise, Malit te Zi dheSerbise qe ishin marre veshe dhe kishin mbledhur ushtrine e vet,shpallte: "Keto mbreteri kane leje te plote qe t`i ndreqin punet etyre me Turqine me lufte apo me te mire".{1}- Fletorja "Liri eShqiperise" nr.57,Sofia, dt.22.9(5.X.)1912.Kur cdo pergatitje te domosdoshme e kishin bere, pasi "baba cari"dhe perkrahesit e miqte etjere te tyre-kryesisht ne qeverine anglezedhe franceze.etjUshtria malazeze u urdherua te behej kurban i pare; me 9.X.1912 ajoiu versule Shqiperise, duke ndezur keshtu ate zjarre te madhe qeperpiu ne vitet e pastajshme jo vetem Ballkanin e tere, po sherbeuedhe si shkendije per te ndezjen e flakeve qe perpiu krejt Evropendhe e mbyten ate ne gjak e mjerime. Ajo ushtri, duke patur pararojembi 1.500 malesore te Mbishkodres, u vuri topin fshatrave te Krajesdhe te Bregut te Bunes, e pasi i plackiti,i dogji nje per nje.{1}-Fletorja "Liri e Shqiperise" nr. 58,dt.12(25).X..1912.fq.1ne vazhdim(16)Duke bere fjale per perleshjet e dites se pare te fillimit teluftes, "Sokoli", ne shkrimin e vet deshmon: Qe ne mengjes topat eMalit te Zi, te komanduar prej djalit te vogel te krajlit, KnjazPetros, zune te godisnin kalane e Pllanices, perballe fshatitmusliman Dinoshit. Malesoret shqiptare para e ushtria malazeze pastyre iu turren kalase. Po ate dite tere topat fushore e malore teMalit te Zi goditen Decicin, Shipshanikun, Rogamine e Vranjen; meshume Decicin, si pike strategjike, te cilin e godisnin edhe dy topa149, te qitur ne Suke te Grudes. Mbi 1500 malesore me kapicat nekoke te blera prej Nikolles- ne te cilat qe shkruar edhe emri i tij-dhe tri kolona malazeze iu versulen Decicit; ne dreke e moren memijra britma "zhivo". Vune flamurin malezias dhe te nesermenmalesoret dogjen flamurin musliman Koplik...Duke vazhduar me furimesymjen, ushtria malazeze me 19.X.1912 mundi te zinte Gushine,kurse me 5,15,17dhe 18 nentor 1912 zuri perkatesisht Gjakoven,Malesine, Shengjinin dhe Lezhen etj. Ushtria serbe, e cila mesymjenkunder vendit tone e filloi me 18.X.1912 pas 6 ditesh mundi temposhte fuqite mbrojtese ne Novi-pazar, Podijeve e Kumanove dhe tecante ne thellesi te tokes shqiptare. Dy dite me vone e me pastajajo mundi te zinte Mitrovicen, Vushtrine, Prishtinen, Ferizajn,Kacanikun, Gjilanin, Shkupin etj. Kurse me 3,7dhe 9-nentore pushtoiperkatesisht Tetoven, Kicoven e Perlepin. Me 22 zuri Manastirin dheme 23 e 24-nentore edhe Ohrin e Strugen. Ne vijim ajo kaperceu edheQafen e Thanes dhe me 29-nentore arriti te zinte edhe Elbasanin,Tiranen e Durresin.Qe ne prage te shperthimit te Luftes Ballkanike MPJ te Serbisekishte thene: "Shqiperia eshte e denuar per coptim e vdekje". Kursekryeministri serb, Pacici, i dehur nga fitoret e rrufeshme teushtrise se vet dhe te bashkeluftetareve te saj ne mungese te fuqivete barabarta, nepermjet fletoreve "Mesaxhero" dhe "Le journal",shpalli: "Bota as duhet te mendohet per ceshtje shqipe dhe perShqiperi. Shqiperia duhet te coptohet". Prej atyre krakerimaves`mund te mbetej heshtur as kjaz Nikolla, kreu i shtetit mikroskopikMali i Zi; ai "urdheroi" me te madhe: S`duhet as te flitet pervetqeverim te Shqiperise, se kjo gje nuk mund te ngjase kurre.Ndersa kur Koferenca e Ambasadoreve ne Londer po shqyrtonte teardhmen e shtetit shqiptare, permasat (shtrirjen)dhe fytyren e tij(krejt i pavarur apo nen vartesi te dikujt). "Qeveria ruse(njoftonte fletorja "Kolinische zeitung") do te kundershtoje per njeShqiperi vete qeverisese". Duke bere fjale mbi sa u tha ne fletorene sapopermendur lidhur me qendrimin e qeverise se Carit Rus ndajShqiperise, fletorja "Liri e Shqiperise" ne po ate numer shfaqtehabine e saj per shumefaqesine dhe lekundjet e asaj qeverie. "Liri eShqiperise" shenonte me ate rast se, ndersa me pare qeveria e CaritRus kishte pase njoftuar se donte qe Shqiperia te ishte shtetveturdherues nen hijen e Sulltanatit Osman, "tani nuk do fare". Dhekur qeveria austro-hungareze i terhoqi vemendjen qeverise serberreth pushtimeve ne Shqiperi, fletorja ruse "Novoje vremja",zedhenese e qarqeve drejtuese te Carit Rus, tere krekosjeshkruante: "Serbia nuk duhet te trembet fare nga Austria, kur kandihmese Rusine, Angline e Francen.Nga sa u tha, u vertetua ne menyre te pakundershtushme gjykimi iperpikte i atdhetareve tane peneperdorues te kohes, se equajtura "Luftte Ballkanike" qe kryekeput grabiqare, me synimkryesisht shkyerjen dhe gllaberimin e Shqiperise. Lidhur me kete,duket e domosdoshme permendja e percaktimit te shqiptarolindorit JanN. Mihal Lehova, icili asokohe, ne shkrimin e vet membirresht "Lufta ne siujdhezen ballkanike", theksonte edhe ketofjale"... vinomjet qe u dha shqiptareve Turqia, ua turbulluanmendjen kusareve, te cilet me dhelperi, me propaganda, me shkolladhe me prifterit e tyre kerkonin te hynin dhe te beheshin zoter neshtepite tona. Si e pane qe me kete nuk do arrinin qellimin e vete,iu leshuan te mjeres Shqiperi...dhe me arme ne dore duan terrembejne vendet e saj". Kurse Lumo Skendua (Mithat Frasheri) dyvjet me vone, shenonte: "Armiqte tane...me ndihmen dhe mbrojtjen eRusise ne dukje u lidhen kunder Turqise, po ne te vertet nuk menduangje tjeter, vec coptimin e Shqiperise dhe fikjen gjer edhe emrinshqiptar".{1}- Fletorja "Atdheu"nr.6, Kostance, dt.16(29).X.1912,fq.1{2}-"Kalendari Kombiar" 1914.Kjo teme eshte e hapur me shume per te treguar historine e vertetete Camerise dhe jo per te debatuar apo kundershtuar mendimet e njeritjetri.Tema per problemet qe ka ceshtja came, mund te hapen dhe ne CeshtjenKombetare, me mendimet e pjesetareve te ketij forumi.Ju flm. per mirekuptimin!

ÇAMET DHE FASHIZMI

Çamëria! Sa vrer është derdhur për gati 50 vjet mbi banorët e saj autoktonë! Sa viktima, sa krime, sa masakra ka përjetuar popullsia e asaj treve! Dhe sikur të mos mjaftonte gjenocidi i skajshëm grek, sa shpifje të paskrupullta u thurën në adresë të atij populli që kaloi nëpër kalvarin e vuajtjeve të papërfytyrueshme gjatë një shekulli që qé tepër i trishtë për të. Një fat i kobshëm i bëri njerëzit e asaj krahine objekt i shfrimit çnjerëzor të një mase të madhe fanatikësh të droguar nga urrejtja fetare. Tehu i goditjes kanë qenë çamët e besimit islamik. Grekët nuk arrinin ta konceptonin dot se si dy komunitete, me besime të ndryshme, t’i takonin të njëjtit popull. Dhe në funksion të idesë së tyre fikse e të prapambetur, ushtruan një diskriminim të thellë në gjirin e popullsisë çame, duke u përpjekur, me të gjitha mënyrat, të ngjallin përçarjen ndërmjet tyre. Në krahinën e Çamërisë, si në të gjitha krahinat e tjera shqiptare, ka ekzistuar një harmoni dhe mirëkuptim i plotë ndërmjet çamëve ortodoksë dhe atyre myslimanë. Të njohura kanë qenë vazhdimësitë farefisnore, me përkatësi në të dy besimet, të shumë familjeve si Rojbatët, Kleftatët e të tjerë. Madje edhe nga familje të pasura si Pronjatët ka pasur martesa shqiptarësh të feve të ndryshme. Një dukuri që dëshmonte se, veç tokës ku kishin lindur, ata i bashkonte gjuha, këngët e vallet, zakonet dhe traditat. Të paharruara kanë mbetur luftimet e bejlerëve të Çamërisë kundër Pashait të Janinës për të mbrojtur vëllezërit shqiptarë të Sulit. E kjo ndodhi sepse tek ata ishte e fortë ndjenja e përkatësisë së njëjtë etnike me suliotët trima e të papërkulur. Në kontrast me këtë qëndrim shqiptar, ai grek ishte krejt tjetër. Në pajtim me politikën shoviniste të “megaliidhesë”, që nga pushtimi i Çamërisë më 1913, autoritetet greke i kanë konsideruar çamët-ortodoksë si grekë, ndersa ata myslimanë si turko-shqiptarë. Persekutimet, shpronësimet, ndalimi dhe mos-hapja e asnjë shkolle në gjuhën shqipe kishin të vetmin qëllim , të mohonin shqiptarinë e Çamërisë. Nikolas Geixh (alias Nikos Gaxojanis), në vizitën e tij private të para disa javëve në Shqipëri, u shpreh ndaj çamëve me një gjuhë anakronike dhe thellësisht armiqësore, pavarësisht se jeton në vendin e demokracisë, të lirisë e të respektimit të të drejtave të njeriut dhe atyre të minoriteteve.Ai u kërkoi me arrogancë autoriteteve shqiptare (që fatkeqësisht nuk mbrojnë asnjë interes shqiptar) të bëjnë një regjistrim të ri të popullsisë, pasi minoriteti grek përbëka, sipas tij, mbi 30% të banorëve të Republikës së Shqipërisë, dhe qenka një minoritet që nuk paska të drejtat që i takojnë. Pyetjes së hidhur për çamët, z. Geixh iu përgjigj pa kurrfarë etike, ashpërsisht dhe me mungesë të plotë koherence ndaj “parimeve” të tij për të drejtat e minoriteteve duke theksuar se asaj popullsie i takonte shpërngulja pasi kishte qenë bashkëpunëtore me nazistët.(?!?!)Një pohim që dëshmon për një logjikë të vajtueshme.Arsyeja e vërtetë e masakrimit dhe e shpërnguljes me forcë të popullsisë myslimane të Çamërisë nga trojet e saj etnike mijëvjeçare qëndron në politikën shoviniste greke të “megaliidhesë”. Në synimet e vjetra greke për aneksimin e Shqipërisë së Jugut kishte një pengesë tejet shqetësuese për hartuesit e programit helenizues të Ballkanit: krahina shqiptare e Çamërisë. Ajo krahinë, me histori ,toponime, tradita, kulturë dhe gjuhë shqipe, si për shqiptarët çamë –ortodoksë ( S.Muselimi në “Istoriko Peripato ana tis Thesprotia”-botuar në Janinë më 1974, shkruan: “… Dhespoti i Thesprotisë më 1870 detyrohet të përkthejë pjesë të Dhjatës në gjuhën shqipe sepse besimtarët që vinin në kishë nuk kuptonin asnjë fjalë greqisht.”) ashtu edhe për shqiptarët çamë myslimanë, e kthente në një absurditet të gjallë të gjithë idenë e zgjerimit të madh të Greqisë drejt Veriut. Duhej “pastruar” pa tjetër ajo krahinë nga shqiptarët autoktonë, për të bërë të mundur realizimin e programit të aneksimit të të ashtuquajturit “Vorio-Epir”. Një program që ka mbetur në axhendën e pothuajse të gjitha forcave politike greke edhe në ditët tona. Në pajtim me këtë vijë anakronike ka qenë edhe vizita e N.Gaxojanit në Shqipëri. Ai nuk shkoi atje si shtetas i Vendit të Madh të Lirisë e të Demokracisë, por si i dërguar i posaçëm i shovinistëve grekë. Ai shkoi atje për të parë nga afër arenën e “fitoreve të ardhshme”.Më 1940 , ende pa shpërthyer lufta Italo-Greke, mijëra meshkuj shqiptarë të Çamërisë, nga 13 deri në 70 vjeç, u internuan në ishujt e Egjeut dhe në Peloponez. Atje u keqtrajtuan dhe u masakruan nga autoritetet greke për të vetmin faj se ishin shqiptarë, duke lënë në mëshirën e fatit fëmijët, gratë e nënat e tyre, për t’u keqtrajtuar edhe më mizorisht. Shumë prej tyre gjetën vdekjen në kampet greke të përqëndrimit...Ndërsa djemtë çamë që thirreshin për të kryer shërbimin ushtarak, në radhët e ushtrisë greke, nuk pajiseshin me armë, por vetëm me kazma e lopata për të punuar si skllevër (M.Vickers-“Albanian Modern History”). Këta shtetas grekë diskriminoheshin e persekutoheshin vetëm se ishin shqiptarë. Isha vetëm 4 vjeç kur në qytetin tim të lindjes, në Paramithi, mbas 31 vjet pushtimi grek, u ngrit Flamuri Shqiptar. Njerëzit, të ngazëllyer, këndonim Hymnin e Flamurit. Ne fëmijët kërcenim e lodronim, ndërsa më të mëdhenjtë qanin nga gëzimi se mbaruan edhe vuajtjet nën pushtimin grek e më së fundi do ta ndjenim veten Shqiptarë në vatrat tona, pa u thelluar shumë se në çfarë situate u ngrit Flamuri Ynë aq i dëshiruar. Pas një terrori të gjatë dhe persekutimi deri në kufijtë e durimit, ardhja e një regjimi më të butë, ndonëse edhe ai pushtues, por që pranonte etnicitetin shqiptar të krahinës nuk kishte si të mos e çorientonte një pjesë të njerëzve të thjeshtë që në fund të fundit nuk e kishin atë horizont që kemi ne sot, për të gjykuar se edhe këta që erdhën janë prapë pushtues.Por këtu duhet nënvizuar një fakt tjetër shumë domethënës. Pa kaluar shumë kohë, djemtë më të ndërgjegjshëm çamë formuan një nga formacionet e para të luftës kundër pushtuesit fashist - Çetën “Çamëria”. Horzonti i gjerë atdhetar, përkushtimi, zgjuarësia dhe sakrifica e këtyre të rinjve trima çamë duhen vlerësuar edhe më shumë në krahasim me ato të një partizani të mirëfilltë grek, ndaj kombit të të cilit gjermanët qenë sjellë me një barbari të skajshme dhe që ishte e natyrshme të përfshihej pa mëdyshje në njësitet partizane. Ndërkohë që shqiptarët e Çamërisë, ndonëse kaluan nga një pushtim më i egër në një pushtim më të butë, përsëri ata e përbuzën atë duke dalë maleve për liri e duke ngritur çetën e lartpërmendur. Kjo çetë luftarake, në shkurt të vitit 1943 u rrit në Batalionin “Çamëria” që ka kryer luftime të ashpra kundër pushtuesit. Legjendare ka mbetur lufta 56-ditore kundër forcave gjermane në gusht-shtator 1943. Është e vetmja luftë frontale anti-gjermane në tokat shqiptare. Në saje të trimërisë së djemve dhe vajzave çame, gjermanët nuk mundën të shkelin Shqipërinë nga ana e Çamërisë, por u detyruan të kalojnë nga Tri Urat në Leskovik (Shih “Historia e LANÇ”, Tiranë 1986). Dhe këta djem e vajza çame vazhduan luftën kundër pushtuesit në radhët e Divizionit të 6-të të Ushtrisë NÇ Shqiptare deri në dëbimin e tij. Njëkohësisht mbi 500 djem të tjerë çamë u rreshtuan në radhët e ELAS-it, ku përbënin shumicën në Regjimentin 15, së bashku me maqedonasit e Greqisë, kundër pushtuesve nazistë. Kjo është e vërteta e të ashtuquajturit “bashkëpunim” me pushtuesit.Nëse nga radhët e popullsisë çame, të vuajtur nën regjimin grek që nga viti 1913, kanë dalë disa elementë të ekzaltuar nga propaganda fashiste për gjoja bashkimin e Shqipërisë, a mund të ketë ligj në botë, parimor apo moral, që për veprat e këtyre individëve të torturohet, përdhunohet, masakrohet dhe shpërngulet masivisht një popull i tërë?!?! Kjo, siç shënon N. Kulla në librin e tij “Dritëhije shqiptaro-greke” ishte politikë fashiste që për shkak të 10 vetëve të masakrohen 20 mijë të tjerë të pafajshëm. Nuk janë çamët fajtorë për bashkëpunim me pushtuesit, fajtorë për këtë ishin vetë grekët që nxorën nga gjiri i tyre, Ralisin, Zervën dhe gjithë ata aleatë të shumtë me nazi-fashistët që u vunë nën urdhrin e tyre kundër popullit që i lindi.Le të kujtojmë, për shembull, bashkëpunimin masiv të forcave të djathta greke me nazistët, nën drejtimin e famëkeqit gjeneral Zerva. Pushtuesit gjermanë ngritën në Athinë qeverinë kuislinge të Ralisit.Anglezi M.Mazower, në “Inside Hitler’s Greece 1941-1944”, London 1993, midis të tjerave shkruan për lidhjet dhe aleancat e turbullta të forcave të djathta greke të Zervës me pushtuesit nazistë. “…Në Athinë anëtarët e EDES-it, të komanduar nga Zerva, hynë në shërbim të batalioneve të sigurimit të krijuara nga gjermanët për të mbajtur rendin në vend dhe për më tepër, për të pastruar Greqinë nga elementët komunistë. Në të njëjtën kohë udhëheqësit e EDES-it mbanin lidhje të ngushta me qeverinë kuislinge të Ralisit.”Po sipas dokumenteve britanike të përshkruar në librin e mësipërm, anglezët këmbëngulën që Zerva të ndërpresë lidhjet me qeverinë kuislinge të Athinës, por ai vazhdoi lojën e dyfishtë ,duke u shtirë se po angazhohej fuqimisht në luftë kundër pushtuesve nazistë, nga ana tjetër pakësonte veprimet luftarake ndaj forcave lokale gjermane, madje mbante një oficer ndërlidhës pranë shtabit gjerman në Janinë.Në librin e Woodhouse “The struggle for Greece”, London 1976, citohet: “Me fillimin e luftës civile, dokumentet gjermane nuk lenë asnjë dyshim se Zervas, ka bërë një armëpushim me ta për disa muaj të cilin e ka gjykuar krejtësisht në mënyrë të gabuar, sikur nuk ishte në kundërshtim me detyrimet e tij kundër aleatëve.”Janë pikërisht këto personazhe të forcave të EDES-it të gjeneralit Zervas të ndihmuara nga ato të kolaboracionistit, Kolonel Derlitis, komandat i Batalioneve të sigurimit që filluan sulmet dhe masakrat kundër fshatrave dhe qyteteve të Çamërisë me synim spastrimin etnik të asaj popullsie .Ja seç shkruan studiuesja greko-gjermane, Georgia Kretsi: “Më 27 qershor 1944 forcat e Divizionit 10 të EDES-it, të komanduara nga Kamaras, me miratim edhe të forcave gjermane që po tërhiqeshin , hynë në Paramithi. EDES- proklamoi se të gjithë çamët-myslimanë do të jenë të lirë e nuk do të keqtrajtohen dhe se pronat e tyre do të mbrohen. Krejtësisht në mënyrë të pabesë (mënyra tradicionale greke - shënimi im S.B) filluan spastrimin brutal etnik. Vetëm në këtë qytet mbi 300 çamë myslimanë, njerëz të pafajshëm, kryesisht gra e fëmijë, gjetën vdekjen”.
Dhe tani dua t’i përcjell lexuesit një dëshmi të drejtpërdrejtë, të fiksuar në kujtesën time që në fëmijëri, një dëshmi torturuese, të rëndë, sfilitëse, ngjethëse. Gjyshin tim, M.Bollatin, 82 vjeçar, e zvarritën nëpër shkallë dhe e vranë në oborrin e shtëpisë, babain tim 52 vjeç e torturuan dhe e vranë bashkë me dhjetëra burra të tjerë në oborrin e shkollës, nënën time shtatzënë e vranë brenda në xhami, vëllain tim 13 vjeçar e vranë gjithashtu aty ku ishte fshehur, në një kaçube; ndërsa në burgun e Paramithisë ku na mbajtën për 6 muaj, bashkë me dhjetëra të tjerë, më vdiqën gjyshja 76 vjeçare ,vëllai 5 dhe motra 2 vjeçare. Kushurirën tonë, Sanije Bollatin, e dogjën të gjalle, ndërsa plakut O. Murati, mbasi i rropën së gjalli lëkurën, ia ngjitën përsëri me kripë!!!...Këto janë një pjesë e torturave dhe masakrave që kryen në qytetin tim, e më pas, me të njejtin duf shtazor, edhe në qytetin e Pargës, të Margëlliçit e në fund në Filat dhe në tërë fshatrat e Çamërisë.Jani Shara (I. Sarras), në librin e tij “Istoria tis Periohis Igoumenitsa”, botuar në Athinë më 1985, midis të tjerave shkruan: “….Familja e Muharem Bollatit, që u masakrua në mënyrë shtazarake, nuk ka pasur asnjë faj”.Ndërsa N.Zerva krenohet për mizoritë e tij duke i shkruar një miku më 1956: “Bëjua të qartë njerëzve se ne e kryem detyrën që na ishte ngarkuar për spastrimin nga Atdheu ynë të çamëve myslimanë, të cilët qëndruan 500 vjet mbi qafë të helenizmoit dhe ua bëmë të mundur malësorëve të zbresin në fusha”( S.Muselimi. “Istoriko Peripato ana ti Thesprotia”, Janinë 1974.)Në qeverinë e Athinës ishte ministër edhe N.Zerva. Më pas, në sajë të presioneve ndërkombëtare, sidomos të SHBA, pasi u zbuluan lidhjet e tij me nazistët, Zerva u detyrua të japë dorëheqjen nga qeveria greke. Megjithatë ai mbeti një “figurë e nderuar” nga autoritetet greke. Statuja e tij, me fytyrë e duar të drejtuar nga Shqipëria, qëndron në qendër të një prej qyteteve të Çamërisë Martire. Këto janë vetëm një pjesë e vogël e “bashkëpunimit” të çamëve me pushtuesit.Kur në vitet 1946-1949 shpërtheu lufta civile dhe grekët filluan të vrasin njeri-tjetrin (çamët myslimanë tashmë ishin vrarë ose qenë dëbuar), atëhere i vranë edhe nënën Niko Gaxojanit (siç shkruan edhe ai vetë). Ku u gjendën çamët në atë periudhë për t’u bërë “vrasësit” e nënës së tij? Shtrembërimi i së vërtetës është skandaloz. Por me sa duket, z. Geixh i duhet një “argument” për të përligjur planet e tij të errta antishqiptare.Dhe çudia e pretendimit të bashkepunimit të çamëve vazhdon:Kur më 1949 forcat komuniste greke ishin duke marrë fund, disa emisarë grekë, me miratim të komunistëve të Tiranës, erdhën në Shqipëri per t’ju bërë thirje çamëve, tashmë të dëbuar nga vatrat e tyre, të kthehen e të luftojnë në Greqi kundër qeverisë së ligjshme greke.Çamët me të drejtë e kundërshtuan pjesëmarrjen në një luftë të huaj, në atë luftë që bënin grekët me njeri-tjetrin! Dhe “çudia e bashkëpunimit” vazhdon. Qeveria anti-shqiptare komuniste e E.Hoxhës, i “shpërblen” duke internuar mbi 900 burra çamë në Gramsh-Lozhan, nga maji deri në dhjetor të vitit 1949, për arsye se ata nuk pranuan të luftojnë për internacionalizmin komunist?!?!Mbas viteve 70, ata komunistë grekë që luftuan me armë në dorë kundër qeverisë greke për triumfin e komunizmit, u lejuan të kthehen në Greqi, iu dhanë pensione, e ata, të frymëzuar nga komunistët sovjetikë, ringjallën partinë e dikurshme (duke mbajtur me krenari statujën e Leninit në mes të Athinës ) dhe me të “drejtën” e tyre demonstruan kundër SHBA dhe luftës së drejtë të NATO-s për mbrojtjen e popullsisë shqiptare të Kosovës nga shovinistët serbë të Millosheviçit, sepse spastrimi etnik i ndërmarrë nga diktatori i Beogradit ishte identik me spastrimin etnik të shqiptarëve të Çamërisë nga famëkeqi Zerva. Tashmë ata, grekët e të gjitha rrymave e pozicioneve politike, kanë gjetur platformën e bashkimit tek ajo ndjenja e verbër e antiamerikanizmit që plotësohet njëherësh me urrejtjen ndaj shqiptarëve. Dhe kulmi i paradoksit është se një njeri jo pa rëndësi në shtabin e luftës për “megaliidhenë”, hapi i parë i së cilës konturohet nga varrosja e çështjes çame, është Nikos Gaxojanis, një qytetar …..amerikan.A mund ta ndjesh veten qytetar i SHBA, i vendit të lirisë, barazisë dhe mirëkuptimit të plotë ndërmjet racave, kombeve e popujve të ndryshëm kur thur e zbaton plane të përbindshme të urrejtjes raciale ndaj kombeve të tjerë? Vështirë ta përfytyrosh. Por jeta paska edhe paradokse të tilla. Dhe një prej absurditeteve më të pabesueshëm të kohës sonë është, jashtë çdo dyshimi qytetari ….amerikan (?!?!) Nikos Gaxojanis…

Trimëria çame përballë dredhisë greke

Çamët kanë tërhequr vëmendjen e studiuesve të huaj për trimërinë dhe guximin e tyre, brenda dhe jashtë vendit. Shumë autorë, në veprat e tyre, kanë shkruar faqe të tëra duke i paraqitur çamët si luftëtarë të zotë e të guximshëm. Shpirti i lartë i luftëtarit çam dhe guximi i tij, ka tërhequr në shekuj edhe lakminë e vendeve të ndryshme të Perëndimit e të Lindjes, për t'i pasur në radhët e forcave të tyre jo vetëm si luftëtarë, por edhe si drejtues të veprimeve luftarake. "Shqiptarët, shkruan Johallas, thërriteshin nga të huajt si luftëtarë dhe sidomos si kalorës të mirë", (Johallas, P.Titos, "Mbi emigrimin e shqiptarëve në Greqi", në: AIH, Dos.A - II - 56).
Çamët, në radhët e forcave të huaja, i hasim që në dhjetëvjeçarin e parë të shek.XVI. Kështu historiani Giuseppe Valentini, autor i veprave shumë-vëllimshme, në njërën prej tyre ve në dukje se dy luftëtarë suliotë, njeri me emrin Gjokë dhe tjetri me emrin Lekë, i hasim si stratiotë që në vitin 1511, (Guseppe Valentini, "Il diretto delle comunita nella tradioline giuri Albanese", f.351).
Pukëvili tregon se tre fshatrat e juridiksionit të Filatit: Janjari, Filati dhe Koska "kanë qenë fidanishtja prej nga përzgjidheshin luftëtarët që sulmonin Rumelinë. Përpara se Ali Pasha të bëhej zot i Çamërisë, këto trupa çame bënin inkursione në grykat e maleve të Maqedonisë dhe e drejtonin vështrimin e tyre deri në Egjipt", ( Pouqueville, Voyage, vep.e përm., Vëll.I, Kap.29).
Në Konferencën Shkencore që u organizua nga Instituti i Studimeve për Çamërinë, më 26 qershor 2004 në Tiranë, në kuadrin e 60-vjetorit të shpërnguljes me dhunë të popullsisë shqiptare nga Çamëria, intelektuali dhe politikani i shquar i shqiptarëve të Maqedonisë, z.Arbën Xhaferri, në temën që trajtoi, solli të dhëna me vlerë rreth problemit që trajtojmë: "Në vitin 1806, deklaroi autori, Beogradi u çlirua nga turqit. Rol të rëndësishëm në këtë luftë luajti epiroti çam, Jani Kondo, apo siç e quanin serbët, Kondo Bimbashi, i cili bashkë me luftëtarët e tij, kryesisht çamë, hyri i pari në kala. Një tjetër luftëtar çam, Gjergj Olimpiasi, me 300 vullnetarë të tij shqiptarë luftoi për çlirimin e Serbisë, (Arbën Xhaferri, "Legalizimi i krimit", referat i mbajtur në Konferencën Shkencore të organizuar nga Instituti i Studimeve për Çamërinë, më 26 qershor 2004, në: "Çështja çame dhe integrimi evropian", Arbëria, 2005, f.98).
Historia e re e Egjiptit ka në themelet e saj kontributin që kanë dhënë luftëtarët shqiptarë kundër krimit të organizuar, që kishte lindur në Egjipt, dhe përcaktoi në mënyrë përfundimtare karrierën e shqiptarit Mehmet Aliu dhe i hapi rrugë për të ndërmarrë reforma ekonomike dhe ushtarake.
Në radhët e drejtuesve të forcave ushtarake të Perandorisë Osmane, burimet e kohës përmendin si drejtues të taboreve osmane Sulejman Çaparin, nga Luarati i Margëlliçit, në kryengritjen e Orllovit në More, përpjekjet mes forcave ruse dhe atyre turke, që përfunduan më 1769 me fitoren e forcave turke, (Sp.Mela, "To lintari...", vep.e përm., f.39).
Këtë shpirt të shqiptarëve për t'u larguar nga vendi i tyre i pushtuar dhe për të kaluar në aventura e me prirje mercenare, Dora D'Istria e motivon vetëm e vetëm për të fituar para për të mbijetuar .
Trimeria CameAsnjë rrëfim nuk do të ishte i plotë për vetitë luftarake të shqiptarëve çamë, pa përmendur luftërat heroike që kanë bërë suliotët në mbrojtje të të drejtave dhe lirive të tyre. Mënyra më e mirë për të njohur heroizmin legjendar të çamëve, është t'u referohemi vlerësimeve që kanë bërë studiuesit e huaj në periudha të ndryshme historike. Pukëvili, duke qenë Kryekonsull i Francës në Janinë, më 1806 njohu nga afër cilësitë e çamëve, si dhe vetitë luftarake të tyre, që i dallonte ata. Francezi, në veprën e tij disavëllimëshe bëri vlerësime që meritojnë vëmendje. Suli dhe suliotët, Filati dhe filaqotët, Margëlliçi dhe margëlliçotët, u bënë epiqendra e vëzhgimeve të tij në qëndresën heroike të çamëve, të cilët "donin të jetonin të lirë si të parët e tyre", (Jurien de la Craviere, "La station de Lavarit", Paris, 1876, Vëll.II, f.89).
Pukëvili, vuri re tek shqiptarët çamë disa veçori dalluese, si: luftëtarë të maleve, që lidhej me origjinën e tyre antike, trima, të cilët në veprimet luftarake zgjidhnin pozicione, zinin qafa për të kontrolluar lëvizjet e kundërshtarit. Pukëvili, në shënimet që ka lënë për çamët, shkruan me admirim për trimëritë e qëndresën e tyre për të mos rënë nën sundimin e Pashait të Janinës: "Filaqotët, shkruan Pukëvili, ndryshe nga korfiatët, shquheshin gjatë mbrojtjes për guximin e madh dhe këta ishin të pathyeshëm. Ali Pasha nuk ka qenë në gjendje të matej e të ndeshej seriozisht me ta", (Po aty, vep e përm., Vëll.I, Kap.29).
Këto cilësi të larta të shqiptarëve çam bënë që Pukëvili, megjithëse nuk kishte qenë një dashamirës i shqiptarëve, të miqësohej me çamët dhe në ditë të vështira, kur në kazanë e Filatit më 1813 kishte rënë kolera dhe vdekja merrte qindra jetë njerëzish çdo ditë, ai ishte mes çamëve.
Pukëvili nuk e fshihte atëherë admirimin për çamët, që i cilësonte: "Një popull të shquar për zotësinë e vet, një popull që s'mund ta gjesh më të mirë, më fisnikët e farës shqiptare, si për nga guximi, ashtu dhe shëndeti, që janë përkujdesjet e tij kryesore", (po aty).
Kur flitet për vlerësimet që u bëjnë autorët e huaj cilësive luftarake të çamëve, nuk duhet lënë pa përmendur historiani anglez, Çajrël, për shënimet që ka lënë në veprën e tij. Ai, ndër të tjera shkruan: "…Natyra ka qenë një memece e rreptë për shqiptarët, por të paktën ajo iu pat dhënë zemër të qëndrueshme dhe muskuj penjëzor të fortë për të luftuar. Ali Pasha, megjithëse kishte ndërtuar një kështjellë madhështore për të vënë nën kontrollin e tij malësorët trima, kurrë nuk kishte arritur t'i nënshtronte plotësisht, (po aty, f.234).
Çajrël qëndroi mes çamëve në kazanë e Margëlliçit me javë të tëra. Ai, kur flet për trimërinë e margëlliçiotëve, përmend edhe suliotët legjendarë, të cilët i karakterizon si "një racë të fortë shqiptare, të krishterët e malësive, të cilët me trimëri e mbajtën gjatë shekullin e XIX, supremacinë e padiskutueshme në këto kështjella dhe i detyruan kundërshtarët e tyre të thyheshin në terren malor, në fushë e në det, madje dhe në portat e Janinës, (po aty, f. 205-206).
Në përshkrimin e luftëtarëve suliotë, Çajrel do të veçonte si tipar dallues të tyre në veprimet luftarake, shkathtësinë e tyre në ngjitjen nëpër male e shkrepa, nëpër monopate e shtigje, që viheshin kurdoherë nën kontrollin e tyre. Ndërsa Liku shkon edhe më tej, duke treguar se suliotët kishin një taktikë origjinale në veprimet e tyre luftarake: kur forcat armike ishin të shumta në numër, suliotët i sulmonin në befasi, ndërsa kur shihnin se forcat e kundërshtarit ishin të shumta e të pabarabarta me të tyret, synonin t'i zinin rob ose t'i asgjësonin plotësisht .
Prijësit çamë në Revolucionin Grek
Ndonëse pjesëmarrja e shqiptarëve (çamëve) për pavarësinë e Greqisë është e njohur gjerësisht, në burimet greke anashkalohet apo minimizohet ky kontribut.
Ishin kapedanët shqiptarë të Çamërisë në shërbim të Ali Pashës, që i dhanë Greqisë së re trimat më të shquar në luftë për pavarësi: Noti Boçari, Kostandin Boçari, Marko Boçari, K.Xhavella, Jorgji Dhrako, Danglli, Llambro Vejko, Jani Gjeli, Tushi Zerva, (August Febre, "Historie du siège de Messolonghi", Paris, 1827, f.209). Fatkeqësisht, disa historianë e publicistë grekë ia atribuojnë vetëm helenëve Revolucionin Grek e nuk theksojnë që në atë revolucion shumë shqiptarë luftuan trimërisht për pavarësinë e Greqisë. Kjo nuk ishte një rastësi. Gjithmonë popullin shqiptar dhe atë grek i ka lidhur miqësia.
Engelhardt-i, duke folur për kontributin e shqiptarëve në Kryengritjen Greke për pavarësi, shkruan se në Shqipërinë e Poshtme "lindi pavarësia greke, se Boçarët, Karaiskaqët, Miaulët (...) ishin shqiptarë", (Tarih-i, Lufti, CIS, 13; "Enciklopedie de Islam", Vëll.I, f.229-264).
Në prag të Revolucionit Grek, kapedanët e Sulit, me forcat e tyre dhe bejlerët myslimanë të Çamërisë ishin në radhët e forcave osmane, të joshur nga premtimet që kishin marrë nga Porta e Lartë se suliotët, pas fitores së osmanëve mbi Ali Pashën, do të ktheheshin në vatrat e tyre në Sul dhe bejlerëve çamë do t'u ktheheshin çifligjet që u kishte grabitur Ali Pasha. Megjithëse të krishterët shqiptarë të Sulit, si dhe bejlerët myslimanë ishin skeptikë ndaj premtimeve me të cilat i joshte Porta e Lartë, ata i mbante një shpresë e vogël dhe kjo i bënte të luftonin përkrah forcave osmane, kundër forcave të Ali Pashës, armikut të tyre të vjetër, që ishte drejt një fundi tragjik. Ndërkohë, pabesia e Portës nxori krye. Kryegjenerali turk thërriti kapedanët e Sulit dhe u komunikoi se Porta e Lartë, pas fitores ishte e gatshme t'' kthente suliotët dhe familjet e tyre në fshatrat e Frarit, në çifligjet e bejlerëve të Margëlliçit e të Paramithisë dhe nuk do t'i lejonte kurrë të ktheheshin në Sulin e tyre të dashur, në vatrat e tyre, që e kishin braktisur që në dhjetor të vitit 1813, (Spiro Mela, "To lintari tis Ipirou Ali Pasias, qe Suoli...", Parames 21 Athinë, 1970, f.388).
Kapedanët çamë braktisin Turqinë për Revolucionin Kjo deklaratë bombë e kryegjeneralit osman i dëshpëroi shumë kapedanët e Sulit, si dhe bejlerët myslimanë të Çamërisë. Ali Pasha, që njihej si një mjeshtër i përsosur për të shfrytëzuar lëkundjet e kundërshtarit, ndërhyri me anën e njerëzve të tij, për të njoftuar kapedanët e Sulit dhe bejlerët myslimanë të Çamërisë që të krijonin një aleancë kundër forcave turke, që përditë e më tepër po i afroheshin portave të Janinës. Pashai u ofronte aleatëve të rinj, jo vetëm premtimet që u kishte dhënë Porta, por luftëtarëve edhe rroga më të mira sesa ato që merrnin nga Turqia... Pas shumë hezitimesh, suliotët pranuan. Ata, më 3 dhjetor 1820, u larguan nga forcat sulltanike, duke braktisur pozicionet, dhe kaluan në anën e forcave të Ali Pashës. Suliotët, sapo kaluan në anën e Aliut, më 4 dhjetor, ndërmorën sulme të forta kundër forcave osmane duke u shkaktuar humbje të mëdha. Fitoret e suliotëve përkuan me shpërthimin e Revolucionit Grek, prandaj ato patën jehonë të gjerë në të gjithë Greqinë dhe u bënë burim frymëzimi i popullit helen për pavarësi. Ndërkohë, Ali Pasha urdhëroi që më 12 dhjetor 1820 të hynin në Sul. Ky lajm i gëzoi shumë suliotët dhe kthimi në vatrat e tyre pas 13 vjetësh, ishte një ngjarje e shënuar. Ata tashmë do të shkelnin pragjet e shtëpive të tyre, do të preknin me dorë çdo pëllëmbë toke, që e kishin larë me gjak.
Ali Pashë Tepelena mashtron çamët e Sulit
Për fat të keq, gëzimi dhe ndjenja e kënaqësisë që përjetuan suliotët në vatrat e tyre, nuk zgjati shumë. Koha tregoi se Aliu, si gjithmonë, nuk i mbajti premtimet që u kishte dhënë suliotëve, që tashmë ishin dhe aleatë të tij. Ai lejoi të futeshin ata në Sul, por pikat më të rëndësishme strategjike, siç ishte Kështjella e Qafës, nuk e lëshoi të vihej nën kontrollin e suliotëve, por u mbajt nga 60 forca të përzgjedhura të Ali Pashës . Në gjuhën e thjeshtë, kjo donte të thoshte se Ali Pasha i kishte mashtruar edhe këtë herë çamët e krishterë të Sulit.
Tashmë suliotët, pas mashtrimeve të Portës së Lartë, provuan edhe një herë pabesinë e vezirit plak. Në këto rrethana suliotët, pa asnjë hezitim, u bashkuan me forcat kryengritëse greke, aleat i të cilave ishte edhe Ali Pasha, kundër Hurshit Pashës, që tashmë kishte ardhur në krye të forcave turke në Greqi.
Çamët manifestonin ndjenja dashurie dhe solidariteti ndaj helenëve, ndërkohë që sundimi shekullor osman kishte kultivuar thellë tek shqiptarët çamër ndjenjën e pavarësisë. Në vigjiljen e Revolucionit Grek, kur Hurshid Pasha vazhdonte ta ngushtonte rrethimin e Janinës. Perovoji arriti në Sul, i cili në emër të Ipsilantit, kryetar i Revolucionit Grek, i ftonte suliotët të luftonin për liri dhe të ndikonin tek muhamedanët shqiptarë të kalonin në anën e Revolucionit Grek, se edhe Ali Pasha ishte mbështetës i revolucionit. (K.Biris, vep.e përm., f.345)...
Në Revolucionin Grek
Të besëlidhurit nisën veprimet e përbashkëta kundër forcave osmane. Ato, më 25 prill 1821, nisen për në Prevezë, ku forcat e të besëlidhurve bashkohen me çetën e Janaq Jorgjit. Me veprime të përbashkëta, suliotët dhe forcat e bejlerëve çamë vunë nën kontrollin e tyre shumë territore të Shqipërisë së Poshtme dhe pas këtij suksesi, suliotët kthehen në Sul .
Dhimitër Ipsilanti mësoi sukseset e aleancës së suliotëve me muhamedanët çamë dhe u entuziazmua për fitoret e tyre. Për Ipsilantin kjo aleancë nuk ishte e mjaftueshme që çamët muhamedanë të bashkëpunonin me suliotët. Komandantit të Revolucionit Grek i interesonte që çamët, me forcat që kishin dhe trimërinë që i karakterizonte, dhe që përbënin një potencial të fuqishëm ushtarak, të bashkoheshin përkrah forcave kryengritëse greke, në luftë kundër forcave osmane. Ipsilanti vlerësonte jo vetëm bejlerët e Çamërisë për ta mbështetur Revolucionin Grek, por edhe krerët e krahinave të tjera të Shqipërisë së Jugut. Komandanti i Revolucionit Grek, ndjenjat e pastra për një aleancë me shqiptarët kundër armikut të përbashkët, i shpalosi hapur dhe pa hezitim në dy letra që u nisi krerëve shqiptarë, në të cilat i ftonte të luftonin përkrah grekëve.
Letra e parë (nga tre të tilla) e Dhimitër Ipsilantit, që iu drejtua parisë së Çamërisë, mban datën 26 qershor 1821... Rrethimi i Tripolicës, në shtator të vitit 1821, gjendej në pikën më kritike. Qyteti ishte i rrethuar nga forcat e shumta osmane. Uria dhe sëmundjet po i sfilitnin të rrethuarit helenë. Forcat osmane synonin t'i detyronin të rrethuarit ose të dorëzoheshin, ose të vdisnin të gjithë nga uria. Në radhët e taborëve osmanë ishin edhe rreth 2000 ushtarë shqiptarë me rrogë dhe komandantët e tyre si, Jaho Demi, nga Filati i Çamërisë e Sali Çami, nga fshatrat e rrethinave të Gumenicës. Ata nuk pajtoheshin me vendimin që kishte marrë komandanti osman, që të rrethuarit të vdisnin nga uria e sëmundjet, që po kthehej në një epidemi të vërtetë masive. Komandantët e forcave shqiptare, nuk kishin asnjë lidhje kombëtare e solidaritet me forcat osmane, por ndjenin një dhembje të thellë për fatin tragjik që përjetonin helenët e rrethuar. Kjo situatë e rëndë bëri që komandantët e forcave shqiptare në radhët e forcave turke, të bien në kontakt me Kollokotronin e t'i deklaronin se ishin gati të braktisnin pozicionet, me kusht që forcat kryengritëse greke t'i linin të lirë të ktheheshin në atdheun e tyre. Kollokotroni e mirëpriti propozimin që iu bë dhe i mori në konsideratë të plotë kërkesat e palës shqiptare.
Shtabi i komandës osmane në Tripolicë, kur pa se shqiptarët me komandantët e tyre, Jaho Demi, Sali Çami, Elmaz Meçi etj., braktisnin pozicionet ku ishin dislokuar, u dëshpëruan dhe u detyruan t'u propozojnë grekëve kryengritës armëpushim. Komandantët shqiptarë gjatë tërheqjes nxjerrin nga rrethimi gjithë klerikët grekë dhe parinë helene, që mbaheshin të izoluar në Tripolicë, dhe dolën bashkë me armët e tyre. Komandantët shqiptarë gjithashtu ishin marrë vesh me kryengritësit grekë, që kur të largoheshin forcat shqiptare, të bëhej një mësymje e fortë kundër pozicioneve osmane, ( N.Spiladou, "Kujtime", Vol.A, f.243; K.Biris, vep.e përm., f.350).
Ja si i përshkruan shqiptarët që dolën nga Tripolica, francezi Vutie: "Ishte një pamje prekëse t`i shikoje këta ushtarë trima të dobësuar nga privacionet, por krenarë të kalonin përmes grekëve".
Kollokotroni për t'u siguruar nga çdo incident gjatë udhëtimit të forcave shqiptare për në atdheun e tyre, caktoi 500 luftëtarë të zgjedhur kryengritësish grekë, që i drejtonte komandanti i shquar i Revolucionit Grek, Z.Pllapoutas. Në vendin e quajtur Mitika, Daljanenjtë, një fis i madh grek, kishin bërë një pritë të fortë për të sulmuar forcat shqiptare e t'i vrisnin të gjithë, në shenjë hakmarrje të vrasjes së vëllait të tyre, Theodhorit, nga forcat osmane, pak kohë më parë. Kollokotroni u njoftua nga njerëzit e tij për pritën që ishte përgatitur dhe menjëherë urdhëroi Daljanenjtë të tërhiqeshin nga planet që kishin stisur dhe të mos krijonin asnjë incident . Daljanenjtë u tërhoqën dhe kolona e shqiptarëve, më 30 shtator arriti në Egjio dhe prej andej do të vazhdonin udhën për në vendin e tyre. Egjio ishte edhe vendi ku forcat greke do të ndaheshin nga shqiptarët, të bindur se ndaj tyre nuk kishte më rrezik rrugës. Jaho Demi, Sali Çami dhe Elmaz Meçi i dorëzuan Pllapoutës një parashtresë falënderimi, në të cilën shprehnin mirënjohje për Kollokotronin si dhe komandantëve të trupës greke, që i shoqëruan në mbrojtjen e jetës së tyre. Peticioni nënshkruhej nga Jaho Demi, Sali Çami, Elmaz Meçi e Lalush Perpani, (N.Spiladou, "Kujtime", po aty).
Në tetor të atij viti, çamët, suliotët e toskët, në bashkëpunim edhe me forcat kryengritëse helene, ndërmorën disa aksione të përbashkëta e të suksesshme kundër forcave osmane në Arahthit, si dhe në rrethimin e komandantit turk në Artë.
Lidhja e aleancës së çamëve me luftëtarët grekë
Forcat shqiptare në këto aksione, siç shkruan historiani grek, Dionis Kokinoi (Dionis Kokinou, "Revolucioni grek", Vëll.IV, f.68, 74; K.Biris, vep.e përm., f.346.), ishin rreth 1500 vetë. Veprimet e përbashkëta greko-shqiptare tregonin se në fakt aleanca ishte krijuar. Tanimë pritej vetëm akti formal për t'u zyrtarizuar aleanca nga pala greke. Me ndërhyrjen e suliotëve, edhe kjo pikë që kishte mbetur pezull, u zgjidh.
Pala e udhëheqësve të kryengritjes greke ftoi krerët myslimanë shqiptarë në Peloponez, në vendin ku ishte caktuar për t'u zyrtarizuar aleanca. Palën shqiptare në atë takim e përfaqësonte Tahir Abazi. Ndërkohë forcat çame, nën drejtimin e Pronjos dhe Çaparit, ishin dislokuar në rrethinat e Artës dhe menjëherë pas nënshkrimit të aleancës, prisnin sinjalin për të kaluar në radhët e kryengritësve grekë, që ishin më të organizuar dhe më të përqendruar në veprimet luftarake…
Tahir Abazi, i revoltuar nga djegia e fshatit, prishja e xhamive dhe e teqeve, si dhe i keqtrajtimeve të myslimanëve arvanitas, hoqi dorë nga vazhdimi i udhëtimit drejt Peloponezit dhe u kthye në Artë. Aty ai u bëri të njohur bejlerëve çamë dhe drejtuesve të tjerë shqiptarë të Shqipërisë së Poshtme, veprimet e dhunshme që kishin ndërmarrë kryengritësit grekë ndaj familjeve myslimane dhe institucioneve të kulteve fetare myslimane. Ky lajm i kobshëm, mjaftoi që krerët shqiptarë të hiqnin menjëherë dorë nga aleanca me kryengritjen greke e të bashkoheshin me Hrushit Pashën, (K.Biri, "Arvanites oi dories tou neotorou elenizmou", Athinë, 1961., f.346).
Por vuajtjet çame në këtë betejë qëndrese e më pas, mbeten të pashoqe. Ja si shkruan Dora D'Istria: "Për fat të keq, asnjë pjesë e Shqipërisë nuk ka vuajtur aq sa Çamëria nga fanatizmi mysliman dhe ky është një konstatim mëse i drejtë, i cili herë pas here në momente kritike ka nxjerrë krye dhe është bërë pengesë serioze në progres, siç ishte rasti në mbrojtjen e alfabetit latin e shkollës shqipe", ( Dora d'Istria, vep.e përm.).
Prishja e aleancës
Hrushit Pasha, kryegjenerali turk, e shfrytëzoi pa humbur kohë konfliktin që kishte plasur mes drejtuesve të kryengritjes greke dhe bejlerëve myslimanë shqiptarë të Shqipërisë së Poshtme. Ai gjeti terren të favorshëm për t'u bërë thirrje myslimanëve shqiptarë të largoheshin përfundimisht nga aleanca, duke u thënë se kryengritja greke ishte vepër e Rusisë cariste dhe se ajo ishte drejtuar kundër myslimanëve dhe se do të ishte një dënim qiellor, po qe se myslimanët do të bëheshin me të krishterët. Propaganda e Hrushit Pashës synonte që bejlerët myslimanë çamë të bashkoheshin me forcat osmane. Të gjitha këto presione nga brenda e jashtë nuk mund të mos ndikonin në tronditjen nga themeli të aleancës dhe prishjen e saj. Jetëgjatësia e saj qe vetëm 12 muaj: Janar 1821- Dhjetor 1821, (Pouqueville, "Histoire de la rigeneration de la Grece", f.199-200).
Prishja e aleancës dhe fushata e reprezaljeve që kishte nisur ndaj myslimanëve shqiptarë, i preku shumë suliotët dhe kreykapedanin e tyre, Marko Boçarin, edhe për faktin se kishte qenë Marko Boçari nismëtari për krijimin e aleancës mes bejlerëve të Çamërisë dhe kryengritjes greke.
Madje, Marko Boçari shihte se ftohja e bejlerëve myslimanë të Shqipërisë së Poshtme ndaj kryengritjes greke, kishte nisur të ndjehej edhe tek shqiptarët e krishterë suliotë. Këto pasoja të paparashikuara nga krerët e kryengritjes, kishin krijuar tensione alarmi tek qeveria greke.

Historia e Epirit

Epiri

Ilirët - Fiset
Taulantët
Arbët
Adrianët
Enkelejtë
Dasaretët
Dardanët
Dalmatët
Dorsejtë
Penestët
Molosët
Kaonët
Thesprorët
Arbëreshët
Pirustët
Parathinët
Japodët
Paionët
Eordejtë
Japigët
Labeatët
Mesapët
Atintanët
Albanët
Shqiptarët
Shikoni edhe : Shteti i Epirit
Epiri është toka klasike dhe vatra e një populli tepër të lashtë. Që në muzgun e kohërave, në gadishullin ballkanik endeshin pellazgët të mbuluar me një vel misteri. Mitologjia thotë se ata ishin "njerëzit e parë". Bile helenët, të cilët në mënyrë të padiskutueshme i konsideronin pellazgët më të vjetër se veten, për ta përdornin një epitet të pashlyeshëm "proselinoi" (parahansor), pra më të vjetër se vet Hëna. Kjo figur e skajshme është tepër elokuente për lashtësinë e popullit tonë. Fijet e misterit pellazg ndërthurren në kohëra,gjersa në histori përmenden ilirët.Si një popull kryesor,si një "Hauptvolk"- siç e pat quajtur një nga themeluesit e ilirologjisë L.G.Thunman,ilirët morën pjesë në proceset themelore shoqërore e kulturore,në ngjarjet kryesore politike që përshkruan botën antike të Mesdheut.
Qytetërimi ilir do të mbushte shtratin e historisë së ardhme. Kontrasti me Romën do t'i evidentonte ilirët si popull tribunal të lirisë. Për të nënshtruar trojet ilire Romës iu desh të harxhonte gati gjysmën e kohës me anë të së cilës krijoi tërë perandorinë e saj të përbotëshme.
Sulmet shkatërrimtare të keltëve, gotëve, visigotëve krijuan pshtjellime të mëdha, por ilirët mbetën sërish në trojet e veta. Vërshimi shekullor i sllavëve qe i tmerrshëm, përsa i përket forcës asimiluese. Procesi i romanizimit u kryqëzua me atë të sllavizmit, por gjuha dhe vet populli autokton i trevave historike rezistoi dhe e ruajti individualitetin etnik. Perandoria bizantine, Mbretëria bullgare e serbe qenë mbulesa politike të sipërme, nën të cilat shqiptarët jetonin,vepronin e i shkyenin. Këto mbulesa s'mund të konsideroheshin si qefin definitiv që mbështillnin një popull " kufomë". Shqiptarët në raport me ngjarjet dhe historinë nuk u diverguan e as humbën.Ata konservuan vetvetën si popull,por nuk u ngurtëzuan si një relike muzeore, po me anë të dinamizmit të tyre, bënë Metaforën e Pavdekshme të Rezistencës dhe mbijetesës.
Tabela e përmbajtjeve
1 Epiri
2 Zanafilla e emrit
3 Banorët e parë
3.1 Përkatësia e fiseve Epirote
4 Burim i të dhënave

Epiri
Me emrin 'Epir', në kohët e lashta quheshin krahinat në veri-perendim te Greqise. Që shtriheshin prej lumit Vjosa e deri te krahinat veriore të Heladës së vjetë[1]. Kufijtë e sipërm nuk duhet ti marrim si të prerë, pasiqë në kohët e ndryshme ata kanë lëvizur; kështu për shembull, në kohën e sundimit të Pirros ata janë zgjeruar shumë më përtej territoreve të përmendura. Disa nga gjeografët e shkrimtarët e kohës së lashtë quanin Epir edhe krahinat që ndodheshin në bregun e djathtë të Vjosës dhe i shtynin kufijtë e këtij shteti deri në Skraparin e Mallakastrën e sotme, duke përfshirë edhe qytetin e Apollonisë[2]. Nga ana tjetër disa fise kufitare ndërmjet Maqedonisë dhe Epirit quheshin nga shkrimtarët e vjetër herë epirotë dhe herë maqedonë[3].
Të gjitha mendimet e shfaqura për përkatësinë etnike të fiseve epirote nga dijetarët e ndryshëm janë mbështetur kryesisht në të dhënat e shkrimtarëve të vjetër, veçanërisht te Tukididi dhe shumë pak në të dhënat arkeologjike. Mendimet kanë qenë sa të ndryshme, aq edhe kontradiktore. Prandaj nuk duhet të na befasojë fakti se të njejtat të dhëna, të përdorura nga disa për të mohuar origjinën helene të fiseve epirote, janë interpretuar nga të tjerët në një kuptim krejt të kundërt.

Zanafilla e emrit
Tukididi[4] me emrin Epir kuptonte tokat e Lokërve dhe të Akarnanisë, duke përfshirë kështu pothuajse gjysmën e bregut që shtrihej në veri të gjirit të Korintit. Helaniku[5], Apeiros quante edhe Azinë e Vogël, ndërsa Tukiditi[6] dhe Isokrati[7] quanin kështu edhe një pjesë të mirë të Azisë. Straboni[8] thotë se: Homeri me fjalën Epirnënkuptonte vendet përballë ishujve, duke përfshirë Leukadën.
Më vonë banorët e Korkyrës dhe të ishujve përreth me emrin Epeiros quanin tokat përkundrej ishujve, që shtriheshin gjatë bregut të detit Jon, të banuar nga fiset kaone e thesprote. Fjala Epir rrjedh nga fjala e greqishtes së vjetër Apeiros, që në dialektin dorik do të thotë stere, ose kontinent (tokë)[9]. Ajo ka pasur kuptime të ndryshme gjatë historisë së kësaj krahine. Kështu pra emri Epir në fillim ka pasur kuptim gjeografik e jo etnik.
Me emrin Epir, autorët e lashtë në fillim e kanë quajtur një territor të gjerë, i cili më vonë u ngushtua rreth krahinave përballë Korkyrës dhe ishujve përqark. Më pas, në shek. V-të p.e.sonë, ky emër përfshiu edhe të gjitha fiset e brendshme, duke u bërë një emër i përbashkët për krahinat, që formonin në këto brigje një tërësi gjeografike, etnike e politike. Emri Epir, u përvetësua jo vetëm nga gjeografët, historianët e shkrimtarët antikë, por edhe nga vetë banorët, të cilët e përdorën këtë shpesh herë edhe në dokumentet e tyre të shkruara, në mbishkrime e monedha. Pra në gjuhën shqipe fjala Epir është sinonim i fjalës sipër, për të treguar banorët që jetonin në anën tjetër të bregut ku grekët shkonin për tregti ose që punonin me banorët e kësaj krahine. Emri Epir është përdorur në kohët e vjetra për të quajtur Toskërinë dhe Gegërinë ose më saktë Shqipërinë. Dihet se me emrin Epir në kohën e Perandorisë së Lindjes u përgjithësua Shqipëria. Toskëria u quajt Epiri i Vjetër[10] dhe Gegëria u quajt Epiri i Ri[11]. Ndërsa më 1635 fjalën latine "Epirus" shqiptarët e kanë përkthyer "Arbeni" dhe fjalën "Epirote" në shqipen e asaj kohe Iarbenesce (Iarbeneshë)[12]

Banorët e parë
Disa dijetarë, duke u nisur nga elemente të shkëputura kulturore që janë përhapur më vonë në Epir dhe nga gjuha greke e monumenteve epigrafike të Epirit kanë shprehur mendimin se banorët e kësaj krahine ishin grekë. Ky mendim është kundërshtuar nga studiues të ndryshëm, të cilët marrin parasysh dhe interpretojnë ndryshe disa thënie të historianëve dhe gjeografëve antikë dhe rezultatet e kërkimeve të sotme arkeologjike [13]. Herodoti thotë se: në kohën e tij në Epir ishte akoma i gjallë kujtimi i banorëve të dikurshëm pellazgë, të cilët kishin ardhur këtu nga Thesalia kufitare. Kurse Straboni, duke u mbështetur te Efori, Hesiodi dhe Euripidi thotë se: vendbanimi i hershëm i pellazgëve ishte Arkadia dhe që këtej këta shtegtuan në Epir, ashtu si në Thesali, Kretë, Lesbos dhe Troadë[14]. Në Epir janë gjetur me shumicë emra personash, fisesh dhe emra gjeografikë me prejardhje ilire. Kështu p.sh.:
emra personash: Dastidi, Anyla, Tarypi;
emra fisesh: Kaonët, Tesprotët, Prasaibët;
emra gjeografikë: mali Tamar, mali Asnau, lumi Thyamis [15].
Edhe gjetjet arkeologjike, megjithëse të pakta, pajtohen me traditën e shkruar të lashtë dhe me të dhëna gjuhësore. Me përhapjen e kulturës dhe gjuhës greke, fytyra e Epirit të lashtë ndryshoi deri diku nga pikëpamja kulturore, por kjo nuk solli ndryshime të rëndësishme në përbërjen etnike të popullsisë. Teopompi, - thotë Straboni[16] - përmend 14 fise epirote, por nga mbishkrimet ne njohim një numër më të madh. Dijetari anglez Hamond[17] na thotë se: ... në Epir ka pasur rreth 60 fise, por vetëm disa nga këto mund të arrijnë një zhvillim të tillë, sa të zënë një vend në histori. Fiset kryesore të Epirit, që përmenden më shumë përë rëndësinë e tyre ishin: Tesprotët, Kaonët, Molosët, Atamanët, Anfilokët dhe Kasopët[18].

Përkatësia e fiseve Epirote
Mendimin që fiset epirote nuk ishin helenë, mbështetet në radhë të parë, në faktin se shumë nga shkrimtarët antikë këto fise i quajnë me emrin e përgjithshëm barbarë. Pikërisht sipas kuptimit që i dhanë fjalës barbarë, dijetarët u ndanë në dysh. Tukididi bënë një dallim të qartë ndërmjet helenëve dhe fiseve kryesore epirote. Për t'u theksuar këtu është sidomos libri II, ku flitet për pjesëmarrësit e veprimeve luftarake të vitit 429 p.e.sonë. Në këtë pjesë ai shkruan: Me Knemin, prej helenëve ishin Ambrakasit, Anaktorasit, Lukadasit dhe njëmijë hoplitë të peloponezas që ai i kishte marrë me vete kur po vinte. Nga barbarët ishin njëmijë Kaonë. Bashkë me Kaonët merrnin pjesë në ekspeditë edhe Tesprotët, Molosët, Atintanët, Pervejt dhe Orestët[19] . Në këtë pjesë duket qartë se Ambrakionët, Parauejt dhe Orestët i konsideron barbarë, do me thënë popuj johelenë.
Në një vend tjetër, Tukididi i quante barbarë persianët, taulantët, ilirët, trakët dhe maqedonët[20]. Po kështu barbarë i quajnë epirotët edhe Straboni[21], Skymni[22], Polibi[23], Livi[24] , Plini[25], etj. Fjala barbar përdoret nga autorët e lashtë grekë për të treguar popullsi të huaja, por edhe fise etnikisht të njëjta por gjeografikisht margjinale, kultura dhe dialekti i të cilave kishte karakteristika dalluese nga të dialekti i athinasve. Në këtë kuptim ekzistonte ndryshim kulturor ndërmjet epirotëve dhe helenëve. Këtë e pohon edhe Tukididi në një vend tjetër, kur flet për qytetin në Amfiloki: Banorët e këtij qyteti, greqishten që flasin sot, e mësuan nga ambrakasit e ardhur, amfilokët e të tjerë janë barbarë[26]. Në qoftë se amfilokët do të ishin grekë, nuk kishte përse autori helen të theksonte se ata e mësuan greqishten nga ambrakasit, pasiqë nuk do të kishin nevojë të mësonin gjuhën që ishte e tyre. Kjo e detyroi autorin helen t'i quajë ata barbarë, ashtu si i quante të gjithë popujt e tjerë që nuk ishin grekë. Ka mendime se me fjalën barbarqë ka përdorur, Tukididi nuk ka pasur me të vërtetë qëllim që të tregojë shkallën e nivelit kulturor të popujve. Ata i mëshojnë mendimit se helenët në përgjithësi, nga mesi i shekullit V p.e.sonë, nuk e mbanin veten më superiorë nga popujt e tjerë, si bie fjala persianët dhe egjyptjanët, të cilët ata i quanin barbarë. Mund të përmendet edhe një e dhënë më e vonë, që besohet të jetë nxjerrë nga burime më të hershme. Ky është shënimi i Stefan Bizantinit[27], i cili i quan athamanët ilirë.
Për këtë tezë që i njeh epirotët për ilirë flet edhe vetë shtjellimi i ngjarjeve politike në Epir. Epiri mbetet për një kohë të gjatë i përjashtuar nga komuniteti grek dhe në luftërat kundër persianëve, me përjashtim të ndonjë kolonie korintase, nuk mori pjesë asnjë fis nga Epiri. Kur Perikliu ftoi delegatët e Greqisë në konferencën panhelenike të Athinës, vetëm Ambrakia si koloni e Korintit u pranua nga qytet-shtetet e Epirit[28]. Straboni, plaku i vjetër i gjeografëve dhe i historianëve të Greqisë së Lashtë thotë se: ... populli i këtyre viseve ka patur një afërsi nga gjuha, morali dhe zakonet me popullsinë e maqedonisë dhe të ilirisë[29].
Një kontribut të rëndësishëm përsa i përket problemit të përkatësisë etnike të fiseve epirote sjellin edhe gërmimet arkeologjike, që janë kryer në Shqipërinë e Jugut, si p.sh. në kodërvarret e Vodhinës, të Bodrishtës dhe Kakavisë në Dropullin e Sipërm, në Mashkullorë të rrethit të Gjirokastrës, në kalanë e Rripësit të rrethit të Sarandës dhe sidomos gërmimet në qytetin e lashtë të Jermës në rrethin e Gjirokastrës.
Vend me rëndësi zënë gjetjet në kodërvarret e Dropullit të Sipërm[30]. Duke studjuar mënyrën e ndërtimit të tumave dhe inventarin e materialeve të tyre, arrijmë në përfundim se ato nuk ndryshojnë as në format e jashtme e as në përmasat nga materialet e ngjashme të krahinave të tjera të Shqipërisë. Enët prej balte (me dy vegje) të zbuluara në këto tuma, nga format e tyre janë të ngjajshme me ato të Vajzës[31] dhe të Matit[32]. Te këto enë duket se ndërtuesit e tumave të Dropullit kishin të njëjtën kulturë materiale me banorët e Vajzës, Matit dhe të krahinave të tjera ilire. Qysh në fillimin e mijëvjeçarit të parë p.e.sonë në bazë të dhënave më lart të cekura do të thotë se ka pasur një popullsi me origjinë ilire. Një rëndësi të dorës së parë kanë edhe materialet arkeologjike të zbuluara në vendbanimet e fortifikuara ilire të Kaonisë. Mesapët e Italisë së Jugut, origjina e tyre ilire tashmë është pranuar, që u hodhën në brigjet e italisë në periudhën midis fundit të mijëvjeçarit të dytë e fillimit të mijëvjeçarit të parë p.e.sonë, sikurse tregon edhe emri i parë, nuk janë gjë tjetër veçse kaonë[33].
Me interes janë edhe rezultatet e gërmimeve të bëra në Butrint, në Finiq, në Çukën e Ajtojt, në Kalivo të rrethit të Sarandës dhe gërmimet në Jermë[34]. Këto gjetje dëshmojnë për një veprimtari prodhuese mjaft të gjerë. Vendin e parë e zënë qeramika, veglat metalike të punës e materialet e ndërtimit. Më të rralla janë stolitë, armët e objektet artistike. Të rëndomta janë kudo tjegullat e shtëpive. Në gërmime gjithashtu janë gjetur detaje arkitektonike, shtylla, etj. Meriton të studiohet qeramika e zbuluar në territorin e banuar nga kaonët. Studimi i kësaj qeramike ndihmon të nxirren përfundime me vlerë rreth formimit dhe zhvillimit të kulturës epirote dhe gërshetimit të saj me kulturat fqinje.
Një interes të veçantë paraqet edhe qeramika e zbuluar në qytetin e Jermës, në rrethin e Gjirokastrës. Meqenëse këtu ajo është gjetur në një sasi më të madhe, në krahasim me qendrat e tjera dhe nga ana tjetër, shtresat kulturore këtu janë më të qarta se kudo tjetër[35]. Megjithëse në gërmimet e kryera në Jermë, koha kur kjo krahinë ka përqafuar një seri elementesh kulturore nga krahinat fqinje helene, prapëseprapë edhe në qeramikë, në mënyrën e punimit të saj, në trajtën e trungut të enëve, në vegjet dhe në motivet e zbukurimit vërehen edhe elemente të traditës ilire. Vlen të përmendet këtu forma e përsëritur e tasave, të cilat mund të krahasohen me ato që janë zbuluar në vendbanimet ilire të Gajtanit [36] dhe të Rosunjës[37].
Banorët e kësaj qendre përdornin vegjet brinake në disa variante, ashtu si dhe në qendrat e tjera ilire[38]. Këto vegje i gjejmë të ngritura në mënyrë të theksuar në lartësi, ose shpesh herë edhe me një ngritje të vogël në formë t'hemthi. Në këto enë gjejmë motive me gërricje, me ngulitje, si zigzage, rombojke, vija paralele, gropëza, rrathë të vegjël me shirita në relief, etj.
Tipare të kulturës ilire shohim edhe në disa fibula dhe gjilpëra dyshe. Në Finiq e Butrint janë zbuluar disa fibula të cilat arkeologët i kanë quajtur heshtorë. Fibula të ngjashme me këto janë gjetur edhe në treva të tjera ilire. Kështuqë formojnë një variant karakteristike origjinale ilire, të cilin e ndeshim vetëm në pjesën perëndimore të Gadishullit ballkanik[39].
Disa gjilpëra dyshe që janë gjetur në gërmimet e Jermës (e larë në ar) dhe në ato të Ripësit, janë të krahasueshme me ato që janë zbuluar në kodërvarret e Matit, në qytezën e Gajtanit, në nekropolet e Durrësit e të Apolonisë. Të gjitha variantet janë karakteristike për periudhën e parë të hekurit[40].
Ato vazhdonin të prodhoheshin në Iliri edhe në periudhën e dytë të epokës së hekurit dhe janë konsideruar nga studiuesit si prodhim zejtar vendës[41]. Gjilpëra dyshe që gjendet e vulosur në një peshore të qytetit të Jermës, ka qenë shumë e përdorur tek ilirët.
Një fushë tjetër, që na ndihmon për të gjykuar mbi problemin e përkatësisë etnike të epirotëve është edhe onomastika. Këtë çështje, e ka trajtuar arkeologu shqiptar H. Ceka[42] . Përmes faktesh të shumta, ai arrinë në përfundim se epirotët ishin të një etnosi me ilirët[43] .
Në mbishkrimet e zbuluara në Dodonë[44] , Nilsoni thotë se dalin rreth 50 emra me origjinë ilire[45] . Kurse në mbishkrimet e zbuluara në teatrin e Butrintit janë rreth 40 emra ilirë[46] . Si Admet (4 herë), Amynta (2 herë), Annia, Apoita, Artemo, Artemoni (2 herë), Falakrion (4 herë), Nona, Genth dhe Falakr (6 herë)[47] . Këtu po analizoj disa nga këta emra, që i ndeshim si në Epir ashtu edhe në Iliri. Emri Admet, që e kemi ndeshur 4 herë në mbishkrimet e Butrintit, më kujton emrin ilir Adamat, që e lexoj mbi monedhat e Shkodrës[48] . Monedha të prera aty kah mesi i shek. II-të p.e.sonë[49] , si dhe në një gurë varri të zbuluar në Durrës[50] . Të njëjtin emër njeriu e ndeshim edhe në krahinat lindore të Epirit, në Tesali e në Maqedoni dhe është lexuar në drahmat e Dyrrahut e mbi monumente sepulkrale të Apolonisë[51] . Emri Annia në trojet shqiptare gjendet në disa variante, si Annai, Annaius (si emër burri në Dyrrah), Anna në mbishkrimet e Dodonës dhe Anna në Dalmati. Si H. Krahe[52] , ashtu edhe zbuluesit e tjerë të këtyre mbishkrimeve këtë emër e quajnë ilir. Një emër tjetër shumë i përhapur në Iliri është edhe emri Genth i zbuluar në mbishkrimet e teatrit të Butrintit. Ky më kujton emrin e mbretit ilir të Adrianëve, Genth, të cilin e gjejmë në monedhën që e ka prerë ai vet[53] . Këtë emër e gjejmë edhe në gurët e varreve dhe në monedhat e Dyrrahit[54] . Dy emra të tjerë si Falakr dhe Falakrion, që kemi ndeshur 10 herë në mbishkrimet e Butrintit, H. Krahe[55] , i përfshinte gjithashtu pa rezervë në emra ilirë.
Një grumbull emrash ilirë kemi edhe tek burimet antike. Nga emrat që na kumton Tukididi, lidhur me prijësin e kaonëve, të tesprotëve, atintanëve e parauejve, katër janë ilirë. [56] ?!!!
Nuk kanë të bëjnë aspak me gjuhën e vjetër greke as emrat e krahinave epirote Adania (sipas Hesyhit kështu quhej dikur Mollosia), Atamania, Anfilokia, Prosaibia, Tesprotia, banorët e së cilës (sipas dëshmisë së Stefan Bizantinit)[57] , qenë thirrur edhe Aigestë. Të njejtin karakter kanë edhe emrat e lumenjve Aou, Aheron, Ahelou dhe Thyamis, prej të cilit e ka marrur sot emrin Çamëria[58] dhe emrat e maleve Tomar, Asnau, Aeropus, etj.
Dihet se, ashtu si të gjithë popujt e tjerë jogrekë të Ballkanit edhe ilirët kanë përdorur në mbishkrimet e monedhat e tyre gjithnjë shkronja të gjuhës greke e latine. Në qoftë se sot mbi gjithë truallin e ilirëve ndeshim vetëm mbishkrime greke e latine, kjo nuk do të thotë se ilirët u helenizuan dhe më vonë u romanizuan. Straboni i trajton një pjesë të epirotëve si bilingë (dygjuhorë), pra, Straboni[59] nënkupton që epirotët flisnin si ilirishten, ashtu edhe greqishten.
Gjeografi danez Malte Brun, autor i njërës nga veprat gjeografike më me autoritet të shek. XIX, që përfundoi së botuari pas vdekjes së tij, në analizën e vet mbi gjeografinë e Strabonit thotë: Etolia dhe Akarnania konsideroheshin nga grekët gjysmëbarbarë. Përsa i përket Epirit të gjithë autorët grekë të lashtësisë e përjashtojnë nga Greqia. Ai është përshkruar nga Straboni me Ilirinë dhe Maqedoninë. Fiset kryesore të tij ishin Kaonia, Thesprotia, Molosia. Straboni dhe Plutarku pohojnë se epirotët flasin një gjuhë të veçantë dhe kjo gjuhë është e njëjtë me atë maqedonase. Me sa duket, gjuha shqipe rrjedh prej saj[60] . Edhe Pukëvili kur flet për Akarnaninë dhe Etolinë thekson se: ... këto vende, (në kohën e tij) quheshin Shqipëri dhe banorët e saj quheshin shqiptarë[61] .
Ch. Brouchneri, gjeograf i mbretit të Anglisë shkruan: Shqipëria është një provincë e Turqisë Evropiane, që kufizohet në veri me Bosnjën dhe Dalmacinë, në jug me Livadhjanë, në lindje me Thesalinë dhe Maqedoninë[62] .
Historiani Teodor Momsen në veprën e tij monumentale Historia e Romës së Lashtë, i quan ... trimat epirotë, shqiptarë të lashtësisë[63] .
Lajbnici, filozofi më i madh i kohës së tij, i mbiquajturi Aristoteli i kohëve moderne, falë interesave të gjithanshme dhe kontributeve të mëdha që dha në fushat më të ndryshme të dijes. Por ne shqiptarët te Lajbnici shohim, ashtu si albanologu Erik Hemp, ... një dijetar të hershëm, të vërtetë, të gjuhësisë shqipe[64] , udhërrëfyesin e studimeve në fushën e gjuhës sonë, që ndonëse punoi një shekull para lindjes së gjuhësisë krahasimtare, me një intuitë të jashtëzakonshme, arriti i pari në një teori ilire të prejardhjes së gjuhës shqipe. Kontributi i Lajbnicit në këtë fushë përfshihet në tri letra që ai i ka dërguar bibliotecistit mbretëror të Berlinit, tanimë të njohur në botën shkencore si: Letrat shqiptare të Lajbnicit[65]. Në letrën e parë të datës 24 janar të vitit 1705, ai shprehte mendimin se;... gjuha e ilirëve të lashtë mund të ekzistonte diku në Epir[66] .
Për epirotët dhe gjuhën e tyre me origjinë ilire, si Lajbnici shprehen edhe J. G. F. Herder[67] , J. E. Tunman, i cili thotë: Edhe në Epir banonin vetëm popuj jogrekë, të cilët flisnin maqedonisht, siç është e njëjtë, me gjuhën ilire[68] . Por mendim të tillë kishin edhe F. Bop[69] , J. R. F. Ksilander[70] , J. G. F. Han[71] , J. F. Falmerajer[72] , T. Mommsen[73] , P. Kreçmerku[74] thotë: Për tërë grupin veriorë të këtyre fiseve, që nga kufijtë e krahinës së Epirit, qysh herët, të paktën që nga koha e Herodotit[75] , është përdorur emri i përbashkët Ilirët, ose siç quheshin në kohët më të lashta, Hilirët[76] . Ky emër vjen mbase nga jugu, nga Illyrii proprie dicti Plin. III-144. Male II-3 dhe u përhap më vonë nga grekët në të gjitha fiset e ngjajshme me ta, që njohën gjatë përparimit të tyre drejt veriut[77] .
Ndërsa Hansjërg Frëmmer[78] në librin e tij Ilirët, që ai e botoi në vitin 1988, thotë: Ndarja më tresh e Ilirisë, ashtu si u bë pas fitores së romakëve mbi mbretin Gent, u pasqyrua dhe në ndarjen e provincave, të Dioklecian Konstantinit, Hinterlandi i Durrësit dhe Apolonisë që i përkiste për një kohë më të gjatë Romës, si Epirus nova (Epiri i Ri) ishte pjesë e dioqezës së Maqedonisë. Kurse territori tjetër i sundimit të mbretit Gent, rreth Shkodrës, si provinca Prevalitana, bënte pjesë në dioqezën e Dakisë. Të dyja këto pjesë të territorit të lashtë ilir në kohën e Augustit bënin pjesë në provincat e senatit dhe pasi u nda perandoria u përfshinë në pjesën greke[79] dhe të Pirros[80] .
Antigonea, qytet antik që ndodhet përballë Gjirokastrës është themeluar nga Pirrua, të cilit u vuri emrin e gruas së tij Antigonea. Ajo ishte njëra prej vajzave të Berenikës. Këtë e kishte me Filipin, para se të martohej me Ptolemeun[81] . Pirrua ka qenë një mbret shumë i pasur. Sipas historianëve antikë Ambrakia (Arta e sotme), ka qenë kryeqyteti i Pirros. Ajo ishte e stolisur me 1015 shtatore (monumente), Plini sh. I, tregon se statujat e famshme të nëntë muzeve i grabitën romakët në Ambraki në kryeqytetin e Pirro Mollosit[82] .
Ajo veç statujave të shumta të saj, qe e pajisur edhe me dy teatro, ishte nga qytetet më të bukur të asaj kohe, por të gjitha këto u grabitën nga gjeneralët romakë gjatë vitit 186 para erës sonë.
Pirrua i Epirit ishte i fisit Mollos [83](ilirian). Plutarku në veprën e tij Vita (Jeta) e mbretit mollos Pirro, i cili gjithashtu dy herë për disa vjet mbajti edhe titullin e mbretit të Maqedonisë, njofton se ai në një betejë kundër Demetrios Poliorkitis në vitin 287 p.e.sonë mbante një helmetë me një tufë pendlash (Federbusch) e me dy brirë cjapi dhe maqedonasit menjëherë kaluan në anën e tij. Meqë e njohën si mbretin e tyre të drejtpërdrejt e të vërtetë. Në monedhat e Tarentit që u prenë nga ky qytet për Pirron gjatë fushatës së tij kundër Romës në vitet 280-275 p.e.sonë, dalin si shenja të mbretit Ajakid një majë shtize, vetëtima e Zeusit të Dodonës dhe helmeta me brirë. Një helmetë e tillë është simbol monedhash edhe i uzurpatorit Trifon, që, në vitin 142-139 p.e.sonë, në Siri, duke kujtuar prejardhjen e tij mbretërore maqedone u ngrit kundër selekuidëve. Mund të sillen edhe shembuj të tjerë për karakterin mbretëror të kësaj helmete me brirë, por këtu nuk është nevoja. Shekuj më vonë atë e mbajti Skënderbeu, sepse nga njëra anë, ai si Aleksandër Bej donte të lidhej me traditën e maqedonasit të madh, që ende sot në Orient quhet Dhul-Quarnein (Dybrirësh)[84] , e nga ana tjetër se ai e ndiente veten si epirot dhe pasardhës i Pirros. Në qoftë se kronikat nuk gënjejnë, ne quhemi epirotë, ... paraardhësit tanë kanë bërë beteja të mëdha me romakët dhe gjejmë se ata, ut plurium, më shumë lavdi se sa turp kanë sjellë prej tyre... Skënderbeu. Shkruante në vitin 1460 në një letër që i dërgonte princit Ursini në Itali. Po për këtë biografi i tij Marin Barleti, me prejardhje nga Shkodra, në titullin e veprës së tij që doli në vitin 1508-1510 e quajti Epirotarum princeps (princ i epirotëve) dhe e bënë emrin e Skënderbeut të prejardhur nga Aleksandri i Madh, ndërkohë që botimi i përkthyer gjermanisht nga Johannes Pinicianus është titulluar Princ i Epirotëve dhe i Shqipërisë (Gjermanisht: Herzog zu Epiro und Albanien), duke e lidhur në këtë mënyrë të kaluarën e lashtë me të sotmen. Kështu shprehet në punimet e tij studjuesi i mirënjohur gjerman P. R. Franke[85] .
Për periudhën e antikitetit të Gjirokastrës, kësaj qyteze-kështjellë, hedhin dritë të mjaftueshme edhe gërmimet arkeologjike. Gërmime që u kryen në kalanë e Gjirokastrës, në verën e vitit 1983. Gërmimet në teritorin e brendshëm të kalasë ishin të frytshme, sepse u përfitua një lëndë arkeologjike që i takon shekujve IV ose III p.e.sonë. Kjo riafirmon plotësisht emërtimin e hershëm të kësaj qyteze-kështjellë me emrin Pirrokastra, sepse pikërisht gjatë kësaj kohe ka jetuar mbreti Pirro. Si pasojë, kjo kohë e vonë e antikitetit shpjegon edhe faktin, që në këtë kështjellë nuk gjenë ndërtime muresh prej gurësh ciklopike ose pellazgjike. Ky qytet nuk ka patur nevojë për gurë të tillë, përderisa në periferinë e tij gjenden me sasi të mëdha shtresash gurë radhorë të rezistueshëm, të sheshtë me dimensione të ndryshme trashësie, që rrallë gjenden në viset e tjera të Shqipërisë.
Emile Isambert, duke u mbështetur tek historiani i vjetër romak Tit Livi në veprën e tij i kundërvihet dy herë anglezit Leek. I cili del me hamendje se: Gjirokastra është Argia e dikurshme[86] . Sepse në fakt Argia ndodhet afër Ballshit. Aty rrjedh edhe një lum i vogël, i cili quhet Lumi i Argias e që derdhet në Vjosë. Të njëjtin qëndrim si Emil Isambert mban edhe Dr. Milan Shufflaj[87] në veprën e tij Serbët dhe Shqiptarët. Ai flet për gjurmët e familjes së dëgjuar të Arianitasve. Përmes mjaft dokumenteve del se kjo familje ka qëndruar në afërsi të fshatit të sotëm Aranitas, ku kalon edhe një lum i vogël i quajtur Argias[88] . Kjo gjendet edhe në greqisht e shkruar. Te vepra e Emile Isambert, afirmohet edhe një herë se Gjirokastra është Pirrokastra e dikurshme, siç e shkruanin më vonë grekët.
Në mesjetë Pyrrho-Castra e humb rëndësinë e saj. Historia e saj përzihet me pjesën tjetër të Epirit. Emërtimi i ri Gjirokastër u ndie nga fundi i shek. XIV. Dihet historikisht që pas vitit 1375 në këtë qendër banimi shtrihej principata e Gjin Bue Shpatës. Pas vitit 1385 sundimtari i saj ishte Gjin Zenebishi. Duke u nisur nga tradita e njohur e pagëzimit të qytezave-kështjellë me emrat e sundimtarëve të dëgjuar, për nder të udhëheqësve të lartpërmendur, kjo qytezë-kështjellë u quajt me emrin Gjinokastër. U quajt kështu sepse të dy prijsat e saj mbanin emrin e pastër shqiptar Gjin. Me fjalë të tjera u quajt;Qyteza-kështjellë e Gjinit[89] . Me kalimin e kohës Gjinokastra u kthye në Gjiro-Kastra, si rrjedhim i veprimit të dukurisë gjuhësore të rotacizmit, që tingulli ( n ) shndërrohet në ( r ).
Vë në dukje emërtimin e hershëm grek Argjiro-Kastra, të huajt që duan t'u japin nga një kuptim emrave të qyteteve Gjirokastrën e quajtën ;Chateau d'Argent (Kështjellë e Argjendtë) duke u nisur nga pamja që japin gurët e bardhë radhorë me të cilët është ndërtuar ky qytet. Aty jo vetëm muret, por edhe kulmet janë mbuluar me rrasa guri të holla dhe të bardha që ndrijnë natën si argjent nga hëna dhe ditën nga dielli. Me emrin Argjirokastra këtë qytet e quajnë vetëm të huajt[90] .

Burim i të dhënave
^ Straboni. VII, 5; Plin, N.H. IV, 1:App. Illyr 1.
^ Etol. III, 13, 44; Strab. VII, 325, 327 dhe H.Ceka, Perputhje onomastike iliro-epirote, në Studime Historike nr. 2, 1965, fq. 85
^ H.Ceka, art. i cituar, fq. 84
^ Tukididi I, 5, 1.
^ Shih te Steph. Byz. De Vrbibus et populis
^ Tukid. I, 16.
^ Isokrati Harpokration dhe Suida
^ Strab. 1, 10
^ H.P. Sh.fq. 46, F.E. Sh.fq. 241, F.Gj.S. Sh.fq. 431
^ F.E. Sh.fq. 242
^ Po aty, fq. 241-242
^ Fjalor latinisht-epirotisht (PDF) shqiptarortodoks - prill 2007
^ H.P. Sh.fq. 46
^ Po aty, fq. 43
^ Po aty, fq. 43
^ Strab. VII, 5
^ N.G.L.Hammond: fq. 290 dhe E.Leppore ;vep e cit. Tukidit.
^ Te Nilsson, po aty.
^ Tukid. I,14,3; 18,2; I,24 IV,126, II,96,97
^ Po aty.
^ Strab. VII, 321
^ Scymn. Evropa 450
^ Polyb, XVIII,58
^ Liv. XXII,34
^ Plin. III,45
^ Tukid. po aty.
^ Steph. Byz. ;De urbibus et populis, shiko emrin Athamania.
^ N.Nilson, vep. e cituar fq. 137, D.Mustilli, art. i cituar fq. 137
^ Strab. VII, 321
^ F.Prendi. Mbi rezultatet e kërkimeve në fshatin Vodhinë të rrethit të Gjirokastrës, në Bul. i shkencave shoqërore nr. I viti 1956, fq. 181
^ F.Prendi. Tumat në fushën e fshatit Vajzë-Vlorë, në Bul. Shk. Shoq. nr. 2 viti 1957, fq. 106
^ S.Islami, H.Ceka, F.Prendi, S.Anamali, Zbulime të kulturës ilire në luginën e Matit, në; Bul. Shke. Shoq. nr. 1 viti 1955, fq. 134, S.Islami dhe H.Ceka, Të reja mbi lashtësinë ilire në territorin e Shqipërisë, në Konf. I. , të stud. Alb. Tiranë, 1962, fq. 452
^ H.Ceka, Diskutim mbi Kumtesën e Dhimosten Budinës në Konf. II, të stud. Alb.
^ Nga burimet e shkruara, përmendet qyteti i lashtë i Antigonesë. Deri tani ky emër i ishte veshur herë kalasë së Tepelenës, herë kalasë së Leklit afër grykës së Këlcyrës. Kjo është bërë në bazë të komentimit të burimeve të shkruara, që tërthorazi bëjnë fjalë për këtë qytet. Mirëpo gërmimet arkeologjike të vitit 1965, të ndërmarra në qytetin e lashtë të Jermës në rrethin e Gjirokastrës, nxorën në dritë një material mbishkrimor:13 copë libreza votimi prej bronzi, në njërën faqe të të cilave lexohet emri (Antigonea). Kjo përmbysi identifikimin e Lekël-Antigone. Vetë zbulimi i këtij emri në këtë qytet dhe numri i shumtë i librezave i çoi studiuesit në mendimin që të pranojmë si më të mundshme që ky emër të lidhet me rrënojat e Jermës.
^ Dh.Budina. Rezultatet e gërmimeve në qytetin Ilir të Jermës, në Materiale të Sesionit Arkeologjik, viti 1966, fq. 146
^ B.Jubani, Keramika ilire e qytezës së Gajtanit, në Stud. hist. nr. 2, viti 1966, fq. 63
^ N.Jubani, H.Ceka, Gërmime në qytezën ilire të Rosunjës rrethi i Tropojës.
^ S.Islami, Premjet monetare të Shkodrës, Lisit dhe Genthit, në Stud hist. nr. 3viti 1966, fq. 27
^ F.Prendi, artik. i cituar fq. 125: M.Korkuti, artik. i cituar fq. 166
^ S.Islami, H. Ceka, F.Prendi, S.Anamali, artik. i cituar fq. 131
^ F.Prendi, artik. i cituar fq. 26
^ Etol. III, 13, 44; Strab. VII, 327 dhe H.Ceka, Përputhje onomastike iliro-epirote, në Stud. His. nr. 2 viti 1965, fq. 85
^ H.Ceka, artik. i cituar fq. 853 M.Nilsson, vep. e cituar
^ Po aty
^ K.Bozhori, Dh.Budina, Disa mbishkrime të pabotuara të theatrit të Butrintit, në Stud. hist. nr. 2 viti 1966, fq. 176-189 , në zbërthimin e emrave ka patur mirësinë të ndihmon edhe V.Toçi
^ Po aty
^ Po aty.
^ S.Islami, Premjet monetare të Shkodrës, Lisit dhe Genthit, në Stu. hist. nr. 3 viti 1966 fq. 27
^ V.Toçi, Mbishkrime e relieve nga nekropoli i Dyrrahit, në Bul. shk. shoq. nr. 2 viti 1962, fq. 128
^ H.Ceka, artik. i cituar fq. 87
^ H.Krahe Lexikon altillyrischer Personnennamen - Heidelberg, 1929, Vangjel Toçi, artik. i cituar fq. 128 dhe literatura e citueme prej tij, H.Ceka, artik. i cituar fq. 87
^ S.Islami, artik. i cituar fq. 20
^ H.Ceka, Elementi ilir në qytetet Dyrrahium dhe Apollonia, në bul. e shken. shoq. nr. 3/4, 1959 fq. 136, V.Toçi, artik. i cituar fq. 128
^ H.Krahe, vep. e cituar, V.Toçi, artik. i cituar, fq. 129
^ Tukididi, II, 50, 5, 6.
^ Steph. Byz. , De urbibus et populis, (shiko fjalën Algestaio).
^ E.Çabej, Problemi i autoktonisë së shqiptarëve në dritën e emrave të vendeve, në Bul. e shke. shoq. nr. 2, 1958, fq. 61
^ Strab. VII, 328
^ Malte Brun, Precis de la geographie universale, 1810-1829, Paris
^ Pouqueville, Udhëtime në More, në Konstandinopojë, në Shqipëri dhe në vende tjera të Perandorisë Osmane gjatë viteve 1798, 1799-1800]] dhe 1801, Paris 1805
^ Ch. Brouchneri, Fjalor gjeografik, Venedik, 1770
^ Teodor Momsen, Historia e Romës së Lashtë
^ E.P.Hamp, On Leibniz's Third Albanian Letter - Zeitschrift fur Balkanologie, Je XVI/1, 1981, fq. 34-36
^ M.Reiter, Leibnizen's Albanel - Briefe - Zeitschrift fur Balkanologie Jg. XVI, 1980, fq. 82-93
^ C.V.Lajbnic, Albaner - Brife, Hanovër, 24 janar 1705
^ J.G.Herdez, Ideen zur Geschichte der Menschheit, Leipzig, 1868, vol. III, fq. 99
^ J.E.Tunman, Kërkime rreth historisë së popujve të Evropës Lindore, Leipzig, 1774
^ Franc Bop, Uber das Albanesisch in seinen verwandtschaftlichen Beziehungen, 1855
^ J.Riter von Ksilander, Gjuha e albanezëve ose e shqiptarëve, Frankfurt am Main, 1835
^ J.G.von Han, Albanesische Studien, Wien, 1854
^ J.F.Falmerajer, Elementi shqiptar në Greqi, Munchen, 1857
^ T.Mommsen, Historia e Romes, Leipzig, 1932. Historia e Romës së lashtë, Roma-Torino 1904 vëll. II, Libri i IV, kreu V, fq. 142
^ Paul Kreqmer, Einleitung in die Geschichte der griechischen Sprache, (Hyrje në historinë e gjuhës greke), Göttingen, 1896
^ P.Kretschmer, po aty.
^ P.Kretschmer, Fiset Ilire, po aty.
^ P.Kretschmer, Sprachliche Vorgeschichte des Balkans, (Parahistoria gjuhësore e Ballkanit), Revue Internationale des e'tudes balkaniquee, vol. II viti 1935 fq. 41-48
^ H.Frëmmer, po aty (Vitet e errëta) 565-850
^ Hansjërg Frëmmer, Die Illyrer, Karlsruhe, 1988
^ Deukalioni, Fjalor i Mitologjisë, fq. 57
^ Po aty.
^ Av. M.Kokolari, Nuk mbulohet dielli me shoshë, "Bashkimi i shqiptarëve" nr. 6, fq. 4, dt. 15 shtator 1993, Tiranë
^ Po aty.
^ J.G.von Han, Reise von Belgrad nach Salonik, 1858, - Peter Robert Franke, Alt-Epirus und das Königtum der Molosser, Erlangen, 1954, (Epiri i lashtë dhe mbretëria e molosëve), Mynchen-Bon, 1949-'54
^ P.R.Franke, Albanien im Altertum, Antike Welt, Sondernumner, 1983
^ U.M.Leek, Travels in Northern Greece, 1835
^ Emile Isambert, vëll. i cituar fq. 859-867
^ Dr. Milan Shuflai, Serbët dhe shqiptarët, fq. 180
^ Av. M.Kokolari, vep e cituar, Dr. Ali Hadri, HPSH. Prishtinë, 1966, fq. 42-43
^ Dr. Ali Hadri, po aty.
^ Abdyl Frashëri, Popullsia greke në Epirin e Ri dhe të Vjetër, fq. 100

CAMET NUK BASHKEPUNUAN ME ARMIKUN

BATALIONI CAMERIA

CAMET NUK BASHKEPUNUAN ME ARMIKUN

Botimet historike greke permbajne te dhena per te verteten e CamerisePopulli shqiptar i Camerise, pavaresisht nga disa individe qe u vune ne sherbim pushtuesve kane ndihmuar levizjen per clirimin e Greqise, duke krijuar batalionin me 300 luftetare se bashku me luftetaret grek. Krimet monstruoze qe ndodhen ndaj popullit shqiptar te Camerise e kane burimin ne gjithe strukturen e ideologjise se tyre shoviniste te atyre forcave qe ushqenin nje urrejtje ndaj shqiptareve e shqiptarizmit ne teresi dhe qe kishin per qellim grabitjen e teritoreve te saj.Nga Kastriot DemiFilozofi i madh grek Ksenofoni ka thene: "Historia qe meret vetem me veprat e mirefillta te Leonides dhe hesht para tradhetise se Efialtit, ngjajne me nje monedhe fallco te lyer me ar per te perjashtuar dhe justifikuar fajtoret". Ky percaktim i ngulitur ne ndergjegjen time me shtyn te jem i paanshem.60 vjet me pare popullsia shqiptare e Camerise perjetoi tragjedine me te dhimbshme, shkaktuar nga qarqet e pandergjegjshme e antihumane greke. Ne vend te arsyes e te pjekurise politike, mbizoteroi pasioni dhe urrejtja e papermbajtur. Popullsia e pambrojtur u gjend perpara masakrash, grabitje, dhunimesh. Ndaj popullit shqiptar te Camerise, u zbraz i gjithe arsenali i antishqiptarizmit i atyre rretheve qe perbejne nje turp per historine greke. Ne librin e tij historiani perparimtar grek, Nikolla Zhango me titull "Imperializmi anglez dhe rezistenca 1940- 1941" Vol 2 thote se aktet qe ndodhen ndaj shqiptareve te Camerise, historia qe duam ta keni te bardhe, fsheh fytyren nga turpi. E shoh te nevojshme te bej nje pershkrim per te njohur elemente te ndryshem te popullit cam.Camet kane gezuar respektin e grekeveGjate gjithe historise se saj ne krahinen qe ka banuar prej shekujsh, Popullsia shqiptare e Camerise, pasardhese e tesproteve ka gezuar respektin e bashkeatdhetareve grek qe kane jetuar ne kete krahine. Per kete, kane shkruar shume shkrimtare te vendit dhe te huaj, te cilet e kane vizituar kete vend, si Lord Bajroni, francezi Francisko etj. Ndersa ne enciklopedine e madhe greke volumi III lexojme: "Shqiptaret e Camerise jane mikprites, luftarake, shtatlarte, nese ndokush kerkohet nga autoritetet dhe u kerkon ndihme ata nuk e dorezojne. Gjate revolucionit grek te vitit 1821 e me pare ne maredhenie vllazerore me ta, bijte e Camerise nen drejtimin e Murto Hamzait kane ndihmuar fuqimisht kunder pushtuesve turq te Xheraldin Pashes dijetari grek Aristidh Kola ne librin e tij "Arbereshet dhe prejardhja greke" faqe 373 shkruan: "Ne vitin 1804 ne ishullin e Lefkades, nen kryesine e dy kapiteneve arberesh, Teodor Bithguri i mbiquajturi Kollokotroni dhe Ali Farmaqit, i maleve te Morese u zhvillua nje mbledhje per te ndihmuar luften kunder pushtuesve turq. Ne ate mbledhje moren pjese dhe 600 camer per te njejtin qellim." Per keto fakte historike, shkruan gjitashtu dhe historiani Leondis. Si rrjedhoje vertetohet katerciperisht se shqiptaret e krahines se Camerise kane qene korrekte me bashkeatdhetaret e tyre, dhe jo sic thote maniaku shovinist Vasil Krapsiti ne librin e tij "Muslimanet camer te Thesprotise" qe diferencon banoret e krahines ne muslimane e te krishtere, per te nxitur urrejtjen midis banoreve. Sic dihet, krahina e Camerise pas vendosjes se kufijve me 1913 mbeti ne juridiksionin e mbreterise greke. Pavaresisht nga politika shoviniste e autoriteteve midis banoreve nuk u verejt ndonje percarje, por u vazhduan marrdheniet e nje mirekuptimi tradicional. Gjate kesaj periudhe, regjimet e ndryshme qe vinin njeri pas tjetrit ne Greqi ndiqnin dhe nje politike te diferencuar ndaj minoritetit shqipetar ne Greqi.1036, mberrin regjimi totalitar i MetaksaitNe vitin 1936, ne Greqi erdhi ne pushtet regjimi totalitar i Joan Metaksait me baze ideologjike fashizmin. Platforma e ketij regjimi qe zhduku cdo parim demokratik, ndikoi keq edhe ne minoritetin shqiptar te Camerise. Konkretisht, ne prag te luftes italo-greke pushteti i ketij regjimi duke u udhehequr nga urrejtja etnike internoi ne menyre masive qe nga mosha 14 vjec popullsine e krahines ne ishujt e detit Egje. Pas kapitullimit te Greqise, popullsia e internuar neper ishuj u kthye perseri neper vatrat e tyre, te cilat qene te grabitura nga banda te ndryshme. Gjate pushtimit ne Greqi, filloi levizja e armatosur kunder pushtuesve qe perfshinte dhe krahinen ne fjale. Banoret shqiptare te Camerise, te nisur nga mirekuptimi me bashkeatdhetaret e tjere te krahines, nuk u nisen te benin raprezalie, por kerkuan mirekuptim e bashkepunim. Levizja e armatosur e popullit grek e diferencoi kete ne organizata me platforma te ndryshme ideologjike. Populli shqiptar i Camerise ne kete lufte, ka ndihmuar me pjesemarrjen e tij ne organizaten perparimtare te EAM-it, ELAS-it, por duhet te pranohet se nje pjese kane bashkepunuar me armikun pushtues dhe kane kryer akte dhune.Vetem pak came bashkepunuan me armikunHistoriani grek Niko Zhanga ne librin e tij "Imperializmi anglez dhe rezistenca 1940-1945" shkruan: "Aktet e dhunes masive ndaj popullsise shqiptare te Camerise nuk mund te justifikohen si shkak i disa bashkepunetoreve me armikun. Nese i referohemi fakteve z. Krapsiti, duhet te dish se kane bashkepunuar me nazistet dhe 30 000 mije veta te inkuadruar ne batalionet e sigurimit te qeverise te Ralit dhe iu kundervene rezistences greke, gjithashtu dhe mitropoliti i Paramithise Doroteu ka qene bashkepunetor me forcat naziste, te cilet e vendosen ne kete bosht fetar. Persa i takon raprezalieve gjermane sic eshte ekzekutimi i 49 fatkeqeve ne qytetin e Paramithise, ishte rezultati i vrasjes se 6 ushtareve gjerman dhe absolutisht jo i shqiptareve te qytetit te Paramithise. Zoti Krapsiti duhet te dije se ne kete qytet vite me pare u vrane dhe 72 shqiptare, pa asnje faj, por vetem per shkak te pasioneve etnike".Por ne gjithe Evropen ka patur bashkepunime me te huajtTani nese flitet per bashkepinim me armikun edhe ne vende te ndryshme te Evropes pjese te caktuara te popullsise, kane bashkpunuar me forcat pushtuese te vendit p.sh. ne Norvegji qeveria e kuislingut, ne France qeveria e Petenit & Lavalit te cilet dergun ne Lindje divizionin e Kalter. Napoleon Zerva, Krapsiti, juristi Stavropolus, Mitropoliti Doroteu prisnin kohen qe te suleshin ndaj popullit te pafajshem te krahines se Camerise. Historiani grek Niko Zhanga ne librin e tij "Imperializmi anglez dhe rezistenca 1940-1945" Vol II, i kundervihet akteve te dhunes te bandave te Napoleon Zerva, i cili ka qene ne fakt dhe bashkepunetor me okupatoret, permes nderlidhesit te armates se 11 italiane dhe asaj 22 te fedmarshallit Lanc. Populli shqiptar i Camerise, pavaresisht nga disa individe qe u vune ne sherbim pushtuesve kane ndihmuar levizjen per clirimin e Greqise, duke krijuar batalionin me 300 luftetare se bashku me luftetaret grek. Krimet monstruoze qe ndodhen ndaj popullit shqiptar te Camerise e kane burimin ne gjithe strukturen e ideologjise se tyre shoviniste te atyre forcave qe ushqenin nje urrejtje ndaj shqiptareve e shqiptarizmit ne teresi dhe qe kishin per qellim grabitjen e teritoreve te saj. Me mijera banore te asaj treve jugore u debuan nga vatrat e tyre, shoqeruar me masakra si ne Panarit e Hormove me 270 veta te masakruar.Napoleon Zerva, perfaqesuesi i kesaj ideologjie fashiste dhe antinjerezore u sul kunder popullit te Camerise. Eshte e domosdoshme te rreshtojme ato akte monstruoze. Ja masakrat e Napolon Zerves mbi cametKonkretisht, ne qytetin e Paramithise u masakruan dhe u theren 32 femije, me kokat e te cileve u be nje piramide, me protagoniste juristin Stavropolos, i cili masakroi dhe "mikun" e tij Sali Hafuzin, qe e kishte ne mbrojtje. Ne Parge, u ther femija 7 vjecare Ago Pronjo. Ne fshatin Kastrize, u krye nje krim me rrenqethes i familjes se Rexhep Liles, te cilit i vrane te 3 femijet e tij 3 dhe 4 vjec, vellain e tij 14 vjec, u dhunuan grate e familjes, Minja shtatezane te cilen e vrane me te gjithe djalin e saj Skenderin 4 vjec. Ne Gumenice, u ekzekutuan ne 1940 nga trupa te administrates djemte e Idriz Dules, Idrizi dhe Xhemali 22 dhe 25 vjec, se bashku me babain e tyre, i cili fillimisht u detyrua t'u hapte dhe varrin femijeve te tij. Ne Grikohoru, u vrane Avdi Maze dhe Jaho Idrizi. Turma nga autoritetet, u sulen ndaj shtepive te banoreve i grabiten dhe kryan akte dhune ndaj familjeve. Ne krye te ketyre njerezve, te pandergjegjshem qendronte Zerva, Krapsitis, Asanasakos, komandanti i xhandermerise dhe perfaqesuesit e klerit. Te gjitha keto qe permendem me lart jane nxjerre nga libri "Tesprotia" i historianeve Jani Sharra & N.Zhanga faqja 76 ,111, Vol III,gjithashtu dhe shkrimtari Spiros Cacopulos ne librin e tij "Kujtimet e nje luftetari" stigmatizon keto akte dhune, te ilustruara me vrasjen e Omer Demos 85 vjec dhe hoxhes se Picarit me urdhrin e majorit te trupave greke 1940. Gjithsej ne krahinen e Camerise jane ekzekutuar pa ekzagjerime 2 900 veta, femije pleq, plaka dhe gra. Te gjitha keto sipas thenieve te historianeve perparimtar qe permendem me lart, ne librat e tyre, perbejne nje fakt historik. E gjithe popullsia e krahines nen presionin e kesaj dhune, u detyrua te braktise vatrat e saj mijeravjecare, duke ruajtur thelle ne shpirt dashurine per atdheun. Pas Luftes se Dyte Boterore, ne kushtet e sotme, ne kushtet e nje bote te re perparimtare, ne te cilen shuhen paragjykimet dhe ambiciet nacionale shpresojme se dhe politika e sotme greke frymezohet nga keto parime. Duam te besojme se aktet barbare, te bera ndaj popullsise shqiptare te Camerise te pasqyruara me fakte konkrete nga historianet grek do te kthellojne olitiken e sotme greke. Populli shqiptar i Camerise, me dashurine e pakufishme per vatrat e tij shekullore, kerkon dhe insiston per rikthim ne vatrat e tij. Shpresojme se kjo kerkese e ligjshme do te behet nje realitet si shenje e nje bashkepunimi vellazeror midis dy popujve tane sic e kerkojne normat e qyteterimit bashkekohor.

Kjo është tragjedia e Çamerise

Kur krimi ishte kryer dhe Çamëria e përgjakur dukej ezhbërë, një Komision Ndërkombëtar Hetimor, sapo shkelitokën çame, pa dhe ndjeu gjëmën e madhe. Sipas dëshmive tëbotuara të një prej anëtarëve të Komisionit Hetimor, pranëFilatit, (me siguri në Vanër), grekët i çuan për të parë“varret e të masakruarve nga çamët”. E ndërsa shihninvarret dhe pak më tutje qytetin thuajse pa jetë të Filatit,njëri prej anëtarëve të Komisionit, befas u kërkoishoqëruesve grekë atë që ata nuk e prisnin: të hapeshinvarret për të parë “të masakruarit e pafajshëm nga çamët”.Siç duket ai e kuptoi se Komisioni ndodhej para një dëshmietë rremë, grackë alla greke, sepse plisat mbi varre ishintë freskët e të ashtuquajturit varre, ishin sajuar një ditëmë parë ose ndoshta disa orë para se Komisioni të vinteatje. Kaq u desh, shkruan dëshmitari i kësaj ngjarjeje, qëKomisioni të ndodhej përballë egërsisë, sharjeve,kërcënimeve edhe të një grupi të vogël njerëzish, qëndiqnin në distancë ngjarjen e që prisnin të dëshmonin “përkrimet e çamëve” ndaj popullsisë greke.Kjo është ndodhia e rreth 63 viteve më parë, por e lashtësa vetë njerëzimi: ata që kanë kryer krimin, gjithmonë janëpërpjekur ta fshehin atë. E megjithatë të vërtetat ekrimeve të mëdha, tragjedive njerëzore, në forma e mënyranga më të ndryshmet, shpejt a vonë, janë marrë vesh.Episodi i lartpërmendur, me domethënien e tij, flet shumë.Unë mendoj se ai pazgjithshmërisht lidhet edhe me librin mëtë ri të Prof. Dr. Beqir Metës “Tragjedia çame”, i cili në200 faqet e tij, me një densitet marramendës ngjarjesh, hapsiparin e një teatri tragjik, nga më tragjikët nëGadishullin Ballkanik të dramave dhe kobeve: Tragjedinë eÇamërisë. Autori me këtë vepër zbulon mekanizmin e krimit,ndjek kronologjinë e ngjarjeve, që çuan në realizimin eëndrrës së “Megali Idesë” për zhbërjen e Çamërisë. ProfesorMeta nuk hap “varre të rremë” alibikë, siç kanë bërë ebëjnë historianët grekë, të paktën që nga viti 1844, kurnga kryeministri grek Jorgos Koleti, u paraqit programipolitik me emrin “Megali Idea”, por zbulon para lexuesit,opinionit shqiptar e atij të huaj, të vërtetat e hidhura,dëshmitë e shumta të tragjedisë çame.Është e vërtetë që në këto 20 vitet e fundit, studiues meorigjinë nga Çamëria, shumë prej të cilëve kanë qenëprotagonistë të ngjarjeve si Ibrahim Hoxha, Hasan Minga,Petrit Demi, Hajredin Isufi, Prof.Selman Sheme, etj., apotë tjerë si Prof.Dr. Pëllumb Xhufi, Prof.Dr.KaliopiNaska,Sherif Delvina, Laurant Bica e ndonjë tjetër, për moslënë mënjanë 80 vite më parë punën kolosale të Mit’hatFrashërit, me veprat e tyre kanë kontribuar për të vërtetate historisë dhe tragjedisë çame.Mendoj se një nga meritat e Prof.Dr.Metës, është depërtimimë në thellësi të tragjedisë e në ca skuta të fshehuranëpër arkiva, ku ruhet një dokumentacion i madh e qëndriçon çështjen çame, veçanërisht gjatë Luftës së DytëBotërore.Historia e shkruar mbështetet në faktin dhe dokumentinkonkret e bindës.Pa burime bindëse arkivore, ose më saktëpa ballafaqimin e disa prej tyre, vepra historike, mund tëjetë çdo gjë, por e besueshme jo. Duket që puna voluminozedhe nga më seriozet në historiografinë moderne shqiptare,në librat “Tensioni Greko-Shqiptar (1939-1949) dhe“Shqipëria dhe Greqia (1949-1990), janë prologu i këtijlibri.Librit “Tragjedia Çame”, ia rrisin vlerën dhebesueshmërinë, mbështetja në dokumentacionin e pasur tëArkivave Kombëtare të SHBA, Arkivit të Ministrisë sëJashtme të Britanisë së Madhe, Arkivit të Ministrisë sëPunëve të Jashtme të Italisë, Arkivit të Zyrës Historike tëShtabit Madhor të Ushtrisë Italiane. Gjithashtu autori ireferohet edhe shumë dokumentave të botuara apo botimevehistoriografike, veçmas atyre grekë, si Evangjelos Kofos,Krapsitis, Kondis, Muselimi, Jani Sharra, Nikos Zhangosetj. Jo vetëm kaq. Autori, skrupuloz i dokumentave, ndjeknë përgjithësi një linjë lineare në librin e tij. Historiae Çamërisë jepet në mënyrë kronologjike, që nga thellësitëe shekujve deri në ditët tona, me disa nga momentet kulmoretë saj.Ky trajtim linear, gërshetohet edhe me një parimtjetër: atë vertikal, thënë ndryshe, depërtim në thellësitë ngjarjeve dhe fakteve historike dhe deduksione tërëndësishme për to. Kjo ja shton vlerat këtij libri dhedimensionin shkencor dhe logjik të tij. E dukshme është kjonë kapitullin “Çamëria gjatë Luftës II Botërore” e në tëtjera që e pasojnë. Për Luftën e Dytë Botërore ka shumëbotime.Edhe për Ballkanin gjatë saj ka shumë.Nëhistoriografinë shiptare të periudhës komuniste për fat tëkeq, ngjarje, personalitete apo fakte të ndryshme janëpolitizuar ose deformuar, ndërsa për Çamërinë ështëheshtur. Mendoj se ngjarjet, lëvizjet dhe kontributi iforcave politike, marrëdhëniet mes tyre, kontributet eformacioneve partizane e nacionaliste, qëndrimi i aleatëvee Fuqive të Boshtit, në përgjithësi antifashizmi në Kosovëe veçmas në Çamëri, kërkojnë vëmendje më të madhe ngahistoriografia shqiptare.Nga ana tjetër, historiografiagreke i ka shtrembëruar dhe vazhdon t’i shtrembërojë nëmënyrë flagrante të vërtetat, duke hedhur baltë mbipopullsinë çame, duke e kriminalizuar atë dhe duke mohuarkontributin e njohur e të padiskutueshëm të saj në LuftënAntifashiste.Prof.Dr.Beqir Meta, besnik i parimeve të së vërtetëshistorike dhe mbështetur në një dokumentacion të pasur, melogjikën e fortë prej historiani modern, jep në këtë vepërdeduksione të rëndësishme, bindëse dhe të argumentuara.Kapitulli “Çamëria gjatë Luftës II Botërore”, është përmendimin tim çelësi për të kuptuar epilogun e tragjedisëçame, prapaskenat, që u luajtën mbi një popullsi tëpafajshme dhe faktorët, që çuan në genocidin e spastrimitetnik të Çamërisë. Ky është kontribut i padiskutueshëm ikëtij libri dhe i Prof.Dr. Beqir Metës në historiografinëshqiptare e me gjerë. Mendoj, se rrallë më ka ndodhur tëlexoj një vepër historike, ku densiteti i ngjarjeve të jetëaq marramendës, sa në librin “Tragjedia Çame”, veçanërishtnë kapitullin “Çamëria gjatë Luftës II Botërore”. Në të,lexuesi i vemendshëm do të jetojë ditët dhe netët eankthshme të Çamërisë. Aty lëvizin shtabet e Luftës dheushtritë e tyre si ato të EAM-it, Zervës, çetat ebatalionet të partizanëve e të nacionalistëve çamë, shtabete ushtrive italiane e gjermane, shtabet e aleatëve,përplasen ideologjitë, fryjnë erërat e acarta tënacionalistëve grekë, organizohen takime të fshehta, thurenplane ogurzeza, ka vrasje në pusira, jepen deklarata, qënga mbreti Zog e deri tek Mit’hat Frashëri, formohenkëshillat dhe mobilizohen mbi 2000 çamë, apo befas jepeturdhëri i shtabit gjerman për çarmatosjen e popullsisë dhenën bekimin e miratimin e shtabit anglez, nis masakra e 26qershorit 1944, në Paramithi. Tashmë krimi është kryer.Çamëria e përgjakur lëngon në agoni, me një bilanc tragjikulëritës, që autori i jep me shifra të sakta. Ndihet mesrreshtave të librit dhimbja e autorit, por edhe kumti që aijep : “Spastrimi etnik i Çamërisë në përfundim të Luftës IIBotërore ishte rrjedhim logjik i politikës antishqiptare tështetit grek dhe i presionit të vazhdueshëm të tij ndajetnisë shqiptare në Greqi, qysh nga koha e vendimitarbitrar të Konferencës së Ambasadorëve të Londrës, tëvitit 1913. Ai u realizua në rrethanat e favorshme, që ukrijuan në përfundim të Luftës dhe u ndihmuan nga disafaktorë. Mes faktorëve, që Prof.Meta radhit janë:1)Vazhdimësia e politikës nacionaliste dhe shovinistegreke. 2)Politika britanike, e cila e preokupuar seriozishtpër ruajtjen e pozitave të saj në Greqi, u mbështet nëforcat ultranacionaliste greke. 3)Qëndrimi i forcavegjermane, të cilat duke ndjekur interesat e tyre, në çastete fundit, bënë çarmatimin e popullsisë shqiptare tëÇamërisë dhe u krijuan mundësi forcave rezerviste tëkryenin pa pengesë spastrimin etnik të saj. 4)Rrethanat eturbullta të përfundimit të luftës dhe dobësitë e forcavepolitike shqiptare, të cilat nuk arritën të bashkoheshinmidis tyre dhe të përpunonin një platformë të përbashkëtpër mbrojtjen e interesave kombëtare.Prof. Dr. Beqir Meta, me të njëjtën logjikë historike,shpalos në këtë libër gjendjen e refugjatëve çamë nëShqipëri, qëndrimin e shtetit grek ndaj çështjes çame dheFuqive të Mëdha ndaj saj. Këto e bëjnë edhe më të plotë dhemë të prekshme tragjedinë çame, po t’í shtosh kësaj edhefaktet e dokumentet për heshtjen vrastare të shtetitkomunist shqiptar për 45 vite me radhë.Grekët e lashtë, me kolosët e tyre si Homeri e më pastragjedianët Eskili, Euripidi, Sofokliu, me veprat e tyredo t’í jepnin botës disa mesazhe universale, ku mbi tëgjitha, është ai i vrasjes së ndërgjegjes për krimet ekryera në Trojë. Libri i Prof.Dr. Beqir Metës “Tragjediaçame” jo me gjuhën e letërsisë, por me atë të historisë sëvërtetë, troket fort në ndërgjegjen e grekëve të sotëm, tëhistorianëve, intelektualëve, klasës politike të këtijvendi fqinj. Janë ata, që ose e kanë shtrembëruar osevazhdojnë edhe sot të fyejnë mijëra viktima të pafajshme,duke i përbaltur ata dhe popullsinë krenare të Çamërisë.Populli grek ka nevojë të mësojë këto të vërteta tëhidhura. Libri i Prof.Dr.Beqir Metës duhet përkthyer nëgjuhën greke, që populli grek dhe rinia e këtij vendi tëmos vazhdojë të shohë e t’ú besojë “varreve bosh” apoalibive të propagandës së historianëve nacionalistë.Sepse,siç shkruan shkrimtari ynë i madh, Ismail Kadare :“ÇAMËRIA NUK ËSHTË NJË FANTAZMË QË NGRIHET PËR TË ERRËSUARMIQËSINË MIDIS GREKËVE DHE SHQIPTARËVE, PËRKUNDRAZI, KURPOPUJT LEHTËSOJNË NDËRGJEGJEN E TYRE NGA PESHAT E VJETRA,ATA AFROHEN MË SHUMË DHE E DUAN MË SHUMË NJERI- TJETRIN”.Libri “Tragjedia çame” flet shumë e të ve në mendime. KurEvropa e bota 10 vite më parë, pa në ekranet e TV masakrëne Raçakut në Kosovë, mbajti e mekur frymën nga përmasat etragjedisë kosovare. Plaga çame është ende e hapur dhetragjedia e saj ulëritëse.Prof.Dr.Beqir Meta me këtë libër e sjell Çamërinë me plagëdhe tragjike, por edhe me shpresën për të zgjidhur sa mëshpejt të ardhmen e saj evropiane. Botimi edhe në gjuhënangleze i këtij libri, do ta bëjë më të njohur tragjedinë eÇamërisë për studjuesit e huaj dhe opinionin jashtëShqipërisë.

ARVANITASIT-KRIJUESIT E SHTETIT TË RI GREK


Arben Llalla


Popullsia shqiptare, që jeton sot në shtetin e ri grek, ndahet në dy grupe, ata që quhen arvanitas, dhe ata që quhen shqipëtar, që grekët i quajnë allvani dhe kanë ardhur në Greqi pas pushtimit osmano-turk. Të paktë janë njerëzit, të cilët dinë historinë e vërtetë të arvanitëve dhe zonat në Greqi, që banohet nga popullata që flasin gjuhën arbërore ose shqipe. Në këtë studim do të përmendim disa nga figurat më të shquara të revolucionit grek të 1821, që ishin shqiptar, disa kryeministra të Greqisë, që kishin gjak shqiptari dhe shumë figura të njohura të kulturës greke që ishin arvanitas. Janë zbuluar se në Greqi gjenden mbi 600 katunde që flasin në vatër gjuhën shqipe ose arvanitika, ku ndahen në dy grupe.
Ata që quhen arvanitas dhe janë vendas, që njihen që në kohën antike edhe janë rreth 450 katunde, dhe shqiptarët, që grekët i thërrasin allvani, që kanë ardhur në Greqi mbas pushtimit osmano-turk, dhe janë mbi 150 fshatra. Kryesisht katundet që janë banuar dhe banohen nga elementi që flet në vatër gjuhën shqipe ndodhen në zonën e Epirit, në Thrakë, në ishujt Korfuzi, Speca, Hidra, Psaron, Andron, Poleponezi (Morea) etj. Studiues që janë marrë me zbulimin e katundeve, që flitet gjuha shqipe janë arvanitas.Qëllimisht strukturat greke i kanë ndarë në dy grupe shqiptarët shtetas të Greqisë për të treguar se nuk kanë lidhje me njëri-tjetrin. Shqiptarët me emrin Arvanitasit banojnë në zonat e qyteteve të Greqisë që janë banuar në kohën antike nga Pellazgët dhe kur themi pellazgët kuptojmë stërqyshërit e shqiptarëve. Ndërsa ata që njihen me emrin Allvani, allvanos banojnë në krahinën e Çamërisë: Janinë. Gumenic, Korfuz, Artë, Prevezë etj., në kufirin e sotëm shqiptaro-grek, Bilisht-Follorinë, ku edhe atje ka disa fshatra nga Follorina e deri në qytetin e Edesa. Janë rreth 39 fshatra që dikur banoheshin dhe banohen nga Allvanosët. Ndër ta përmendim Amudhara, Argos Orestiko, Hjilliodhendron, Hjirillovon, Dhrosopigji, Fllamburon, Idhrusa, Kotori Ano, Lehovo, Niki, Tripotamos, Tropeuhos, etj. Më tej këta Allvani i kemi në kufirin greko-turk në zonën e quajtur Thraqi-Evros. Në të gjitha këto zona që përmendëm shqiptarët thirren Allvani sepse sipas dokumentave historike që njohim kanë ardhur në këto zona pas shek.XV, atëhere kur përmendet për herë të parë emërtimi SHQIPTAR. Mendoj për ndarjen e emërtimeve të shqiptarëve të Greqisë në grupe Arvanitas dhe Allvani duhet të jetë se Greqia, kur e shpalli Pavarësinë pas vitit 1821 jashtë Greqisë së sotme mbetën shumë ishuj dhe territore të tjera ndër to krahina e Çamërisë që banohej me shumicë dërrmuese nga shqiptarët ortodoksë dhe mysliman, nga qytetit i Follorinës, Edesa, Selaniku e deri në Thraqi-Evros tëcilët edhe këta qytete mbetën jashtë Greqisë për dhjetra vjeçarë. Këto qytete dhe zonat rreth tyre njiheshin si vende që ishin nën drejtimin e Turqisë. Me shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë më nëntor 1912 shqiptarët e Greqisë që jetonin në zonat e sotme të shteti Grek dhe në ato vite ishin ende nënpushtimin turk u quajtën Allvani, Allvanos (shqiptar) dhe jo Arvanitas (arbër). Kjo besoj se duhet të jetë ndarja e emërtimeve Arvanitas dhe Allvani nga ana e grekëve, por edhe nga vetë këta arvanitas dhe allvanos. Historianë të ndryshëm grekë dhe shqiptarë shpeshherë në librat e tyre i quajnë këta allvanos të Thraqi-Evros Arvanitas dhe shpeshherë allvanos. Pra, qëllimi ynë është që të njohim të vërtetën e shqiptarëve të Greqisë, ku ata jetojnë që në kohën antike, ku kanë varret e të parëve të tyre.
Studiuesit e huaj për arvanitasit
Arvanitasit e Greqisë, sipas disa studimeve të huaja dhe shqiptare, janë njohur në Greqi rreth shekullit 4-7. Por i këtij mendimi nuk janë dhe shumë historianë apo studiues të ndryshëm. Të cilët mendojnë se rrënjët shqiptare në Greqi janë më të hershme, që në kohën antike. Për këtë vërtetim ekzistojnë shumë dokumente historike, këngët, emrat e perëndive të Olimpit, emrat e qyteteve të lashta të Greqisë, që shpjegohen vetëm në gjuhën shqipe ose arvanitase.
Emri arvanitas rrjedh nga fjala Arbana, dhe fjala Arbana rrjedh nga fjala ar+ban =arbërës, njeri që punon tokën.. Shqiptarët parahistorik quheshin nga njerëzit e letërsisë dhe diturisë Ilir dhe më vonë Alban. Kurse këta Ilirë, dhe Alban, vetëquhen pellazgjë, arvanitas, dhe shqiptarë dhe atdheun e tyre Pellazgjia, Arbana, Shqipni, dhe kurrë nuk e kanë quajtur atdheun e tyre Iliri dhe Albani. Për herë të parë u quajtën Albani nga gjeografi i lashtë Klaud Ptolemeu, 90-160 pas Krishtit, territori midis Durrësit dhe Dibrës, dhe kjo popullsi u quajt albanian. Bota perëndimore vazhdoi të përdorte emërtimin ALBANIA, gjatë perjudhës 150-vjeçare të kryqëzatave (1096-1208), ku Durrësi u bë porti kryesor dhe rruga Egnatia u bë shtegu kryesor përmes Shqipnisë Qendrore, që të nxirrte në Kostandinopojë (Stamboll) dhe më tutje në Lindje. Në fillim të shekullit 12, normanët, në këngën e Rolandit, në gjuhën frënge, e quanin krahinën nga Durrësi në Vlorë ALBANA. Por atëhere pse arvanitasit nuk e quajnë veten e tyre shqiptar ose alban, por vetëquhen arvanitas...!? Emri shqiptar njihet rreth vitit 1400 pas Krishtit, dhe kështu arvanitasit e Greqisë, dhe Azisë së Vogël, gjithmonë janë quajtur arvanitas, dhe arnaut. Dhe të gjithë ata arbëreshë, që u larguan mbas vdekjes së Skënderbeut, e quajnë veten shqiptar. Ndoshta emërtimi arvanitas duhet të jetë më i vjetër se emri Ilir, dhe është vërtetuar se është më i vjetër se emri Alban... Sepse po të shohim qytetet e vjetra pellazgjike, ato janë ndërtuar pranë lumenjve, duke qenë afër tokave pjellore, pra arbërës. Të gjithë qytetet e Shqipërisë vërejmë që janë të ndërtuara pranë lumenjve.
Në gjuhën greke, arbanët quhen arvanitas, sepse grekët B e lexojnë V, pra njeri i atdheut Arbana. Turqit arvanitasit e Azisë së Vogël i quajnë arnaut, që rrjedh nga fjala arnavut dhe fjala arnavut rrjedh nga fjala arvanit. Kurse arvanitasit kristian otodoks të Stambollit (Kostandinopojës) dhe të Egjiptit i quajnë “romei” ose “greçi”. Megjithëse ndryshimet ndërmjet arvanitasve të Greqisë, arbëreshëve të Italisë, Zarës, Ukrainës, Korsikës dhe arbërve të Prishtinës, Tiranës, Ulqinit, Tetovës, në mënyrën e të menduarit, të shprehurit dhe të ndjenjave, ne jemi vllezër të një gjaku, të një gjuhe, të kombit të sotëm shqiptar që kemi rruajtur të gjalla pas kaq shumë shekuj lufte dhe vështirësish, traditat tona të vjetra shqiptare duke mbajtur të gjalla lidhjet shpirtërore ndërmjet njëri-tjetrit dhe zemrës Arbëri.. Studime në drejtim të arvanitasve të Greqisë janë shumë të pakta, përveç disa studiuesve seriozë të Prishtinës dhe pak të Tiranës, për të mos thënë aspak. Akademikët shqiptar nuk janë marrë shumë me arvanitët, kështu sot na mungojnë shumë materiale me vlera të mëdha historike për kombin shqiptar.


Arkivat dhe libra të autorëve grekë për arvanitasit
Arvanitët janë një realitet në shtetin e ri grek. Ata kanë luftuar në revolucionin e 1821 bashkë me grekët kundra osmanëve turq, për formimin e shtetit të ri grek, arvanitët e quajnë veten e tyre zotër të Greqisë. Hartuesit e shoqërisë greke qenë tre shqiptarë nga fshati Arvanitohori,- Pano Joani, Nikol Kristianika, Janaq Adhami. Dhjetëra vjeçarë më parë mbizotëronte pikëpamja se arvanitasit në Greqi janë një racë e ulët. Këtë gjë e besonin dhe vetë arvanitët, pasi nuk njihnin historinë e të parëve të tyre, që kanë kontribuar për krijimin e shtetit të ri grek. Për mohimin e kontributit arvanitas në krijimin e shtetit të ri grek, fillimisht u mohua raca, gjuha shqipe dhe u hodhë baltë mbi disa figura të shquara heroike të Revolucionit Grek të 1821, që ishin arvanitas, pra shqiptar, duke i quajtuar tradhtar, burgosur dhe shumë prej tyre u vranë në pabesi. Kështu, ata politikanë dhe historianë grekë, që hodhën baltë mbi disa figura të shquara arvanitase të 1821, kërkonin që të pritnin rrënjët arvanitase të ekzistencës në Greqi. Por nuk ia arritën këtij qëllimi dashakeqës, sepse jeta historike, politike dhe kulturore greke nuk ka kuptim pa ekzistencën e racës arvanitase në Greqi.
Arvanitasit heronj dhe kryeministra të Greqisë së Re
Është fakt që tashmë nuk mund të diskutohet edhe pse deri tani pjesërisht ishte fshehur që 90 ndër 100 heronjtë e Revolucionit të 1821, ishin arvanitë ose shqiptarë. Që arvanitasit mbajtën peshën kryesore të luftës Nacionalçlirimtare të 1821, përveç që ishin pjesa dërrmuese e popullit grek në periudhat e kryengritjes, mund të shpjegohet edhe nga fakti që arvanitët ishin një popull luftarak, krenaria e të cilit nuk mund të toleronte poshtrimet e skllavërisë. Revolucioni i 1821, ishte kryesisht në themel vepër e arvanitasve të Epirit, Rumelisë, Moresë dhe e arvanitasve të ishujve të Hidrës, Specas dhe Psaron.
Populli arban ose shqiptar në çdo vend të Ballkanit që u ndodh, gjithnjë luftoi për të dëbuar çdo pushtues dhe përdhosës i tokës së tij të shenjtë. Arbanët janë krijuesit e çetave të komitëve nën pushtimin turk, që ruajtën edhe traditat dhe konceptet e lashta, muzikën, vallet dhe këngën popullore të tyre. Më 1647, konsulli i Francës në Athinë, Zhan Kird, vërtetoi se “Komitat e periferisë të Athinës, Atiki aq edhe në More, janë të gjithë arvanitë”. Arbani ose shqiptari, kudo ku luftoi në Ballkan, u nderua për heroizmin e tij në Revolucionin e Aleksandër Ipsilantit në Moldavo-Vllahi. Arbanët luftuan tre shekuj më parë për lirinë e Qipros me në krye arvanitin poet Manoli Blesi, që ky poet përmendë në poezitë e tij të gjithë arvanitët e tjerë që luftuan në rrethimin e Lefkosisë. Arbanët kudo që u ndodhën, largë zemrës së atdheut amë Shqipni, nuk e harruan atë. Më 1854, Teodor Griva me një bashkim të madh arvanitas dhe djalin e tij Dhimitrin marshuan në drejtim për çlirimin e Shqipnisë, por që ky marshim dështoi me ndërhyrjen dashakeqe të fuqive perëndimore dhe në veçanti të Francës. Më 1901-1907, gjeneral Riccioti Garibaldi, djali i heroit kombëtar të Italisë, Xhuzepe Garibaldi, me rreth 1000 arbëreshë, dëshironte të zbarkonte në brigjet e Shqipnisë për çlirimin e saj nga pushtuesit turq, por këto përpjekje dështuan si pasojë e ndërhyrjes së shteteve perëndimore. Disa nga shqiptarët ose arvanitë heronjë të revolucionit të 1821 ishin, Gjeorgjio Kundurioti, Kiço Xhavella, Andoni Kryezi, Teodor (Bythgura) Kollokotroni, Marko Boçari, Noti Boçari, Kiço Boçari, Laskarina Bubulina, Anastas Gjirokastriti, Dhimitër Vulgari, Kostandin Kanari, Gjeorgjio (Llalla) Karaiskaqi, Odise Andruço, Andrea Miauli, Teodor Griva, Dhimitër Plaputa, Nikolao Kryezoti, Athanasio Shkurtanioti, Hasan Bellushi, Tahir Abazi, Ago Myhyrdani, Sulejman Meto, Gjeko Bei, Myrto Çali, Ago Vasiari, shumë e shumë shqiptarë të tjerë. Me të drejtë, poeti ynë kombëtar Naim Frashëri do t´u këndonte shqiptarve heronjë të revolucionit grek të 1821

Kurorëzuan mbretin e Greqisë Othon
Shqiptarve u takoi nderi më i lartë që t´i sjellin kurorën e Greqisë mbretit të saj, Othon, sepse të tre anëtarët e komisionit që u dërguan ishin shqiptarë, Andrea Miauli, Marko Boçari dhe Dhimitër Plaputa. Revolucioni grek i 1821 është vepër në të vërtetë e arvanitëve. Bile shteti, që u krijua mbas vitit 1821 pothuajse shumica e banorëve flisnin në Greqi gjuhën shqipe. Ka qenë fama shqiptare që i ka detyruar grekët e sotëm të pranojnë fustanellën shqiptare si kostumin e tyre kombëtar. Për nder të trimërisë të heronjve shqiptarë, grekërit morën kostumin kombëtar shqiptar që vishej nga Kosova e deri në Poleponezi dhe e bënë të tyrin. Mirëpo, grekërit e deformuan këtë veshje të bukur, që vishej nga kombi i Arbërit, duke shtuar palët e fustanit nga 60 në 200 palë. Në xhaketë, në mengët e lira, shqiptarët nuk i fusin krahët, ndërsa grekët i fusin ato. Fustanella shqiptare është e gjatë deri 10 cm poshtë gjurit, ndërsa grekërit e shkurtojnë sa më shumë, sa mbulon vetëm prapanicën. Arvanitët, këta luftëtarë trima, heronjë të Revolucionit të 1821, jo vetëm me armët e tyre luftuan për pavarësinë e Greqisë, por ishin kryetarët e parë të shtetit të ri grek, që drejtuan Greqinë drejtë ndërtimit të jetës evropiane.


Kryeministra dhe ministra të rëndësishëm
Në vitin 1850, arvanitasi Andoni Kryeziu kur ishte kryeministër, shpalli Kishën Autoqefale Greke, duke e shkëputur përgjithmonë nga vartësia e Fanarit të Stambollit. Kur arvaniti Dhimitër Vulgari ishte kryeministër i Greqisë, u bë e mundur bashkimi i shtatë ishujve me Greqinë. Kryeministri Dhimitër Vulgari mbështeti fuqishëm kryengritjen e ishullit të Kretës për t´u bashkuar me Greqinë. Gjenerali Teodor Pangallo kur ishte President i Greqisë (1925-1926) u arritën shumë marrëveshje të rëndësishme në fushën e politikës dhe kulturës me Shqipërinë. Më 1926, arvaniti Teodor Pangallo gjyshi i ish-ministrit të Jashtëm dhe i Kulturës greke më 1997-2000, me të njëjtin emër Teodor Pangallos. Kur ishte president i Greqisë më 1925-1926, bëri një deklaratë zyrtare para Lidhjes së Kombeve në Gjenevë: “Republika Greke njihte minoritetin shqiptarë që jetonte në Greqi, dhe nuk i konsideronte më shqiptarët muhamedanë popullsi turke. Dhe se teza që ortodoksit shqiptarë janë grekë, që është përkrahur deri më sot nga ne, është e gabuar dhe është hedhur poshtë nga të gjithë ne. Pasi ajo mori të tatëpjetën dhe arriti pikën që s´mbante më, mora masat e duhura dhe shpërndava të gjitha shoqëritë ‘vorioepiriote, që mëshironin skaje më ekstreme të këtij mentaliteti të sëmurë”. Kjo pjesë e deklaratës së ish-presidentit grek me gjak shqiptari 1925-1926, Teodor Pangallo, në Lidhjen e Kombeve, është botuar në periudhën e provokimeve të gushtit 1949, në gazetën “Akropolis” dhe është ribotuar në vitin 1974, në librin “Përmbledhje e Teodor Pangallo” vëllimi i dytë 1925-1952, faqe 111-115. Kur ishte president Teodor Pangallos, marrëdhënit midis dy shteteve 1925-1926, ishin më të mirat e deritanishme. U hoq kufiri midis dy fqinjve, shumë djem shqiptarë studiuan falas në shkollat e Athinës, bashkëpunimi tregtar ishte i suksesshëm etj. Arvanitas të tjerë që u bënë kryeministra të Greqisë kemi; Gjeorgjio Kundurioti, Andoni Kryeziu, Athanasio Miauli, Dhimitër Qiriako, Emanuil Repili, Pavlo Kundurioti, Aleksandër Koriziu, Petro Vulgari, Aleksandër Diomidi, Kiço Xhavella etj.

Ndërtuesit dhe themeluesit e Akademisë së Athinës
Për krijimin e shtetit të ri grek, shqiptarët ose arvanitët kanë kontribuar në të gjitha drejtimet për ecurinë përpara të Greqisë. Arvanitët ishin profesorët e parë që themeluan Akademinë e Athinës. Dhe investuesi i ndërtesës së Akademisë së Athinës ishte shqiptar.
Që në vitet e para të Revolucionit të 1821, luftëtarët e lirisë kishin dëshirë të themelonin Akademinë, sepse besonin se arma më e fuqishme ndër të gjitha ishte ndriçimi i trurit, pra Universiteti, Akademia, me pak fjalë arsimimi. U bënë shumë përpjekje për të hapur Akademinë, por dështuan. Vetëm në vitin 1926, ministri i atëhershëm i Arsimit, Dhimitër Egjiniti, arvanitas nga Egjina, raportoi dhe u botuan Urdhëresat Kryesore më 18 mars 1925 dhe bëhej realitet Akademia e Athinës me pamjen e brendshme dhe misionin e sotëm. Ndërtesa, ku strehohet Akademia, ka një histori interesante, sepse ndërtesa u financua nga një shqiptar prej Voskopoje. Më 1856, tregtari tepër i pasur nga Voskopoja e Korçës, në Vjenë të Austrisë, Simon Sina, dëshironte t´i bënte një dhuratë të madhe Greqisë, brenda në Athinë. Simon Sina, ishte djali i Gjergj Sinës, ish-konsull i Përgjithshëm në vitin 1834 i qeverisë greke në Austri. Familja Sina ishin me origjinë nga Bithkuqi (sot Vithkuq) i Korçës, por që andej ishin ngulur në Voskopojë dhe më vonë u vendosën në Vjenë. Sinajt u morën në fillim me zhvillimin e tregtisë midis Austrisë dhe Perandorisë Otomane. Më vonë themeluan fabrika të penjëve dhe të stofave të pambukta. Themeluan Bankën Kombëtare të Austrisë. Familja Sina bënë shumë dhurata bamirësie, midis të cilave urën e varur të Budapestit, e cila kushtoi atëherë 500 mijë stërlina angleze. Gjergj Sina ishte nënpresident i Bankës Austriake, president i shoqërisë së hekurudhave në Austri, pronar tokash në Austri, Bohemi, Moldavi, Rumani, Serbi etj. Sinajt janë dekoruar nga qeveritë ruse, turke, greke për bamirësitë e tyre në këto vende. Gjergj Sina vdiq më 18 maj 1856. Kështu që, djali tij, Simon Sina ndoqi gjurmët e të atit, duke bërë edhe ky dhurata të mëdha bamirësie. Sinajt nuk harruan kurrë atdheun e tyre Shqipërinë. Ata dërguan shumë bij shqiptarësh me bursa në Universitetet e Evropës. Më 1859, filluan punimet e para, më 15 prill 1876, Simon Sina vdes duke lënë trashëgimtar vetëm dy vajza dhe, në bazë të testamentit të tij, e vazhdoi dhe e mbaroi veprën gruaja e tij, Ifigjenia Sina më 1885. Kështu, hapja e Akademisë së Athinës u dedikohet, pra, dy arvanitasve të vërtetë, Teodor Pangallo, që ishte atëherë në brendësi të punimeve, dhe arvaniti tjetër Dhimitri Egjiniti, që ishte atëherë ministër i Arsimit. Disa nga akademikët, që ishin arvanitas janë; Dhimitër Egjiniti, Angjelo Gjini, Sotiri Shqipi, Spiridon Doda, Vasil Egjiniti, Gjergj Sotiriu, Kostandin Horemi, Aleksandër Diomidhi, Maksim Miçopulos, Vasil Malamo, Dhimitri Kaburoglu, Teofil Vorea...


Arvanitas të shquar në Greqi

* Udhëheqës të revolucionit
Kiço Xhavella
Teodor Kollokotroni
Marko Boçari
Laskarina Bubulina
* Kryeministra
Andoni Kryeziu
Dhimitër Vulgari
Gjeorgjio Kundurioti
Athanasio Miauli
Dhimitër Qiriako
Emanuil Repili
Pavlo Kundurioti
Aleksandër Koriziu
Petro Vulgari
Aleksandër Diomidi
Kiço Xhavella
Teodor Pangalos president 1925-1926
Teodor Pangalos ministër i Jashtëm 1997-2000

Allvanosët e
Thraqi-Evros greke
Për disa kohë kemi folur për kontributin e Arvanitasve në themelimin e shtetit modern grek, ndërsa sot do të shkruajmë për Allvanosët e Thraqi-Evros greke, për grupin e njohur nga marrëveshja e Lozanës më 1923 si minoritet shqiptar me të drejtat të plota në mësimin në shkolla fillore në gjuhën e mëmës së tyre shqipe. Por për dhjetëra vjeçar shteti shqiptar nuk u interesua asnjëherë për të drejtat e tyre të njohura me ligj nga marrëveshja e Lozanës. Shteti grek tregoi një racizëm të egër duke i izoluar dhe duke shtypur të drejtat e tyre të parashikuar në marrëveshjen në fjalë. Duke jetuar për disa vite në Greqi dhe duke u marrë më çështjen e shqiptarëve të Greqisë pata rastin të njoh Allvanosët e Thraqi-Evros, të bëhemi miq dhe bashkë me disa prej tyre në shtator të vitit 2004 të vizitojmë Kosovën. Në zonën e Thraqi-Evros janë rreth 26 fshatra që banohen me shumicë nga grekët me origjinë shqiptare që mund t’i kalojë 40.000 mijë banorë. Emrat e fshatrave të sotëm janë: Altintas, Erasmjo, Feresi, Ifestos, Ipsante, Jemisti, Kavilli, Kipseli, Madrica, Marasja, Mavroklisi, Mega Kranovunion, Megalo Zaloufi, Mellisa, Mesokorion, Mikro Kranovunion, Nea Bisha, Neon Hieimonion, Paradhimi, Pepllos, Poron, Qipi, Sakos, Tiqero.Me vëllezërit shqiptar nga Tiqeroja më ka njohur miku im i ndieri Aristidh Kola, i cili më dha numrin e tel. të një allvanosi nga Tiqero z.Kosta Kazaqit dhe kështu u ngrit një urë e re lidhje midis nesh. Kosta Kazaqi është njëri nga mbledhësit e dokumentave për shqiptarët e Tiqeros dhe prefekturës së Evros. Tiqeroja deri në vitin 1922 përbëhej nga banorë turq që fshatin e tyre e quanin Bintikli. Me përfundimin e luftës greko-turke të 1920-1922, u nënshkrua marrëveshja e Lozanës dhe u bë shkëmbimi i popullsive midis Turqisë dhe Greqisë, por ky shkëmbim nuk u bë në aspektin kombëtar, por në aspektin fetar. Pra shkëmbim midis qytetarëve të fesë myslimane dhe të krishterë. Nga këto shkëmbime u dëmtua shumë popullsia shqiptare që jetonte në Turqi dhe Greqi. Është fakt që mijëra shqiptarë mysliman u larguan me forcë nga Çamëria dhe u dërguan në Turqi, po ashtu mijëra shqiptarë që banonin në territorin e sotëm të Greqisë nga Edesa e deri në Evro lanë varret e të parëve dhe shtëpitë e tyre për tu depërtuar edhe ata në Turqi. Kështu qeveria greke pastroi disa zona nga shqiptarët mysliman. Ndërsa Turqia përzuri si popullsi shkëmbyese greke edhe shqiptarë ortodoksë që banonin nga Stambolli e deri në kufirin e sotëm të Evros. Shqiptarët ortodoksë të Turqisë kur erdhën në Greqi nuk u njohën nga shteti grek si shqiptar, por si grekë. Pra kësaj kategorie i përkasin grekët me origjinë shqiptare ose Allvanosët e Thraqi-Evros. Duhet të përmendim se pikërisht edhe Fan Noli ishte nga një fshat që banohej nga ortodoks shqiptar, por që i përkiste deri në vitin 1922 Turqisë dhe më vonë këta banorë braktisën fshatin e tyre Ibrik-Tepe që e quanin QYTEZA edhe u ngulën përfundimisht në Tiqero. Në Ibrik-Tepe sipas burimeve historike ka patur më 1876, 3.550 banorë, më 1905 2.320, ndërsa sot banorët e Ibrik-Tepe që u ngulën në Tiqero janë rreth 2.500 banorë, ku 90% janë grek me origjinë shqiptare. Sipas mikut tim Kosta Kazaqit në vitin 1954 fshati e mori emrin Tiqero. Gojëdhënat thonë se më 1924 ish-Kryeministri grek Elefterios Venizelos bëri një ndalesë në fshat edhe që atëherë ka sjellë mbarësi. Kështu në vitin 1954 fshati u quajt Tiqero që në shqip do të thotë: Fatmirë, Fatmbarë. Në fillim të viteve 1980 Tiqeroja bashkë me fshatin tjetër Filaktu themeluan Bashkinë me emrin Tiqero që i përket Prefekturës së Evros.
Me të moshuarit në Tiqero
Në Tiqero po të shkosh për vizitë do të dëgjosh të moshuarit të bisedojnë midis tyre në gjuhën shqipe. Ata thonë se rrënjët e para i kanë nga Kolonja, Vithkuqi, Qafzezi, Qyteza, Voskopoja, Gostivishti etj., të ardhur rreth shek.XVI-XVIII në zonën e Thraqi-Evros që atëhere ishte në perandorinë Osmane. Mendimet e disa studiuesve si Aristidh Kola, Kosta Kazaqi dhe Evangjeliso Gr. Avdhikos shkruajnë se këta allvanos kanë ardhur në Thraqi të ftuar nga Sulltan Selimi, kur donte të ndërtonte një xhami më të madhe se ajo e Mekës e cila kishte 1000 dritare. Ato vite vezir i Sulltanit ishte shqiptari Mehmet Sokoli që ia besoi arkitekturën shqiptarit tjetër Sinanit i cili në ndërtimin e xhamisë morri mjeshtërit shqiptarë nga Kolonja, Korça Devolli etj. Xhamia u ndërtuar në Ederne me 999 dritare. Sulltani i mahnitur nga bukuria e saj pyeti vezirin se çfarë dëshire kanë ndërtuesit. Mjeshtërit kërkuan që të mbeteshin me familjet e tyre në Thrakë. Por i këtij mendimi nuk është Fan Noli i cili shkruan se shqiptarët në Thrakë njihen që nga koha e Bizantit të cilët kishin mbetur aty bashkë me familjet e tyre. Për shqiptarët (allvanosët) e Thrakës kanë shkruajtur Thimi Mitko, De Rada, Sami Frashëri. Më 1910 këto fshatra i ka vizituar Mit’hat Frashëri. Si do që të jetë e vërteta për ardhjen e shqiptarëve në zonën e Thraqi-Evros, ne kemi të bëjmë me një fakt të vërtetë historik që sot kjo zonë banohet nga grek me origjinë shqiptare që ende falsin gjuhën shqipe dhe kërkojnë që gjuha e të parëve të tyre të mos humbasë, të mos jetë një atdhe i humbur nga kanë ardhur. Ata janë shprehur disa herë nëpërmjet shtypit dhe televizioneve shqiptare për kujdesen që duhet të tregojë shteti grek që i përkasin sot, por edhe nga shteti mëmë Shqipëri për hapjen e shkollave në gjuhën amtare shqipe në Bashkinë e Tiqeros ashtu si të drejtat e shkollimit që gëzon në Shqipëri minoriteti grek dhe të tjerët.
Në Thraqi-Evro mes të afërmve të Nolit
Në 28 nëntor të vitit 1999 në festën e ditës së pavarësisë organizuar nga Konsullata e Përgjithshme Shqiptare në qytetin e Selanikut miku im Foto Malo më njohu me një greke që ishte nga Tiqeroja dhe e fliste gjuhën shqipe shumë pastër. Ajo më tha që ishte kushërira e Fan Nolit, quhej Maria Kutulidhi dhe mëma e saj ishte kushërirë e parë e Nolit. Që atëherë midis familjes time dhe familjes Kutulidhi lidhëm një miqësi qe vazhdojmë ta ruajmë edhe sot. Maria më tregoi kujtimet e saja për fshatin Tiqero, për shqiptarët se si u shpërngulën nga Ibrik-Tepe dhe erdhën në Tiqero. Më foli për historitë e Fan Nolit që i kishte treguar mëma e saj. Një herë kur Fan Noli nuk dëshironte të shkonte në shkollë gjyshja e tij e futi në thes duke e mbajtur në krah dhe e dërgoi në shkollë. Më tregoi për zënkën e Nolit me të atin e tij dhe që nuk folëm më me njëri-tjetrin. Më 19 mars 2000 në Selanik u përkujtua 35 vjetori i vdekjes së Fan Nolit, shoqata “Shqiptarët e Selanikut”, ku isha sekretar i përgjithshëm i saj organizoi një aktivitet kulturor për të kujtuar jetën dhe veprën e këtij atdhetari të madh. Në këtë aktivitet midis shumë të ftuarve ishte edhe zonja Maria Kutulidhi bashkë me bashkëshortin e saj z.Joani të cilët me lot në sy, nga çastet prekëse, falënderuan të pranishmit dhe organizatorët e këtij aktivitetit për nder të dajës së saj, urat Fan Nolit. Në këtë aktivitet midis shumë gjërave që u kujtuan për Fan Nolin doli qartë se në Greqi ka ende grek me origjinë shqiptare dhe e pohojnë origjinën e tyre kur u jepet mundësia. Me Kosta Kazaqin kam shumë kujtime, ai është një mbledhës i dokumentave për Allvanosët e Evros. Kosta më ka afruar materiale për jetën dhe kulturën e Allvanosëve ndër to përmend një dorëshkrim i kishës së Tiqeros prej 85 faqesh ku flitet për historinë e Fan Nolit dhe familjes së tij. Kosta Kazaqi gjithnjë më shprehte dëshirën për të vizituar Kosovën edhe për të gjetur një nuse që ta sjellë në Tiqero.
Në shtator të vitit 2004 me ftesë së Ministrisë së Kulturë së Kosovës një grup prej rreth 25 vetash grek me origjinë shqiptare si arvanitas dhe allvanos për një javë qëndruan për vizitë në Kosovë. Midis të ftuarve ishte edhe miku im Kosta Kazaqi i cili mbeti shumë i kënaqur nga pritja që ju bë në Kosovë, nga vizitat që bëmë në Prishtinë, Prizren, Skenderaj etj.
Dhimbje për ruajtjen e
gjuhës amtare shqipe
Kur u vendosën në fshatrat e rinj në tokën greke pas vitit 1922 Allvanosët apo Arvanitasit siç i quajnë shpeshherë grekët shqiptarët që u shpërngulën nga Turqia për në Greqi nuk kishin marrëdhënie të mira me fshatrat fqinjë që banoheshin nga grekët. Ata nuk merrnin dhe as jepnin nuse për njeri-tjetrin. Të moshuarit kujtojnë që kur thirreshin në shkollë nga mësuesit për ecurinë e fëmijëve të tyre ata këshilloheshin që mos të flisnin përpara fëmijëve në gjuhën shqipe, por të bisedonin vetëm greqisht. Sipas mësuesve grek kjo bëhej për të mirën dhe të ardhmen e fëmijëve të tyre që vinin nga familjet shqiptare. Shpeshherë fëmijët shqiptar ziheshin me grushta e dru me fëmijët grekë kur këta të fundit e quanin gjuhën shqipe gjuhë evgjite apo gjuhë turke. Disa të dhëna rreth problemeve midis allvanosëve dhe grekëve që janë nga fshatrat fqinjë me njëri-tjetrin na sjellë historiani grek Evagjelos Gr. Avdhikos i cili në vitin 1998 ka botuar një libër me titull "Nga Marica në Evro" ai na sjellë të dhëna historike dhe kulturore mbi popullsinë Allvanose, që i quan arvanitas (në vazhdim edhe ne do të përdorim emërtimin arvanitas për allvanosët e Tiqeros për të ruajtur mendimin e tij, shën. A.Llalla) dhe banojnë në fshatin Tiqero edhe grekët që banojnë në fshatin Filaktu. Tiqeroja banohet 90% nga allvanosët të ardhur nga Ibrik-Tepe dhe Sulltanqoi, por ka edhe një pakicë popullsi greke. Ndërsa Filaktu banohet nga grekë të ardhur nga Turqia ose Thraqi Lindor. Këto dy fshatra kanë themeluar në vitin 1986 Bashkinë e Tiqeros.
Ende sot në Tiqero midis allvanosëve ekzistojnë dy mendime, njëri është mendimi i të vjetërve që duan të ruajnë prejardhjen e tyre shqiptare dhe e dyta janë të rinjtë që duan të jenë qytetarë të denjë të kombit grek. Arvanitasit dhe allvanosët pavarësisht se si i thërrasin grekët apo i emërtojnë nëpër librat e tyre të historisë kanë të përbashkët gjuhën, kulturën, i përkasin një fisi që njihen sot me emrin shqiptar. Kanë ruajtur në kujtesën e tyre dashurinë për historinë tyre, krenohen me trimëritë e Skënderbeut. Prandaj duhet të kujdesemi dhe të regjistrojmë të dhënat e tyre historike-kulturore sepse janë vlera të ruajtura me fanatizëm edhe pse në kushtet e shtypjes së politikës keqdashëse shtetërore greke.

DOSJA E ZEZË E GREQISË

Ja ç'shkruan Faik Konica në vitin 1940 për "bëmat" e dhespotit grek me emrin Thanas:

"Në gjysmën e dytë të shekullit të katërmbëdhjetë, Janinën e qeveriste një princ bizantin (ose një despot, siç e kishte titullin zyrtar) i quajtur Thanas. Këtij Thanasi i hipi në kokë ideja e bukur për të vrarë gjithë shqiptarët. Siç thotë Dukasi, (një historian grek) një nga lojrat e tyre të parapëlqyera ishte t'u priste hundët ose pjesë të tjera shqiptarëve dhe t'i linte të vdisnin në agoni".

Marshimi për të pushtuar Epirin, 5 tetor 1912

Organizatat greke deklarojnë bashkimin e forcave ballkanike për të mbrojtur territoret nga faktori shqiptar që kërkonte pavarësinë. Veç ushtrisë u organizuan dhe banda të armatosura që qarkullonin fshatrave myslimanë të Çamërisë. Ishte koha kur përpjekjet e Shqipërisë për të shpallur pavarësinë po jepnin frytet e para. Ky mobilizim i shqiptarëve u pa si kërcënim për Greqinë e cila nisi hapur ofensivën për pushtimin e Vorio Epirit. Emërimi i një guvernatori me origjinë shqiptare në Janinë u interpretua nga grekët si zgjerim i një rreziku shqiptar për marrjen e Janinës dhe krahinave përreth.

Konferenca e Ambasadorëve, Londër, 20 dhjetor 1912

Kërkesat për pavarësi të shqiptarëve u kundërshtuan jo vetëm me armë, por dhe në rrugë diplomatike nga ana e Greqisë. Madje përfaqësuesit e shtetit grek në Konferencën e Ambasadorëve në Londër kërkuan që përveç Vorio Epirit, Greqia të aneksonte edhe Vlorën, në portin e së cilës ishte vendosur Flota Helene. “Është e pamundur të lejohen shqiptarët barbarë të jetojnë të pavarur në djepin e qytetërimit grek”, ky ishte qëndrimi i delegacionit grek në Londër.

Masakra e udhëheqjes së Çamërisë, 7 mars 1913

Ushtria greke pas largimit të trupave turke pushton Çamërinë. Gjenerali Deli Janaqis vendos të thërrasë në një takim krerët qyteteve dhe fshatrave të Çamërisë për të vendosur një marrëveshje. Për disa ditë me radhë, krerët çamë nuk pranojnë kushtet e komandantit grek. Atëherë ai vendos t’i mbledhë për herë të fundit dhe urdhëron vrasjen e 62 kryetarëve çamë. Dhe sikur të mos mjaftonte, dy prej tyre, Fuat Pronjo dhe Suhbi Bej Dino, me urdhër të gjeneralit rripen të gjallë.

Komisioni i Kontrollit, Shqipëri, shtator 1913

Ndërkombëtarët vendosin të zgjidhin çështjen e Epirit, duke dërguar në terren një komision kontrolli, i cili do të verifikonte pretendimet e grekëve për Korçën, Gjirokastrën, Përmetin dhe Sarandën. Ushtria greke u përpoq që të pastronte rrugën ku do kalonte komisioni nga shqiptarët, madje dhe banesat në disa fshatra u lyen me bojën e flamurit grek. Grupe grekofilësh dërgonin peticione, ku thuhej se Jugu i Shqipërisë nuk duhet të jetë i shqiptarëve. Mes grekëve dhe komisionit u regjistruan dhe incidente.

“Batalioni i Shenjtë”, Andartët, 1913

Konferenca e Ambasadorëve nuk i dha të drejtë Greqisë për pretendimet në Epirin e Veriut dhe urdhëroi tërheqjen e shqiptarëve. Në këtë pikë nis plani i dytë i Greqisë për pushtimin e tij. Strukturat ushtarake organizojnë “Batalionin e Shenjtë”, i përbërë nga kriminelë lufte, dezertorë dhe të burgosur nga burgu i Kretës, të cilët më vonë do të njiheshin si “Andartët”. Ky batalion kreu masakrat në të gjithë Jugun e Shqipërisë, duke vrarë mijëra gra dhe fëmijë për të spastruar zonën nga shqiptarët.

“Protokolli i Firences”, 17 dhjetor 1913

Është dokumenti që caktoi kufijtë e sotëm mes Greqisë dhe Shqipërisë. Një pjesë e Jugut të Shqipërisë ngeli në territorin grek. Ndërkohë që Greqia nuk e njohu këtë protokoll, duke pretenduar se ngelej jashtë trungut helen Epiri i Veriut, me disa dhjetëra mijëra minoritarë. Paradoksalisht në Shqipëri ngelën rreth 38 mijë minoritarë, ndërsa në Janinë dhe krahinat e tjera ngelën me Greqinë rreth 500 mijë shqiptarë në qytetet e Filatit, Paramithka, Margëllëi, Parga, Gumenica e Preveza.

“Grushti i Shtetit”, dhjetor 1913

Ndërsa Evropa pretendoi se e rregulloi përfundimisht çështjen greko-shqiptare, në Jug të Shqipërisë nisën revoltat. “Batalioni i Shenjtë” ishte vënë në veprim. Ushtarakët hoqën uniformat dhe nisën masakrat dhe djegiet duke argumentuar se nuk pranonin vendimin e Evropës për lënien jashtë Greqisë të Korçës, Gjirokastrës. Sipas kronikave të kohës, ishin rreth 40 mijë ushtarë që kryen masakra të pashembullta në qytetet e Gjirokastrës, Korçës e Përmetit.

Masakrat në Përmet, 25 shkurt 1914

Masakrat greke nuk u bënë vetëm në zonën që sipas tyre i përket Vorio Epirit, por edhe janë saj. Në Kuqar të Përmetit ushtria greke theri gjithë fëmijët ndërsa burrat i mbylli në kishën e Kosinës ku i vrau në mënyrë barbare. Po ashtu dhe në fshatin Peshtan ku një kronikë e kohës shkruan. “Foshnjat ulërinin duke kërkuar prindërit. Ushtarët i mblodhën dhe i çuan në një shtëpi ku ish një pus e ku i merrnin me radhë e u prisnin kokat dhe i hidhnin brenda. Ndërkohë gratë i mblodhën në Delvinë dhe pasi i përdhunuan i vranë me bajoneta”.

Protokolli i Korfuzit, 17 maj 1914

Më 24 prill 1914, Fuqitë e Mëdha njoftuan Greqinë se ishin të gatshme t’u bënin lëshime ”Vorio-Epirotëve” dhe se mund të pranonin rishikimin e kufirit greko-shqiptar në favor të saj. Qeveria e ndodhur nën një presion të gjithanshëm u detyra t’ua besonte Fuqive zgjidhjen e krizës. Protokolli parashikoi që Korça e Gjirokastra, edhe pse do ishin në shtetin shqiptar të kishin një administratë të vetën. Për shkak të ndihmës që i dha Italia, Greqia i la ishullin e Sazanit.

“Qeveria” e Epirit të Veriut, nëntor 1914

Qarqet greke u përpoqën që revoltën ta organizonin në një lëvizje për pavarësi të Epirit të Veriut. Për këtë qëllim ish-ministri i Jashtëm grek, Nikollaq Zografi, së bashku me një grup ish-ministrash të tjerë, shpalli krijimin e qeverisë së Vorio Epirit në Gjirokastër. Me ndihmën e Andartëve, Zografi izoloi Gjirokastrën, Përmetin dhe Korçën. Zyrtarisht qeveria greke nuk e njohu këtë qeveri të re, por nuk hezitoi ta ndihmonte me ushqime dhe me armë.

Incidentet fetare, 1919

Qeveritë e brishta të Shqipërisë kishin arritur të krijonin institucionet e para dhe të ruanin disi integritetin e vendit. Qeveria e Iliaz Vrionit kish arritur të zmbrapste disa sulme të grekëve. Ndërkohë shqetësim ishte propaganda antishqiptare e kishës greke. Rasti më tipik ka qenë ai i Peshkopit Jakov të Korçës. Sipas raporteve ai e kish kthyer kishin në një qendër propagande për Vorio Epirin. Me urdhër të qeverisë Jakovi u largua nga vendi gjë që solli dhe reagimin e Athinës.

Konferenca e Paqes, Paris 1919

Konferenca e Londrës dhe ndarja e territoreve shqiptare nuk e kënaqën oreksin grek. Në Konferencën e Paqes pas Luftës së Parë Botërore, kryeministri grek Eleftherios Venizelos kërkon aneksimin e pjesës më të madhe të Shqipërisë. Sipas tij, shqiptarët nuk kishin aftësi shtet-formuese dhe nuk mund të krijonin një qeveri. “Shtetasit grekë në Shqipëri duhet të drejtohen nga qytetërimi i lartë që përfaqëson shteti helen dhe jo nga shqiptarët të cilët nuk kanë asnjë qytetërim”.

Incidenti për të drejtën e minoriteteve, mars 1921

Greqia me anë të ndërkombëtarëve fitoi të drejtë që minoritetet e saj të kishin trajtimin e duhur nga shtete ku ata bënin pjesë. Kjo nënkuptonte të drejtën për të folur gjuhën dhe për të pasur shkolla greke. Por këto kushte Greqia nuk pranoi t’i plotësonte për popullsinë çame që mbeti nën çatinë e Greqinë pas ndarjes së kufijve në territorin grek. Shteti shqiptar e ngriti disa herë këtë çështje në lidhjen e kombeve, por greket raportonin se çamët kishin të njëjta të drejta me grekët e tjerë.

Përplasja e shifrave, 1921

Ekziston një incident i përhershëm mes Greqisë dhe Shqipërisë për sa i përket çështjes së numrit të minoritarëve që ekzistojnë në Shqipëri. Greqia pretendon dhe vazhdon të këmbëngulë se në territorin shqiptar janë mbi 400 mijë grekë. Ndërkohë në Departamentin e Shtetit Amerikan kjo shifër është rreth 200 mijë. Ndërsa në bazë të regjistrimit të bërë nga shteti shqiptar, në mars të vitit 1921, ky numër ka qenë 33.313. Sidoqoftë ky numër, sipas statistikave, nuk ka arritur asnjëherë të kalojë shifrën 50 mijë.



Shkëmbimi i çamëve me turq, mars 1923

Përcaktimi i kufijve të Shqipërisë, i ndërprerë me 1913 nga Lufta e I-rë Botërore dhe rinisur me 1919, la jashtë territorit rajone të banuara nga shqiptarë, Çamërinë dhe Kosturin. Traktati i Lozanës nënshkruar me 1923, parashikonte shkëmbimin e popullsive greke dhe turke, për të zgjidhur kështu një problem të dy vendeve. Tragjikisht Greqia konsideroi si myslimanë turq banorët e Çamërisë dhe mbi 6800 çam u shpërngulën me forcë. Një pjesë e tyre preferoi të vinte në Shqipëri.

Vrasja e Gjeneral Tellinit, 23 gusht 1923

Gjenerali italian Tellini së bashku me Riza Kolonjën dhe përfaqësues të palës greke u caktuan nga Konferenca e ambasadorëve për të vendosur kufijtë mes Shqipërisë dhe Greqisë. Ushtaraku italian u akuzua nga qeveria greke se po mbështeste pretendimet e Shqipërisë. Në ditë kur vendoseshin piramidat kufitare në Kakavijë, Tellini vritet së bashku me katër ushtarë në rrugën Janinë-Kakvijë. Qeveria greke e dënoi vrasjen, por fajtorët nuk u gjendën asnjë herë.

Fan Noli për Çamërinë 22 gusht 1924

Zhvillimet në Çamëri e detyruan qeverinë Shqiptare të ngrejë çështjen në Lidhjen e Kombeve. Kryeministri Fan Noli në një seancë për Shqipërinë denoncoi hapur masakrat e ushtarëve grekë në jug të vendit. Ai kërkoi që të mos kryhej ndërrimi i popullsisë dhe çamët të mos silleshin në Shqipëri pasi nuk kishte vend ku të sistemoheshin. E vetmja zgjidhje, thotë Noli, është që çamët të vendosen në tokat e minoritetit grek në Gjirokastër dhe këta të fundi të shkojnë në Greqi.

Incidenti mbretëror, prill 1939

Greqia ishte i vetmi vend që mund t’i siguronte mbretit Zog një largim të shpejtë pas pushtimit fashist. Kryeministri Metaksa e pranoi familjen mbretërore të kalonte në Greqi. Por ndërsa mbreti, mbretëresha dhe princi niseshin me tren nga Follorina rreth 500 ushtarë hipin në tren dhe kërkuan çarmatimin e shoqëruesve të mbretit. Në kujtimet e saj, Mbretëresha Geraldinë shkruan se Greqia kish një plan për ta izoluar familjen mbretërore në një ishull të Greqisë si garanci për marrëveshjet që kish me Italinë. Sipas saj vetëm gjendja e rëndë shëndetësore e princit Leka bërë që grekët të mendoheshin për pasojat që mund t’u sillte vdekja e një princi në tokën e tyre.

Internimi i burrave çam, 4 gusht 1940

Pas shpërnguljes dhe terrorit ndaj popullsisë çame, grekët për të evituar protesta ndoqën dhe rrugën e internimeve. Qeveria greke krijoi komisione që përzgjidhnin popullsinë ku veçonin meshkujt që ishin për luftë dhe i internuan në ishujt e humbur të detit Egje. Sipas dëshmive, trajtimi i tyre ishte i njëjtë me atë që nazistët u bënin hebrenjve. Dhe si për ironi pushtimi gjerman i Greqisë në 6 prill 1941 i liroi çamët e internuar, por kur u kthyen në fshatrat e tyre nuk kish mbetur askush.

Shqipëria në Luftën Italo-Greke, 1940

Pak e çuditshme, por lufta Italo-Greke ka nisur pas vrasjes së një shqiptari. Daut Hoxha ishte një nga kapedanët çamë më popullor që luftonte kundër Greqisë. Për kokën e tij Athina kish vënë 500 mijë dhrami. Hoxha u vra nga disa patriotë të paguar nga grekët, dhe Italia e cila kërkonte një shkak e cilësoi këtë si një dhunim të të drejtave çame. Për Italinë ishte një udhëheqës popullor, ndërsa për Greqinë “kryetar i një bande plaçkitëse”

Greqia shpall Ligjin e Luftës, 10 nëntor 1940

Gjatë luftës italo-greke, Parlamenti helen miratoi ligjin 2636/1940 ose siç njihet ndryshe Ligji i Luftës me Shqipërinë, për shkak se vendi ynë u përdor nga Italia për nisjen sulmeve ndaj Greqisë. Më vonë këtij ligji ju shtuan dhe shumë amendamente që kishin të bënin me pronat e çamëve, të cilat kapnin vlerën e 350 milionë dollarëve. Ky ligj u bllokon pronën gjithë personave grekë me kombësi shqiptare, duke përjashtuar në këtë mënyrë komunitetin çam. Edhe sot ky ligj mban peng çështjen e çamëve.

Vrasja e Xhaferr Ypit, 17 nëntor 1940

Sulmet greke në territorin shqiptar shkaktuan jo pak viktima mes civilëve shqiptarë. Më 17 nëntor 1940, gjatë një bombardimi grek në zonën e Kolonjës, u vra afër fshatit të lindjes, ministri i Drejtësisë së Shqipërisë, Xhaferr Ypi. Patriotët shqiptarë reaguan, por ushtria greke nuk mbajti përgjegjësi duke e cilësuar si një incident anësor që ishte bërë për shkak të keqllogaritjeve të sulmit.

Protesta e shqiptarëve për pushtimin, 28 nëntor 1940

Pas tërheqjes së forcave italiane, ushtria greke fillon të përparojë në Jug të Shqipërisë, brenda një jave, Korça, Saranda dhe Himara ranë në duart e ushtrisë greke. Gjeneralët i cilësuan këto zona si greke dhe filluan ndëshkimin e popullatës vendase. Nacionalistët shqiptarë organizuan një demonstratë në qytetin e Korçës, ku kërkonin që qeveria greke të njihte integritetin e Shqipërisë. Demonstrata u përpoq që ndalohej nga forcat greke. Në çdo qytet forcat greke hoqën flamurin shqiptar dhe vendosën atë helen.

Shifrat e terrorit çam, 1940

Më shumë sesa incident mund të cilësohet si një luftë. Por nëse në një anë ishin ushtarët grekë, në krahun tjetër ishin civilë të pafajshëm. Ushtria greke vrau në Çamëri 4300 njerëz, rezultojnë të zhdukur 3500 njerëz, u dogjën 102 fshatra, u shkatërruan plotësisht 57 fshatra si dhe 7280 shtëpi. Shumica e njerëzve u ekzekutuan, por pati masakra kolektive ku fëmijët dhe gratë u therën me thika, u dogjën, madje dhe veprime makabre si djegie dhe rrjepje të gjallë të njerëzve. Askush deri më sot nuk ka mbajtur përgjegjësi për krimet. Sipas zyrtarëve greke, u ekzekutuan bashkëpunëtorët me italianët, që në këtë rast paskan qenë edhe gra dhe fëmijë.

Masakra e Napolon Zervës, 25 qershor 1944

Napolon Zerva ishte një nga gjeneralët grekë që bashkëpunoi me pushtuesin gjerman. Këta të fundit i lanë dorë të lirë për masakrat ndaj popullsisë çame. Në fakt masakrat e tij ndaj popullsisë shqiptare do t’i kishin zili dhe gjermanët. Në 25 qershor ‘44, forcat e Zervës ekzekutuan në mënyrë barbare 2000 çamë brenda një nate në qytetin Paramithia. Viktimat ishin kryesisht gra dhe fëmijë, të cilët u therën me thika dhe u dogjën. Kjo ishte një nga masakrat më të egra të grekëve.

Ankesa e grekëve në SHBA, dhjetor 1944

Grekët nuk e njohën qeverinë e Enver Hoxhës me pretendimin se ai ishte një mysliman që do të persekutonte minoritetin ortodoks në jug të vendit. Madje, ata shprehën mendimin në qarqet ndërkombëtare që as nuk duhet të krijohej fare. Në dhjetor të 1944-s grekët iu drejtuan Departamentit Amerikan të Shtetit, me notë proteste ku pretendohej se forcat qeveritare shqiptare keqtrajtonin minoritetin grek. Në këtë mënyrë pala greke po përgatiste territorin për një sulm dhe aneksim të Vorio Epirit.

Incidentet në Konispol, 1944

Në linjën e mosnjohjes së qeverisë që po krijohej, grekët vazhduan me një seri sulmesh në jug të vendit edhe pse Lufta e Dytë Botërore nuk kish përfunduar. Në këtë kohë do të regjistroheshin 58 incidente në kufirin shqiptaro-grek. Në 1 shtator, artileria greke e vendosur goditi Konispolin. Territori shqiptar u shkel në disa pika duke u shoqëruar me goditje të armatosura dhe reprezalje ndaj popullsisë civile.

Ministri grek: Të rrëzohet Hoxha, Uashington, 9 korrik 1945

Ministri i Jashtëm i Greqisë, Andreas Sofianopulos, do ta shtronte çështjen e Vorio Epirit edhe në takimin që pati me Sekretarin e Shtetit në SHBA, Grew, në vitin 1946. Veç kësaj përfaqësuesi i qeverisë greke edhe këtë herë gjatë bisedës për synimet territoriale të shtetit të tij, nuk harroi të paraqesë edhe kërkesën për mosnjohjen nga SHBA-ja të regjimit të Hoxhës, pasi sipas tij udhëheqësi komunist shqiptar nuk përfaqësonte shumicën e popullit.

Greqia kërkon kufijtë, Paris 1946

Përveç incidenteve, Greqia në përfundim të Luftës së Dytë Botërore u përpoq ta shtronte çështjen e Vorio Epirit dhe në qarqet diplomatike. Duke shpresuar në ndihmën e SHBA-së e anglezëve, diplomatët grekë u përpoqën ta ngrinin dhe shtronin për diskutim këtë çështje. Ndërkohë që ndërkombëtarët nuk kishin kohë të merreshin me ndarje te reja në Ballkan, duke u përqendruar më shumë në zgjerimin që po bënin shtetet komuniste në Evropë. Ndërkohë Greqia u kërkoi ndërkombëtarëve marrjen e masave për ndërhyrjet, që sipas saj, po bënte Shqipëria në punët e brendshme të Athinës.

Greqia kundër pranimit të Shqipërisë në OKB, 12 shkurt 1946

Pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore, Shqipëria kërkoi nga Organizata e Kombeve të Bashkuara anëtarësimin si anëtare me të drejta të plota. Përveç mbështetjes që qeveria jonë kishte nga shtetet komuniste dhe linjës jo të qartë në diplomaci, edhe faktori grek luajti kartën kundër hyrjes së Shqipërisë. Në 12 shkurt ministri i Jashtëm grek dërgon një letër në OKB, ku argumentonte se çështja e Shqipërisë nuk duhet të diskutohet, pasi Greqia është ende në gjendje lufte me të dhe Shqipëria nuk ka plotësuar të drejtat e minoritetit.

Sulmi në Radat, gusht 1946

Në 1946-n nisin dhe planet ushtarake të Greqisë për pushtimin e Vorio Epirit. Një nga sulmet më të rënda gjatë këtij viti ishte ai i 200 ushtarëve, të cilët kaluan kufirin shqiptar dhe hynë në fshatin Radat. Sulmi u bë me mitraloza dhe murtaja, ku ngelën të vrarë shumë civilë. Kjo ishte seria e një sërë sulmesh që forcat greke kishin planifikuar në gjithë shtrirjen e territorit greko-shqiptar. Në ato kohë ushtria shqiptare nuk ishte organizuar në nivelet e duhura.

Greqia, nuk njeh luftën shqiptare, 1946

Marrëdhëniet mes Shqipërisë dhe Greqisë pas mbarimit të Luftës së Dytë Botërore kanë qenë mjaft të tensionuara. Shteti grek i cilësonte shqiptarët si njerëzit që bashkëpunonin me Italinë në luftën italo-greke. Ndërkohë që shqiptarët u përpoqën të çliroheshin vetë nga Italia. Po ashtu nuk ishin dakord që Shqipëria të renditej në koalicionin fitues të Luftës së Dytë Botërore dhe e kërkuan këtë publikisht.

Propaganda e zyrtarëve grekë, 20 shkurt 1948

Veç sulmeve sporadike qarqet greke u përpoqën që të përgatisnin edhe opinionin e lëkundur për çështjen e Vorio Epirit. Një zyrtar grek deklaronte në 1948-n, në radion e Athinës se, “Tani duhet të mbarojmë punë me Shqipërinë. Greqia tani duhet të luftojë me të gjitha mjetet, gjer në frymën e fundit. Sinjali u dha tani në Epir, ku ushtarët tanë janë duke luftuar me parullat, Morava, Korça, Delvina, Saranda, Gjirokastra të “Vorio-Epirit” ende të paçliruara. Duhet të mbarojmë hesapet me Shqipërinë”.

Propaganda për pushtimine Shqipërisë, 1949

Lufta civile në Greqi solli jo pak probleme dhe për Shqipërinë. Qeveria greke akuzonte shtetin shqiptar se po ndihmonte partizanët kundër ushtrisë demokratike greke. Gjatë kësaj kohe janë hedhur parulla, libra e broshura të ndryshme që bënin thirrje kundër qeverisë shqiptare. Robërit grekë pranojnë se komandantët bënin propagandë anti-shqiptare, duke përmendur Vorio Epirin dhe krijonin mes radhëve të ushtarëve psikozën e një sulmi të shpejtë kundër territorit shqiptar. Ushtria shqiptare shtoi forcat e saj në kufirin greko-shqiptar.

Robërit grekë në Shqipëri, 1949

Një skuadër e ushtrisë greke hyri në territorin shqiptar. Forcat shqiptare pas një shkëmbimi zjarri arritën të kapin rob disa ushtarë dhe oficerin grek Skuros Dhimitris, i cili kishte hyrë 300 metra në territorin tonë. Oficeri grek dha informacionin për planet e Greqisë. Ai tregoi se kishte marrë urdhra për të goditur me armë kundër rojeve shqiptare. Ai pranoi se ushtria greke duhet të jetë gati për të hyrë në tokat shqiptare për të shfarosur komunistët dhe më pas të merrej Vorio Epiri.

7 orë luftë në Vidohovë-Devoll, 2 gusht 1949

Artileria greke qëllon me armën në tokat shqiptare dhe predhat bien 300-500 metra në tokën tonë. Forcat greke nisin dhe një sulm ajror duke angazhuar 3 batalione. Në postën shqiptare ishte vetëm një skuadër e armatosur me automatikë dhe mitraloza. Forcat greke vranë ushtarët Tafil Ferhati, Memo Nexhipi, Ferid Bregasi, Shyqyri Avdia, Ibrahim Fetahu, Hasan Ramadani dhe u plagosën 6 të tjerë. Vetëm pasditen e 2 gushtit ushtria shqiptare arriti të zmbrapsë atë greke, e cila kish hyrë në territorin tonë. Nga ana e grekëve u vranë 100 ushtarë dhe u kapën rob 3.

Kërcënimi i gjeneralit grek, Aleksandër Papagos, 3 gusht 1949

Qëllimet greke për Vorio Epirin nuk ishin vetëm fantazi e qarqeve të veçanta, por edhe e zyrtarëve të lartë të cilët jepnin vazhdimisht deklarata anti-shqiptare. Ish-ministri i Mbrojtjes, Aleksandër Papagos, deklaroi në Athinë se pas shkatërrimit të Andarteve, ”Pastaj do t’i biem Shqipërisë”. Kjo ishte dhe deklarata më e rëndë e lëshuar nga një gjeneral lufte, së cilës qeveria shqiptare iu përgjigj me një notë proteste.

Incidenti i Leskovikut, 4 gusht 1949

Pas Vidohovës, ushtria greke i shtriu sulmet në pjesët e tjera të kufirit. Sulme sporadike u regjistruan në sektorin e Bozhigradit dhe në drejtim të Leskovikut, në afërsi të piramidave Nr. 11, 12, 13 dhe 14. Grekët të mbështetur nga artileria dhe aviacioni, me forca të shumta sulmuan kuotat 1425 dhe 309. Kundërsulmet e forcave kufitare shqiptare i zmbrapsën grekët. Në këtë kohë ushtria greke filloi përdorimin e predhave të kalibër të lartë, të cilat lëshoheshin nga pikë larg kufirit, si dhe përdori avionët gjuajtës.

Bombardimi i Menkulasit, 5 gusht 1949

Vetëm gjatë dy ditëve, në gushtin e 1949-s ushtria greke ka hedhur më shumë sesa 1500 predha artilerie. Në komunikatën e Ministrisë së Mbrojtjes shqiptare thuhej se një pjesë e mirë e këtij municioni ka rënë në fshatin Menkulas (Devoll). I ndodhur në këto kushte, shteti shqiptar mori vendimin për mobilizimin e ushtrisë në gjithë kufirin jugor. Masat e marra për këtë mbrojtje në një urdhër të lëshuar nga Enver Hoxha “Mbi moslejimin e kalimit të forcave monarko-fashiste në tokën Shqiptare”.

Beteja e Vidohovës, 7 gusht 1949

Vidohova u shndërrua në një arenë të përplasjes shqiptaro-greke. Në piramidën I-55 trupat ushtarake greke kishin mundur të mblidheshin në territorin shqiptar dhe zhvilluan një betejë të ashpër me ato shqiptare, të përbëra nga një togë dhe një nënrepart i ushtrisë popullore. Ishte një betejë frontale ku forcat greke kishin zënë pikat kyçe. Brenda një dite forcat shqiptare arritën të merrnin pikat e zëna në kufirin shqiptar, po nuk mundën t’i mbanin dot deri në mbrëmje. Vetëm një ditë më vonë forcat shqiptare arritën të largonin togën greke.

Rrëzimi i avionit grek, gusht 1949

Përveç forcave tokësore, ushtria greke përdori dhe aviacionin. Një aeroplan ngrihej nga Korfuzi, duke depërtuar në zonën shqiptare për të bërë zbulim. Me gjithë mungesën e armëve kundërajrore, ushtria shqiptare arriti që me anë të një trekëndëshi me armë të lehta të vendosura në Çukë, Manastir, Ksamil ta detyronte të largohej atë. Në njoftimin Ministrisë së Mbrojtjes së asaj kohe raportohet se aeroplani u rrëzua në fushën e Finiqit dhe piloti u kap rob.

Sulmi grek i 12 gushtit 1949

Përreth gjashtë orë në mëngjesin e 12 gushtit forcat greke dhe ato shqiptare kanë zhvilluar një luftë të vërtetë në zonën e Gurit-Bilisht. Një brigadë e mbështetur nga artileria dhe katër aeroplanë të tipit “Spitfire” sulmojnë tokën shqiptare në drejtim të Bilishtit, ku arrijnë të zmbrapsin rojën kufitare. Luftimet u zhvilluan në afërsi të postës kufitare, ku repartet e ushtrisë shqiptare i thyen forcat greke me gjithë armët moderne që kishin. Ushtria greke kishte në përdorim 36 gryka zjarri të artilerisë, madje u përdorën dhe predha me napalm që digjnin çdo gjë përreth.

Vrasja e komisarit Nasi Remaçka, 13 gusht 1949

Mëngjesin e 13 gushtit forcat greke prej dy brigadash, të mbështetura nga artileria, kaluan kufirin shqiptar në piramidën I-33, sektori i Bilishtit. Qëllimi ishte që të përqendroheshin në Malin e Palikut nga ku mund të sulmonin Bilishtin. Në këtë betejë u vra komisari i batalionit të kufirit Bilisht, Nasi Remaçka, së bashku me korrierin e tij, Dane Zeneli. Ndërkohë robërit grekë deklaronin se në betejën e një dite më parë kishin tërhequr 50 ushtarë grek të vrarë, ndërkohë që atë ditë u vranë 26 ushtarë grekë.

Vrasjet e civilëve, 14 gusht 1949

Mëngjesin e 14 gushtit forcat greke nisin një tjetër ofensivë. Brigada e 41-të, e mbështetur me një regjiment artilerie dhe një skuadrilje aeroplanësh “Spitfirë”, vazhduan sulmet e tyre kundër Shqipërisë. Në këtë ditë grekët hodhën më shumë se 2.000 predha artilerie në tokën shqiptare në katundet Trestenik, Kapshticë e Cangonj-Devoll si dhe në qytetin e Bilishtit. Nga goditjet e artilerisë mbetën 5 civilë të vrarë dhe u shkaktuan dëme materiale në disa shtëpi të katundeve të mësipërme.

Bilanci i një lufte të pashpallur, gusht 1949

Në bazë të komunikatave të Ministrisë Mbrojtjes në vitet 1950, nga rreth 49 provokacionet e ushtrisë greke në kufirin jugor të Shqipërisë mbetën vrarë 29 ushtarë dhe oficerë të ushtrisë tonë. Por duke llogaritur dhe dëmet që u shkaktuan në civilë të paarmatosur, kjo shifër duhet të ketë qenë më e lartë. Ndërkohë që në komunikatë thuhet se në bazë të dëshmive të mbledhura nga robërit e luftës, forcat tona i kanë shkaktuar ushtrisë greke mbi 300 të vrarë dhe 500 të plagosur, ndërsa 270 të tjerë u kapën robër.

Tanket greke në kufirin shqiptar, 1949

Arsyetimi grek ishte se në tokat shqiptare fshiheshin partizanët që sulmonin qeverinë greke. Në “incidentet” në kufi u vunë në përdorim të gjitha armët. Në sulmin e 25 gushtit forcat greke sulmuan me avion artileri dhe 3 tanke. Sipas komunikatës operative të Ministrisë së Mbrojtjes, ky ka qenë një nga sulmet më të mirë organizuar nga ushtria greke, por që u arrit të ndalej nga pala jonë dhe ushtria greke u zmbraps në tokën e saj.

Shërbimet sekrete greke, gjyqi i Bozhigradit, 1950

Përveç incidenteve, shërbimet greke filluan dhe infiltrimin e agjentëve sekretë në territoret shqiptare. Në fshatin Bozhigrad, sot Miras, Korçë u zhvillua gjyqi kundër disa të të ashtuquajturve agjentë, megjithëse ky gjyq u shndërrua në një “shou” popullor, ku askush nuk mund të vërtetonte implikimin e banorëve. U cilësuan si agjentë grekë Qazim Sina, Qani Seskollari dhe Myslim Biskallari, sepse kishin hyrë në tokën tonë dhe zhvilluan aktivitet spiunazhi. Madje ata u akuzuan dhe për një plan për të vrarë kolonelin Petrit Dume.

Krijimi i organizatës antishqiptare MAVI, 1950

Në linjën e spiunazhit, gjenerali grek Vasil Mellaj rekruton një sërë minoritarësh shqiptarë dhe krijon organizatën anti-shqiptare “MAVI” (Fronti për Çlirimin e Vorio Epirit). Sipas ish-oficerit të Sigurimit Bekim Budo, minoritarët Spiridhon Vllahoni, Pandelejmon Kotokoni, Vasil Shahini dhe Jani Diamanti ishin themeluesit e organizatës. Qëllimi ishte riaktivizimi i shërbimeve greke për çështjen e Vorio Epirit në kushtet e një Shqipërie ku sundonte regjimi komunist.

Rrëmbimi i postës në Pogon, 18 shkurt 1950

Provokacionet dhe sulmet sporadike vazhduan edhe gjatë vitit 1950. Në 18 shkurt një grup ushtarësh grekë në zonën e postës së Sopikut u futën 600 metra në tokën shqiptare dhe i bënë pritë njësitit të shërbimit të postës që shkonte në pikën e vrojtimit. Në këtë incident mbeti i vrarë ushtari Bendo Buzo, ndërsa një ushtar tjetër u zu rob nga grekët. Pas ardhjes së përforcimeve nga repartet shqiptare njësiti grek u largua.

Incidenti në malin e Gramozit, 24 maj 1950

Provokacioni i 24 majit ishte një nga më agresivët e atyre viteve. Një batalion grek i përforcuar me artileri kërkoi të merrte majën e Çukapecit nga ku mund të kontrollonte territorin e Ersekës. Reparti shqiptar dispononte vetëm 50 forca me armatim të lehtë. Ushtarët grekë u futën deri në 150 metra në territorin tonë. Pas një luftimi disa orësh forcat greke u tërhoqën duke lënë 6 të vrarë dhe 7 të plagosur, ndërkohë që pati humbje dhe në bazën materiale.

Memorandumi i Ministrisë së Jashtme greke, 7 gusht 1952

Në arkivat e Departamentit Amerikan të Shtetit gjendet një dokument i qeverisë greke, ku parashtrohet ndarja e Shqipërisë. Dokumenti është hartuar në vitin 1952 nga Ministria e Jashtme greke. Plani ishte që, Greqia të merrte “ok” për të rrëzuar regjimin komunist dhe më tej synohej ndarja e Shqipërisë. Pjesa e jugut deri në Shkumbin, sipas “Megali Idesë” (e hedhur nga ministri grek Venizellos që në vitin 1919), i takonte Greqisë, ndërsa veriu Jugosllavisë. Varianti tjetër ishte një protektorat ndërkombëtar mbi Shqipërinë.

Përplasja Tiranë-Athinë për Ligjin e Luftës, 1955

Shteti shqiptar me anë të kanaleve të ndryshme diplomatike kërkon nga qeveria greke shfuqizimin e Ligjit të Luftës. Kërkesa u bë dhe publikisht në gazetën ”Zëri i Popullit” të atij vitit. Ndërkohë nga qeveria e Athinës përgjigjja ishte se për këtë gjë duhet të vendoste Shtabi i Përgjithshëm i Ushtrisë Greke. Një përgjigje që fare mirë mund të merrej si një provokim i hapur. Në këtë kohë masat në kufirin greko-shqiptar u shtuan më shumë sesa zakonisht.

Agjenti “Papastrati”, 1971

Në vitet 1971, në duart e Shërbimeve Sekrete Shqiptare do të binte një agjent grek që kishte luajtur rolin kryesor në çështjen e Vorio Epirit. Sipas dëshmive të njerëzve të Shërbimit Shqiptar, agjenti me emrin “Papastrati”, i cili ishte një shqiptar me orgjinë greke, ka zbuluar një pjesë të planeve sesi vepronte organizata greke antishqiptare për “Çlirimin” e Vorio Epirit.

Fondi i Ministrisë së Jashtme greke për shqiptarët, Athinë 1980

Thirrjet anti-shqiptare nuk kanë qenë sporadike. Shpeshherë mediat greke e kanë demonizuar faktorin shqiptar për çështjen e Epirit. Sekreti i zbulohet vite më parë nga kryeministri grek Kostandin Miçotaqis. Sipas tij, në Ministrinë Jashtme të Greqisë ekziston një fond special që u shpërndahet mediave për të ndryshuar raportimin e lajmeve mbi realitetin shqiptar. Ky fond veç parave shpërndante dhe lajme për mediat në lidhje me synimet e Shqipërisë së Madhe.

Parlamenti grek lë në fuqi Ligjin e Luftës, 1987

Qeveria e Papandreut kërkon që të nxjerrë jashtë përdorimit Ligjin e Luftës mes Shqipërisë dhe Greqisë. Por kjo nismë që mund të kish shkrirë akujt mes dy vendeve nuk u pranua nga Parlamenti helen. Presidenti i asaj kohe deklaron se edhe nëse ky ligj abrogohet nga Parlamenti, Presidenti nuk ka asnjë ndikim mbi të pasi ai është dekretuar nga mbreti dhe Presidenti i Republikës është një autoritet shumë i ndryshëm nga ai i mbretit.

Ramiz Alia, 1991

Një intervistë e Presidentit të asaj kohe, Ramiz Alia, u bë shkak i një serie deklaratash dhe notash protestash mes Shqipërisë dhe Greqisë. Një grup gazetarësh grekë pyetën Presidentin shqiptar në lidhje me çështjen e pakicave kombëtare, kryesisht për ato greke në jug të vendit. Alia u kujtoi gazetarëve se ka dhe pakica shqiptare në Janinë dhe Çamëri, të drejta e të cilave nuk janë zbatuar dhe nga një shtet demokratik si Greqia. Ministria e Jashtme greke e cilësoi këtë si një provokacion.

Incidenti me priftin grek, Tiranë, 28 qershor 1993

Në vitet pas diktaturës ky mbahet mend dhe si fillimi i incidenteve të rënda me Greqinë. Prifti grek Kristostomu Maidonis u shpall persona “non grata” dhe u dëbua nga Shqipëria. Sipas autoriteteve shqiptare, shkak ishte propaganda antikombëtare që bëri ky prift në Gjirokastër, duke shpërndarë në kishat ortodokse shqiptare harta të Vorio-Epirit, ku Jugu i Republikës së Shqipërisë paraqitej si Greqi. Athina reagoi ashpër duke akuzuar direkt Presidentin Berisha për këtë incident.

Plani i Miçotaqisit, Athinë, 14 korrik 1993

Kryeministri grek, Kostandin Miçotaqis, paraqet një plan për jugun e Shqipërisë të përbërë nga 6 pika. Plani ishte hartuar nga këshilltari i tij, Nikolas Gejxh. Në dokument kërkohej që Shqipëria të përmbushte të drejtat e grekëve etnikë me banim në Shqipëri, të pranonte rikthimin pa kushte të priftit, të hapte shkolla greke në Shqipëri edhe jo vetëm në zonën minoritare, të regjistronte popullsinë si Epiri, të merrte të njëjtin status që do të merrte Kosova.

Projektkushtetuta, Tiranë 1994

Një nen i Projektkushtetutës së propozuar në vitin 1994 u bë shkak që marrëdhëniet mes Tiranës dhe Athinës të ftoheshin më tepër. Projektkushtetuta përjashtonte mundësinë e zgjedhjes në krye të kishës shqiptare të një peshkopi, i cili nuk kishte nënshtetësinë shqiptare. Kjo gjë nuk u pëlqye nga kisha greke që kishte emëruar në Shqipëri kryepeshkopin Anastas Janullatos, i cili nuk kishte nënshtetësinë shqiptare. Kjo bëri që Tirana të merrte shumë kritika nga fqinjët.

Masakra e Peshkëpisë, Gjirokastër, 10 prill 1994

Më 10 prill, në orën 02:40 një komando greke prej 8 personash me uniforma të ushtrisë greke hynë në territorin shqiptar, në afërsi të fshatit Peshkëpi pranë një reparti ushtarak. Komandoja vret në befasi ushtarin Arsen Gjini, kapitenin Fatmir Shehu dhe plagos tre shqiptarë. “Këto i keni për Vorio Epirin”, kanë thirrur ndërsa gjuanin. Gazeta “Elefterotipia” publikon lajmin se vrasja është marrë përsipër nga grupi terrorist “MAVI” (Fronti për Çlirimin e Epirit”. Po ashtu gazeta shkruan se ky grup financohet nga Nikolas Gejxh.

Greqia bllokon 35 milionë eku, qershor 1994

Maskara e 10 prillit solli dhe reagimin e shtetit shqiptar. Me anë të një note proteste, qeveria kërkoi gjetjen e autorëve. Ndërkohë u bënë akuza dhe ndaj zyrtarëve të shtetit grek. Por përgjigjja e Athinës këtë herë ishte më pak diplomatike. Ajo ndërpreu dhënien e fondit prej 35 milionë eku që Bashkimi Evropian i kish akorduar për Shqipërinë. Ky ishte një rast tjetër ku incidentet pasoheshin nga kriza dhe incidente të tjerë.

Berisha dhe incidenti i Bostonit, 17 shtator 1994

Vizita e parë e Presidentit Berisha në SHBA u pasua me një incident për çështjen e Vorio Epirit. Rektori i Universitetit të Bostonit i ofroi Berishës një medalje në shenjë mirënjohjeje, por me kusht që të mbante një fjalim, ku të premtonte hapjen e shkollave për minoritetin grek. Berisha nuk pranoi dhe rektori i universitetit nuk i jep dhuratën në shenje proteste për diskriminimin që i bëhej minoritetit grek në Shqipërinë e Jugut. Greqia e shfrytëzoi këtë gjë në raportet e saj për Shqipërinë.

Berisha-Gejxh, Boston, 19 shtator 1994

Edhe këtë herë incidenti mes Presidentit Berisha dhe një prej ideatorëve të lëvizjes së Vorio Epirit u zhvillua në SHBA. Berisha dhe Gejxh ndodheshin në një pritje zyrtare, ku pas fjalës së Berishës, Gejxh hodhi poshtë të gjitha arritjet demokratike që përmendi Presidenti. Gejxh nuk harroi të përmendë dhe respektimin e të drejtave të minoritetit. Por Presidenti ngrihet sërish dhe flet për numrin e studentëve minoritarë dhe shkollat që janë hapur nga qeveria.

Arrestimi i të pestëve, shtator 1994

Arrestimi i pesë krerëve të njohur të organizatës minoritare “Omonia” acaroi më tepër marrëdhëniet greko-shqiptare. Akuza që u ngrit ndaj tyre ishte për spiunazh në favor të Greqisë. Për këtë çështje ndërhyri dhe Departamenti Amerikan i Shtetit, ku kritikoi ashpër qëndrimin e Shqipërisë ndaj çështjes minoritare. Gjyqi që u bë ndaj tyre bëri që marrëdhëniet mes Greqisë, Kishës Ortodokse dhe Shqipërisë të njihnin dhe periudhat më të acarta. Pas shumë presionesh të ndërkombëtarëve, Gjykata Kushtetuese i liroi ata në vitin 1995.

Anulimi i Trojkës Evropiane, Athinë, dhjetor 1994

Departamenti Amerikan i Shtetit nuk kish arritur ta bindte qeverinë shqiptare për lirimin e pesë të akuzuarave për spiunazh. Atëherë Këshilli i Evropës vendosi të caktojë një grup pune për të shmangur përkeqësimin e situatës mes Greqisë dhe Shqipërisë. Pas takimit me palën greke në Athinë, shteti helen nuk lejoi që Evropa të hynte në bisedime me palën shqiptare për këtë çështje.

Operacionet fshesa, 1995

Pas viteve 1990, në Greqi emigruan rreth 400 mijë emigrantë ku pjesa më e madhe është pa leje qëndrimi. Marrëdhëniet mes Tiranës dhe Athinës zyrtare kanë bërë që mëritë diplomatike zbrazen te këta mijëra qytetarë shqiptare. Operacionet fshesa janë arrestime në masë të policisë greke disa herë në dhjetëra mijëra dhe kthimi i tyre në Shqipëri. Në vitet ‘94-‘95 pati rreth 4 operacione të tilla ku shqiptarët trajtoheshin në kushte çnjerëzore.

Vrasja e tre ushtarëve grekë, 1995

Një post kufitare grek ndalon në maj të vitit ‘95 një grup shqiptarësh që kalonin kufirin, mes tyre dhe një çift nga qyteti i Shkodrës. Ushtarët grekë përdhunojnë në grup para syve të shqiptarit, gruan e tij dhe tallen me të. Tre ditë më pas, i riu shkodran shkon te posta i armatosur dhe vret tre prej ushtarëve. Mediat greke e pasqyruan aktin e shkodranit si terrorist, ndërkohë që dy ditë më pas policia arrestoi rreth 8 mijë shqiptarë dhe i nisi drejt kufirit të Kakavijës.

Deklarata Panhelenike, SHBA, qershor 1995

Kongresi i 29-të i Organizatës Panhelenike të Shteteve të Bashkuara, Kanadasë dhe Australisë i kushtoi një rëndësi të veçantë çështjes së Vorio Epirit. Në deklaratën e këtij kongresi organizata shprehej se, “qeveria shqiptare duhet të ndalonte diferencimin që kish filluar në dëm të shtetasve grekë autoktonë”. Gjithashtu deklarata i kërkonte SHBA-së të ndërhynin për të zgjidhur situatën me Shqipërinë.

Gejxh, “non grata” në Shqipëri, 1995

Publicisti greko-amerikan Nicolas Gejxh, i njohur si një mbështetës i çështjes së Vorio Epirit, kërkon të hyjë në Shqipëri së bashku me një deputet amerikan, Tom Lantosh. Pas kërkesës që i bënë Ministrisë Jashtme, kjo e fundit kthen përgjigje se Gejxh është person “non grata” në vendin tonë. Ai ishte një nga të dyshuarit për organizimin e masakrës së Peshkëpisë. Ministria i bëri të ditur se në rast se do të hynte në kufi, ai do të arrestohej.

Deklarata e zyrtarit grek, gazeta “To Paron”, Athinë, 27 shtator 1995

Një nga gazetat më të mëdha greke, në një artikull të saj citon një zyrtar të lartë grek për çështjen e Kishës Ortodokse në Shqipëri. Sipas zyrtarit, “Kryepeshkopi Janullatoas duhet të qëndrojë në Shqipëri, pasi homogjenet e Shqipërisë kanë më shumë nevojë për të, si i vetmi mbrojtës i tyre dhe i pazëvendësueshëm për kishën shqiptare. Nëse ai qëndron me gjithë sulmet që shteti shqiptar u bën minoritarëve ata do të jenë të sigurt”.

Ngritja e flamurit në Himarë, 23 shkurt 1997

Kur ende shteti nuk kish rënë gjatë 1997, në Himarë edhe pse një zonë jo shumë e dëmtuar nga fenomeni i fajdeve persona të panjohur ngritën në qendër të qytetit flamurin grek. Sipas raporteve të policisë së asaj kohe, flamuri ishte ngritur nga persona të paidentifikuar. Ndërkohë që shteti grek e shoqatat e minoritarëve deklaruan se nuk kishin asnjë lidhej më këtë akt, por ai është ngritur nga banorët e zonës.

Zgjedhjet parlamentare 1996

Faktori ndërkombëtar nuk i cilësoi si të rregullta zgjedhjet e vitit 1996. Presidenti Berisha akuzoi publikisht për këtë çështje në forumin ndërkombëtar ekonomik të “Crans Montanës”, faktorin grek. Ai përmendi emrin e Gejxh dhe të tjerë, duke i akuzuar si destabilizues të rajonit. Ministria greke protestoi duke i kujtuar sërish Berishës çështjen e 5 të burgosurve minoritarë.

Trakte antishqiptare në Jug, 1997
Në ditët kur shteti nuk ekzistonte më në Jug, për ditë e ditë me radhë avionë civilë të ardhur nga Greqia hidhnin trakte mbi qytetet e Jugut me përmbajtje antishqiptare. “Vorio Epiri është grek”. “Grekët e Shqipërisë të bashkohen me Greqinë”. Shteti grek i asaj kohe u shpreh se nuk kishte asnjë lidhje me organizata të tilla dhe shërbimet inteligjente nuk kanë pasur asnjë mision të tillë.

Zv.ministri grek në Shqipëri, 17 mars 1997

Në protokollin e çdo shteti, një anëtar kabineti duhet të lajmërojë ardhjen e tij në një shtet tjetër zyrtarisht. Por kjo nuk ndodhi me zëvendësministrin e Jashtëm grek, Janis Kranidiotis. Duke thyer rregullat diplomatike, zyrtari grek kaloi kufirin dhe hyri në Shqipëri, ku u takua me Komitetet e Shpëtimit në Gjirokastër. Qeveria greke nuk dha asnjë shpjegim për këtë ngjarje, ndërkohë vetë zëvendësministri humbi jetën në një incident ajror pak muaj më pas.

Thirrjet anti-shqiptare, gazeta "Stohos", 05 mars 1997

Sipas gazetës greke, "Stohos", “oficerë vorioepirotë” drejtojnë kryengritësit e Kiço Mustaqit, ish-ministër i Mbrojtjes. Shpallet autonomia, në Himarë e Tepelenë ngrihet flamuri grek. Shtabi i andartëve të Epirit bën thirrje: “Tani autonomi, mos na tradhtoni prapë. Treqind të rinj nisen nga Athina për në Sarandë, gati ushtria jonë të ndërhyjë. Oficerët tanë vorioepirotë, dikur nën armë në ushtrinë shqiptare tani po e marrin situatën në dorë”.

Flamuri i Vorio Epirit, televizioni "Mega", 5 mars 1997

Gazetarët grekë jepnin pamje në televizionet më të ndjekura, ku grupe të armatosura në Jug, sipas tyre, ngritën për herë të parë flamurin e Vorio Epirit. “Kriza aktuale në Shqipëri është përqendruar në Jug, ku popullsia është greqishtfolëse. Ata kërkojnë ndarjen e pjesës se Jugut nga pjesa tjetër e vendit, duke filluar nga Tepelena dhe duke shpallur kështu edhe autonominë e Jugut të Shqipërisë”.

Organizata greke, “Të mbrojmë trojet tona”, mars 1997

Në mars të 1997-s, një nga organizatat greke për çlirimin e Vorio Epirit bënë thirrje publike për marshimin drejt Shqipërisë. “Situata e vështirë në të cilën ndodhet Epiri i Veriut, iu bën thirrje të gjithë epirotëve të Veriut të kthehen në "vatrat" e tyre për të mbrojtur pronat e vendin e tyre. Në këtë moment të vështirë vetë epirotët duhet të marrin përgjegjësinë e fatin në duart e tyre”.

Faktori grek, “Corriere della Sera” Romë, 12 mars 1997

Për opinionin italian, ajo që po ndodhte në Shqipëri në 1997-n kishte lidhje me çështjen e Vorio Epirit. Gazeta “Corriere Della Sera” shkruan se, trazirat në Shqipëri janë koordinuar nga avokati i njohur grek, Aleksandros Lykourezos. Sipas gazetës, përfshirja e këtij personi në Shqipëri mund të shkaktonte rreziqe të paparashikuara për vendin. Kjo pasi gazeta ishte e informuar se avokati ishte një nga udhëheqësit e Lëvizjes për Çlirimin e Vorio Epirit.

Incidenti në Vidohovë, 11 gusht 1997

Edhe pas 48 vitesh në kufirin e Vidohovës janë regjistruar incidente të tjera mes ushtrisë shqiptare dhe asaj greke. Më 11 gusht, dy ushtarë grekë kalojnë kufirin hyjnë në thellësi të tokës shqiptare, ku në këtë zonë vranë shtetasin civil Agim Xhihani. Pala shqiptare protestoi duke i çuar një notë proteste ministrisë greke. U ngrit një grup i përbashkët për të nxjerrë shkaqet e incidentit, por deri më sot askush nuk ka nxjerrë shkaqet që çuan ushtarët grekë në vrasjen e një civili të pafajshëm, për më tepër në tokën shqiptare.

Tentativë rrëmbimi në kufirin grek, 25 gusht 1997

Pas ngjarjeve të marsit 1997, në kufi forcat greke shtojnë patrullat e shërbimit për të ndaluar kalimin armëve dhe trafiqeve të drogës që vinin nga Shqipëria. Por pati dhe raste kur ushtarët grekë vranë dhe sulmuan të pafajshëm. Kështu, më 25 gusht ‘97, tre ushtarë grekë hynë në territorin shqiptar dhe tentuan të rrëmbenin një vajzë në pikën kufitare të Gurit në Tresenik. Vetëm ndërhyrja e banorëve arriti të eliminojë rrëmbimin, ndërkohë që në një përplasje me banorët e armatosur ngeli i plagosur shtetasi shqiptar Rezart Medolli.

Pengmarrja e autobusit, 28 maj 1999

Rrëmbimi i një autobusi nga një shqiptar u kthye në një incident diplomatik mes dy vendeve. Flamur Plisi, 25 vjeç, zgjodhi rrëmbimin e 8 personave në autobusin e linjës Tiranë-Athinë për të protestuar ndaj indiferencës së shtetit Shqiptar dhe trajtimit të shtetit grek për emigrantët. Plisi kërkonte dënimin e një polici grek i cili nuk i kishte dhënë para për punën që i kish bërë. Plisi u vra nga policia shqiptare në dalje të Elbasanit dhe aksidentalisht policia vrau dhe një peng grek në autobus.

Pengmarrja e Aleksandër Nanas, 15 korrik 1999

Aleksandër Nana ishte shqiptari i dytë që kreu pengmarrje në shenjë proteste ndaj shtetit grek vetëm 5 javë pas tentativës së Flamur Plisit. Nana rrëmbeu një autobus në Selanik me 40 persona dhe kërkoi një shumë të majme parash. Ai pretendonte se policia greke i kishte grisur dokumentet pa të drejtë dhe ai nuk mund të merrte më paratë në një bankë të Athinës. Por ndryshe nga Pisli, ai u qëllua nga një snajper grek pak pasi i kishin dorëzuar paratë.

Hakmarrje greke me pengmarrje, 16 korrik 1999

Në shenjë proteste ndaj pengmarrjeve të përsëritura të shqiptarëve vendos të reagojë dhe nacionalizmi grek. Greku Andres Kalyvas, nga Patra, hyn i armatosur në një autobus me shqiptarë dhe merr peng 38 pasagjerët. Pas disa orë bisedimesh, ai vendos të lëshojë pjesën më të madhe të pengjeve dhe mban aty vetëm shoferin e fatorinon, si dhe një emigrant. Disa orë më vonë ai dorëzohet dhe pohon në rajonin e policisë se kishte kryer këtë veprim në shenjë hakmarrjeje, pas pengmarrjes së grekëve.

Policia greke qëllon në territorin shqiptar, 6 korrik 2001

Një skaf i policisë greke diktoi dhe qëllon me armë një skaf shqiptar që lëvizte në ujërat territoriale shqiptare. Pas goditjeve të para përgjigjen me zjarr dhe drejtuesit e skafit shqiptar. Më pas në minibetejën ujore është bashkuar dhe roja territoriale shqiptare, ku për 10 minuta është zhvilluar një betejë e vërtetë. Zyrtarët grekë deklaruan se, “ishte thjesht një stërvitje nate e rojeve tona”.

Zgjedhjet në Himarë, Tetor 2000

Një nga incidentet ku kanë marrë pjesë ligjvënësit grekë është dhe ai i zgjedhjeve parlamentare në tetor të vitit 2000 në Himarë. Deputetët kanë ushtruar presion propagandistik mbi votuesit, kanë hyrë nëpër qendra votimi, kanë organizuar protesta përballë kamerave të televizionit grek te ardhura enkas në ditën e votimit, kanë premtuar viza në këmbim të votave për kandidatin e PBDNJ-së. Shteti shqiptar reagoi duke miratuar një rezolutë për këto shkelje kushtetuese.

Vrasja e Gentian Çelnikut, Athinë 2002

I riu shqiptar Gentian Çelniku ka qenë duke pirë një kafe në një nga baret e Athinës pas një ditë të lodhshme pune. Por kontrolli i një skuadre të policisë greke ka bërë që për Çelnikun kjo të ishte dhe dita e fundit e jetës. Oficeri i policisë greke, Joanis Rizopolos, nuk ka hezituat ta qëllojë me pistoletë Çelnikun duke i shkaktuar atij vdekjen e menjëhershme. Çudia ka qenë se vetë vrasësi më pas ka marrë pjesë në këqyrjen e vendngjarjes dhe më vonë është liruar nga gjykata greke.

Racizmi me fëmijët shqiptarë, 25 tetor 2003

Odise Cenaj, 18 vjeç nga Shkodra, u pengua me forcë që t’i printe parakalimit të gjimnazistëve me flamurin grek në një ceremoni zyrtare. Sipas rregullores së arsimin grek në ceremonitë zyrtare flamurin helen duhet ta mbajë nxënësi i dalluar i shkollës. Dhe Odiseja ishte vërtet më i dalluari, por nuk ishte grek. Ky incident bëri që në Greqi të nisin debatet mes rrymave nacionaliste dhe atyre të moderuara, por në Shqipëri përveç një keqardhje nuk pati asnjë reagim nga shteti shqiptar.

Vrasja për një fjalë, Aleksandër Lufo, Athinë 2003

Aleksandri është viktima e radhës ndër emigrantët tanë në Greqi, ku gjykatat greke kanë liruar thuajse të gjithë personat që kanë vrarë shtetas shqiptarë. 20-vjeçari është qëlluar disa herë me thikë nga një shtetasi grek, pasi ky i fundit mendonte se emigranti i kishte vjedhur një aparat radioje. Sipas policisë greke, “49-vjeçari grek, bari dhensh, e ka qëlluar shqiptarin sepse ky e ka ofenduar”.

Vullnet Bytyçi, vrasje në kufi, 23 shtator 2003

Është një nga emigrantët e shumtë të vrarë në kufirin greko-shqiptar. I riu Vullnet Bytyçi u ndalua nga një skuadër e ushtrisë greke gjatë kalimit të kufirit. Në rrethana të paqarta një nga ushtarët ka nxjerrë pistoletën dhe e qëlloi me një plumb në kokë duke i shkaktuar vdekjen e menjëhershme. Qeveria shqiptare protestoi në ambasadën greke duke kërkuar ndëshkimin e vrasësit. E vetmja masë që mori pala greke ishte largimi nga shërbimi i ushtarakut helen që bëri vrasjen.

Papandreu për Himarën, Athinë 2003

Zgjedhjet në Shqipëri kanë ngritur gjithmonë temperaturën e marrëdhënieve greko-shqiptare. Në vitin 2003, në Himarë do të shënoheshin jo pak incidente mes simpatizantëve të PBDNJ-së dhe partive të tjera. Kryeministri grek, Georgios Papandereu, deklaroi për incidentet në Himarë se, “Himara është një pakicë solide greke dhe duhet të konsiderohet si e tillë”. Kjo deklaratë e kreut të qeverisë shkaktoi jo pak reagime në Tiranë, kur ende në Himarë dëgjoheshin thirrjet antishqiptare.

Gramoz Palushi, Greqi, 5 shtator 2004

Fitorja e kombëtares shqiptare ndaj asaj greke në futboll është kthyer në një tragjedi mbrëmjen e 5 shtatorit 2004. Shqiptari Gramoz Palushi u vra me thikë nga greku Panajotis Kladhis vetëm për arsyen se Palushi po festonte me flamurin. Palushi vdiq nga plaga e marrë nga goditja me thikë. Në po të njëjtën ditë, në Athinë pati një seri incidentesh mes shqiptarëve dhe grekëve të cilët kërkonin të festonin fitoren në sheshin “Omonia”.

Luan Bërdëllima, vritet nga policia greke, 20 gusht 2004

36-vjeçari nga Gramshi, i cili jetonte familjarisht në Athinë, u qëllua për vdekje nga një polic special. Në lokalin ku viktima shikonte ndeshjen hyri policia dhe duke i sharë dhe ofenduar kërkon t’u bënte kontroll shqiptarëve. 36-vjeçari protestoi duke treguar dokumentet e rregullta dhe i kërkoi policit grek të mos e ofendonte. Por polici grek nxori pistoletën dhe e qëlloi me një plumb në kohë duke i shkaktuar vdekjen e menjëhershme. Përveç qëndrimit të opinionit publik në Tiranë, në Greqi nuk pati asnjë reagim.

Vrasje për këngë shqiptare, 16 mars 2005

Ilir Frroku, 26 vjeç, u vra me thikë në një lokal të Athinës nga një grek vetëm sepse po këndonte këngë shqiptare. Sipas dëshmitarëve dhe shokëve të Ilirit vrasja është bërë nga badigardët e lokalit të cilët i kanë qëlluar shqiptarët që po festonin. Ndërkohë që policia greke serviri një tjetër motiv të vrasjes. Sipas saj shqiptarët kanë tentuar të vjedhin një motorr që ishte parkuar afër lokalit dhe personi që e goditi Frrokun ka qenë një turk.

Papulias anulon vizitën, Sarandë, 1 nëntor 2005

Dy vite më parë, incidentet diplomatike mes Shqipërisë dhe Greqisë shënuan nivelin më të lartë protokollar. Presidenti i Greqisë, Karolos Papulias, do të takohej me homologun shqiptar Alfred Moisiu, në Sarandë. Papulias kërkoi që më parë të shkonte në konsullatën e Gjirokastrës, por në hyrje të saj protestues të Shoqatës Çamëria kishin vendosur parulla dhe thërrisnin për të drejtat e tyre. Papulias e interpretoi këtë si një provokim dhe anuloi takimin me Moisiun në Sarandë.

Vrasja e Edison Jahaj, Kretë, 1 janar 2006

Mbajtja e një bluze me flamurin shqiptar e një djaloshi nga Tepelena, në një bar ka qenë shkaku i një sherri mes shqiptarëve dhe grekëve në mbrëmjen e 31 dhjetorit në fshatin Rrethimo të Kretës. Por sedra e grekëve duket se ishte fyer keq, ndaj katër orë më vonë 7 prej tyre hynë me forcë në shtëpinë e njërit prej shqiptarëve dhe e vrasin. Edison Jahaj, 17-vjeçari nga fshati Levan i Tepelenës u vra me 17 thika nga një grup grekësh. Autoritet helene e cilësuan si një vrasje raciste, ndërkohë në Tiranë, Parlamenti Rinor organizoi një seri protestash.

Shkolla greke në Himarë, 20 shkurt 2006

Hapja e shkollës së parë greke “Omiros” në Himarë ka sjellë jo pak debate mes politikanëve shqiptarë dhe përfaqësuesve të PBDNJ-së. Përurimi i shkollës u bë nga zëvendësministri grek i Arsimit dhe ai vendas, por qeveria shqiptare nuk kishte dhënë ende lejen për ndërtimin dhe hapjen e saj. Më shumë se një incident ishte një keqkoordinim i punës së qeverisë. Pasi vetëm në muajin maj dha lejen për ndërtimin e saj, ndërkohë që hapja u bë në muajin shkurt. Por kjo nuk i pengoi politikanët të akuzonin vendin fqinj dhe anasjelltas.


“Zhvarrimet në Kosinë”, Përmet, 5 qershor 2006
Zhvarrimet në Kosinë shkaktojnë incident diplomatik mes vendeve. Prifti ortodoks Vasili Thomollari kish marrë përsipër mbledhjen e eshtrave të ushtarëve grekë të rënë gjatë luftës. Por zhvarrimet ishin bërë dhe në varreza shqiptarësh dhe fshatra ku ushtritë greke nuk kishin kaluar kurrë. Policia shqiptare ndërhyri për të verifikuar eshtrat në kishën e fshatit Kosinë të Përmetit. Ndërkohë konsulli grek nuk lejoi që policia të hyjë në një objekt kulti. Ndërkohë prifti grek refuzoi të paraqitej në prokurori.

Kryebashkiaku falënderon greqisht, 25 shkurt 2007

Lojtarëve shqiptarë në Greqi, një fjalë e thënë në gjuhën amtare mund t’u kushtojë karrierën. Ndërsa në Shqipëri askush nuk ndalohet ta fshehë identitetin, madje edhe kur është një zyrtar i lartë shtetëror dhe me ligj i duhet të komunikojë në gjuhën zyrtare. I sapo zgjedhur kryetar i Bashkisë së Himarës, Vasil Bollano preferoi t’i falënderojë qytetarët e Himarës në gjuhën greke, edhe pse ata që e votuan ishin shqiptarë, duke shënuar në këtë mënyrë një incident.

Viedoja greke, 4 mars 2007

Një marsh urrejtjeje i kënduar nga ushtarët grek gjatë stërvitjes ka acaruar marrëdhëniet mes Shqipërisë dhe Greqisë. Kjo video u publikua në internet, ndërkohë që teksti i këngës është botuar nga gazetat greke dhe shqiptare. “I shikoni ata, janë shqiptarë. Me zorrët e tyre do të bëjmë lidhëse këpucësh”, ky ishte teksti i këngës raciste që shkaktoi reagime në disa qytete të vendit. Ndërkohë që Ministria e Mbrojtjes i kërkoi Athinës të dënonte skandalin, gjë që u bë nga zëvendësministri i Jashtëm grek.

Dhuna mbi familjen e Alban Bushit, 5 mars 2007

Goli i futbollistit Shqiptar Alban Bushi ndaj skuadrës Iraklis u ka kushtuar shumë shtrenjtë familjarëve të tij. Në ndeshjen Iraklis-Apollon Kallamaria, pas golit të Bushit, tifozët e Iraklisit kanë ushtruar dhunë mbi familjarët të cilët shihnin ndeshjen në stadium. Prindërit dhe bashkëshortja e futbollistit shqiptar janë goditur me grushte dhe shkelma për disa minuta. Familja e Bushit është detyruar të largohet me autobusin e skuadrës pasi forcat e rendit nuk mund të ndalonin turmën.

Shën Kozmai, profeti antishqiptar

Sipas tij, duhej braktisur shqipja e duhej mësuar të
flitej e shkruhej vetëm
greqisht

*NGA SHERIF DELVINA*

Në vitet 1768-1774 dhe 1775-1779, Patrikana Ekumenike
dërgoi në vendin tonë
Kozma Etolianin (1714-1779), i cili kishte kryer
studimet në Malin e
Shenjtë, Athos. Klerikët grekë, para se të vinin në
vendin tonë, shpesh
mësonin se si t'i kryenin shërbesat fetare në
manastiret e atij mali.
Misioni i Kozma Etolianit ishte sa delikat, aq edhe i
rëndësishëm. Ai vinte
në Shqipërinë e Jugut për të realizuar qëllimin që të
krishterët ortodoksë
shqiptarë t'i kthente në grekë. Kozma Etoliani
predikoi në Shqipërinë e
Poshtme (Epir), Thesali, Maqedoni etj. Ai kërkonte që
në Shqipërinë e Jugut
të përbuzej dhe të braktisej shqipja dhe në vend të
saj të flitej dhe të
shkruhej vetëm greqisht.

N.Tomadakis, profesor në Universitetin e Athinës,
thekson: "Misionari i
madh, Kozma Etoliani, punoi për fuqizimin e fesë së
krishterë dhe për
përparimin e arsimit në territorin e Vorio Epirit, ai
ra martir për epirotët
e veriut dhe për kombin tonë". Është për të vënë në
dukje se historiani
K.Amantos, anëtar i Akademisë së Athinës dhe profesor
i Universitetit,
pohon: "Legjendari Kozma Etoliani punoi më shumë se
kushdo për krishtërimin
dhe shkollat.Ai qe ndër dëshmorët e parë që ra për
helenizmin e të
krishterëve të Epirit të Veriut". Po ashtu, në librin
"Vendet greke në
histori, Epirus, analizë dhe histori greke", me botues
të përgjithshëm
anëtarin e Akademisë së Athinës, M.B. Sakelariou,
Athinë, 1997, fq. 317,
pohohet: "Përmes punës së tij, Kozma Etoliani dëshmoi
vetëm se ishte zëri më
autentik i kombit grek gjatë periudhës së pushtimit
osman". Këtë "shenjtor"
akademiku në fjalë e quan "martir të kauzës së kombit
të tij grek, një nga
figurat më të ndritura, i cili punoi me të gjitha
forcat e tij për
përgatitjen e rilindjes së kombit grek".

Vasil Krapsiti në "Historia e Paramithise", kapitulli
III, flet për
veprimtarinë e Shën Kozmait. Ky historian grek i
ditëve tona, në faqen 37 të
këtij libri, Shën Kozmanë e quan "shpëtimtar të etnisë
greke në hapësirën e
Thesprotisë". Ndërmjet të tjerash, ai na thotë: "Ky
apostull i krishtërimit,
kudo që shkonte në Epir vendoste kryqe dhe ishte
luftëtar i flaktë i fesë së
krishterë dhe i helenizmit". Sipas këtij autori,
merita më e madhe e tij
ishte hapja e shkollave greke. Kështu, "Shën Kozma
Etoliani 'zgjonte'
ndërgjegjen etnike të helenëve të skllavëruar, duke
ngritur shkëmbinj
rezistence për grekët".

Po e citojmë këtë autor, i cili na përmend fjalët e
Shën Kozmait të thëna në
mbledhjen e Shën Donatos (Paramithi): "Le t'i
shmangemi, vëllezërit e mi,
mendjemadhësisë, që është krijesa e parë e shejtanit
dhe rruga që të çon në
katastrofë, prandaj duhet të jeni kokulur; kokultësia
është rruga e
engjëjve, ajo të çon në parajsë".

Suliotët u tronditën kur dëgjuan këto fjalë të tij,
madje disa u egërsuan.
Atëherë Kozmai u tha: "Më vjen keq për ju, për
kryelartësinë që kini". Dhe
duke shkundur këpucët, vazhdoi me këto fjalë të
ashpra: "Këmba ime këtu nuk
do të shkelë herë tjetër. Nëse nuk i lini këto që
bëni, do të shpërbëheni".

Më vonë, duke parë armët e suliotëve të varura nëpër
pemë, Kozma Etoliani u
tha atyre me mllef e cinizëm: "Kjo kokëfortësi që keni
do t'ju marrë në
qafë. Në ato degë që ju sot varni jataganët, do të
vijë një ditë që jevgjit
të varin sazet e tyre".

Autori i "Historisë së Paramithisë" shkruan edhe se
"puna e Shën Kozmait me
Sulin ishte një detyrë e pastër dhe etnike. Ai u
përpoq që t'i bindte
suliotët të largoheshin nga çdo veprim i armatosur".
Mirëpo suliotët nuk e
dëgjuan Kozmain. Ata luftuan e nuk i braktisën
traditat e tyre, ndaj dhe
fituan pavdekësinë.

Suliotët ishin shqiptarë dhe nuk ishin etni greke.
Hobhausi na thotë se
suliotët i zhvillonin luftërat sipas mënyrës
shqiptare. Po kështu edhe Liku
e quante Sulin vend shqiptar, ndërsa Pukëvili ndarjen
e suliotëve në fara e
quante zakon mbarëshqiptar. "Në Sul, çështjet
gjyqësore, na thotë Liku,
rregulloheshin në atë mënyrë si në të gjithë
Shqipërinë". Suliotët ishin të
krishterë. Dihet se Foto Xhavella qe vëllam me Ismail
Pronjën e Paramithisë,
kurse Marko Boçari shkroi një fjalor me qëllim që
shqiptarët të mësonin
greqisht. Edhe Napolon Bonaparti u detyrua t'ia heqë
komandantin grek
regjimentit shqiptar në shërbim të Francës, në të
cilin pjesa dërrmuese
ishin suliotë, sepse ata nuk pranonin të kishin në
krye të tyre komandant
grek.

Lind pyetja: Cili është krishtërimi i Shën Kozmait?

Më së pari do të bëjmë të ditur kuptimin e fjalës "i
shenjtë". Shenjtor
shpallet një person që i qëndron besnik i mësimeve të
Krishtit dhe kishës së
Tij, që kanonizohet si i tillë nga një kishë lokale
ose universale. I
shenjtë është besniku i kishës ortodokse, i denjë për
nderim dhe format e
kultit lejohen për atë që shpallet i shenjtë.


Shën Kozmai predikoi në shumë vende të Shqipërisë, që
nga Suli e gjer në
Krujë. Më poshtë po botojmë një faksimil të marrë nga
dorëshkrimet e tij dhe
të botuar nga Georges Freris, marrë nga "Pasqyrë
historike e letërsisë",
revista "Agora", Janinë, 1984, fq.20
(A.Konstantokopulos, Ellenike glosa sta
Balkania, Janinë 1988, fq.35).


Kështu foli Shën Kozmai:

" ...Fëmijët tuaj të mësojnë greqisht..."


"Dërgoni fëmijët tuaj të mësojnë greqisht për arsye se
kisha jonë është
greke. Dhe ti, vëllai im, po nuk mësove greqisht, nuk
mund të kuptosh ato që
thotë kisha jonë. Më mirë, vëllai im, të kesh shkollë
greke në vendin tënd
se sa të kesh burime dhe lumenj. Cilido i krishterë,
burrë apo grua, që më
premton se brenda në shtëpi nuk do flasë shqip, le të
ngrihet në këmbë dhe
të ma thotë këtu. Unë do t'i marr atij të gjitha
mëkatet në qafën time, që
nga dita e lindjes së tij deri më sot, do t'i porosit
të gjithë të
krishterët që t'i flasin dhe do t'i shlyej të gjitha
mëkatet. Ai nuk do ta
gjente këtë rast sikur të jepte para me mijëra".
(Predikimi 7 drejtuar
shqiptarëve të Epirit)

Këtu shihet qartë se Shën Kozmai i ftonte shqiptarët
dhe sidomos fëmijët dhe
të rinjtë shqiptarë ortodoksë, që të mësonin greqisht,
sepse kisha
ortodokse, sipas tij, është greke dhe ajo nuk mund të
bëhej kurrë shqiptare.


Shën Kozmai na thotë se "raca shqiptare është greke".
Me këto fjalë Shën
Kozmai gënjen përsëri. Ja një përgjigje shkencore që e
hedh poshtë këtë
sajesë shoviniste: antropologu me famë botërore,
Pitardi, në librin e tij
"Historia e racave njerëzore", kur flet për racën tonë
thotë: "Është e
vështirë të gjesh një popull ku tiparet antropologjike
të jenë më të qarta",
ndërkohë që për Greqinë ai pohon po në këtë libër se
"ajo është pasqyrë e
popujve të Ballkanit". Këtë gjykim të Pitardit mbi
racën shqiptare e
pranojnë shumë antropologë të tjerë, që kanë bërë
matje mbi të gjallë e mbi
të vdekur në Greqi e Shqipëri.

Ky "shenjtor" theksonte me të madhe se "atë shqiptar
që nuk do të fliste
shqip në Shqipërinë e Jugut do ta bënte të lumtur sa
të ishte zot i mijëra
parave".

Është pra Shën Kozmai ai që, megjithëse "shenjtor", na
thotë këto gjepura.
Ai i këshillon të krishterët që të mos preferojnë
pazaret e çifutëve. Shpesh
herë Kozma Etoliani na bën të qeshim me fjalët e tij.
Po japim një nga
thëniet e tij:

"Mos pini raki të prodhuar në fabrikat e Evropës.
Sepse në atë raki çifutët
lajnë të vdekurit e tyre që t'ju ndotin juve. Çifutët
janë pogromet e
antikrishtit". "Mos blini te çifutët". Parulla të
tilla të çmendura
antisemite do të konkurronin edhe nazizmin e Hitlerit
të viteve '30-të, kur
në vitrinat e dyqaneve të çifutëve skuadrat e SS-ve
shkruanin "Kauft nicht
bei Juden" (Mos blini te çifutët). Por "i shenjti"
Kozma nuk u ndal këtu në
çmendurinë e tij antisemite. Ai është i vetmi prift,
që në mënyrë të hapur
ka nxitur pogromet antiçifute.

Shën Kozmai, më 22 gusht 1777, vizitoi Beratin dhe
atje i këshilloi
beratasit që të bëjnë pazar të shtunën (sepse çifutët
atë ditë e kanë
pushim) dhe askush prej tyre, vijoi shenjtori i Vorio
Epirit, të mos bëjë
pazar të dielën te çifutët. Kështu që Shën Kozmai, për
shkak të urrejtjes
ndaj çifutëve, arriti t'u ndërrojë beratasve edhe
ditën e pazarit.

Në Samarinë pjesa më e madhe e popullsisë ishte
vllahe. Ai u fliste vllehve
kundër gjuhës së tyre. Shën Kozmai u thoshte atyre se
"Perëndia e
konsideronte veten të fyer kur dëgjonte lutje ose
lavde në gjuhën vllahe. Që
Perëndia të dëgjojë lutjen e besimtarëve ortodoksë,
ata duhet t'i bëjnë ato
në greqisht", thoshte ky predikues shoven. Le të
shohim ç'thotë më tej Kozma
Etoliani për gjuhën vllahe, citojmë: "Perëndia kur
flet me engjëjt, flet në
gjuhën greke dhe kur i shfryn djallit, përdor gjuhën
vllahe" (arkivi qendror
i shtetit rumun).

Absurditete të tilla njihen plot te Shën Kozmai.
Njerëzit vdesin,
eksperienca e marrë në shkollë ruhet e transmetohet
brez pas brezi. Shën
Kozmai kërkonte që të transmetoheshin brez pas brezi
vetëm mësimet e marra
në shkollat greke. Sipas tij, duhej që shqiptari i
Shqipërisë jugore ta
ndjente veten grek medoemos. Një nga historianët më me
zë të Greqisë së
sotme, Dr.Vakalopullos, në "Historinë e helenizmit të
ri" vëllimi 4, fq.442,
shprehet kështu për Kozma Etolianin: "Ai ktheu rrymën
e ngjarjeve dhe vulosi
me kristianizmin e tij dukuritë shoqërore dhe
kombëtare (greke - Sh. D.),
veçanërisht në Shqipërinë jugore dhe Epir". Me të
drejtë rilindësit tanë
lëshuan thirrjen patetike: "Jashtë gjuha greke nga
shkollat tona, nga kishat
tona". Revista "La nazione albanese", viti 1897, nr.
9, fq .4, shkruan për
figurën dhe detyrën e priftit këto fjalë: "Prifti
duhet të jetë sjellës i
vërtetë i qytetërimit dhe i progresit me ligjin e tij
të dashurisë. Këtu, në
Shqipëri, në shumicën e rasteve, ai i shërben
prindvrasjes, ai është despot
dhe më tiran se vetë pushtuesi. Ai, me armën tejet të
fuqishme të fesë, në
vend që të ndriçojë masat me gjuhën e shenjtë dhe me
dashuri për atdheun,
është kthyer në një skllav që i shërben injorancës dhe
paragjykimeve. Ai
është bërë një instrument i verbër i një politike
antipatriotike. Prifti
është një dhelpër greke, që emrin e atdheut e ka
zëvendësuar me atë të
Greqisë. Prifti imponohet dhe sundon. Edhe pushkët
vrasëse kanë zënë vend në
kishë, kështu që është reformuar kulti i Jezu
Krishtit". (sqarim:
artikullshkruesi në këtë artikull e ka fjalën për
priftërinjtë grekë në
Shqipërinë e Jugut - Sh. D.).

Në predikën e parë, Shën Kozmai thekson: "Të gjitha
fetë e botës janë
mashtruese, vetëm feja ortodokse është pa të meta dhe
e shenjtë" (Predikimi
1). Të vjen keq kur merr vesh se kryepeshkopi
Janullatos është anëtar nderi
i shoqatës "Miqtë e Shën Kozmait" dhe se ky "shenjtor"
bën pjesë në
kalendarin e Kishës Ortodokse Autoqefale të
Shqipërisë. Vlen të mbahet mend
dhe të mos harrohet shprehja e antishqiptarit të
tërbuar Sebastianos,
ish-mitropolit i Drinopolit, i cili e quan Shën
Kozmain "dishepull të
vërtetë të Krishtit" (!) Sot në Shqipëri ndërtohen
kisha dhe për fat të keq,
ndonjë kishe i vihet emri i Shën Kozmait, këtij
antishqiptari të tërbuar.
Ndërkaq Faik Konica vazhdon të thërrasë nga varri: "Ka
15 vjet që po bërtas:
Mend, mend, mend! Kjo mospasje e mendjes na bëri lodër
të grekëve".


Për Vasil Krapsitin, Shën Kozmai ishte luftëtar i
helenizmit. Po kështu dhe
për historianët e tjerë grekë, që kanë nostalgji dhe
kërkojnë të rikthejnë
Perandorinë Bizantine.

Duke studiuar veprimtarinë e gjithanshme të tij,
kushdo del me përfundimin:
nëse shenjtorët janë simbole të dashurisë e të
humanizmit, Kozma Etolianin
nuk e lidh asgjë me ta, sepse ky klerik grek ishte
thjesht një emisar
politik i shovinizmit grek dhe erdhi në Shqipëri për
të mbjellë përçarjen
dhe urrejtjen midis shqiptarëve dhe për të helenizuar
totalisht ortodoksët
shqiptarë.

Për "shenjtërinë" e Shën Kozmait, me të drejtë prof.
Pëllumb Xhufi shkruan:
"Me gjithë meritat e tij të padyshimta në favor të
'helenizmit', kisha greke
u kujtua mjaft vonë për shenjtërimin e Kozma Etolit,
gjë që ndodhi në fund
të viteve '20-të të shekullit XX. Pasi kishin dështuar
për ta marrë të
ashtuquajturin Vorio-Epir me luftë, apo me marifete
politike, qarqet
nacional-klerike greke vendosën të shpallin 'luftën e
shenjtë' për
Vorio-Epirin nën flamurin e Shën Kozmait".

Është për të theksuar se akademiku Kristo Frashëri,
për "shenjtorin" e
lartpërmendur shkruan: "Kozma Etoliani nuk ishte vetëm
një misionar i
ortodoksisë fanariote, por siç e pranojnë historianët
e sotëm grekë, mbi të
gjitha një flamurtar i flaktë i helenizmit". (Gazeta
"Korrieri" Nr. 292, 8
Dhjetor 2004).

Për manastirin e Shën Kozmait në Kolkondas, historiani
Pëllumb Xhufi është i
mendimit se manastiri i tij në Kolkondas, i një
antishqiptari të tillë, u
ndërtua nga Ali Pashë Tepelena. Po kështu, prof. Xhufi
na bën të ditur:
"Mjafton që rajatë të rrinin urtë dhe t'u paguanin
detyrimet feudalëve,
sepse Shën Kozmai nuk ua kursente ndihmën me
predikimet e tij. Nga një
logjikë e tillë dritëshkurtër nuk shpëtoi dot as Ali
Pashë Tepelena". ("Dita
informacion", gusht 1996).

Gazeta "Ngjallja", organ i Kishës Ortodokse Autoqefale
të Shqipërisë, në
numrin e saj 8 (163), të gushtit 2006, në një artikull
kushtuar Shën
Kozmait, midis të tjerash citon: "... prania e tij në
jetën e përditshme të
besimtarëve nëpërmjet lutjeve që i drejtohen shenjtit,
rrëfimit të "bëmave"
e profecive të tij e deri tek emri i bekuar Kozma, që
mbajnë qindra e qindra
vetë të të gjitha moshave". I bëjmë të ditur
artikullshkruesit se vëllezërit
tanë ortodoksë nuk kanë të pranishëm në jetën e
përditshme Shën Kozmanë,
flamurin e flaktë të helenizmit, pasi emri Kozma ka
ekzistuar qindra vjet
para të vinte Kozma Etoliani, siç është rasti i
shenjtorëve të nderuar,
vëllezërve Kozma dhe Damiani, të martirizuar në vitin
287, në kohën e
Perandorit Dioklecian në qytetin Çiri të Antiokisë.
Për nder të tyre
arbëreshët e Italisë emëruan Komunën San Cosmo
Albanese (Shën Kozma
Shqiptari). Duke rendur pas asaj logjike të zymtë,
nxjerrim si përfundim që
s'ekziston asnjë lidhje ndërmjet Josif Stalinit dhe
Shën Josifit dhe çdo
Josifi tjetër që gjendet në botë.

Shën Kozmai është pararendës i helenizmit. Kjo është
treguar qartë në letrën
që "i shenjti" i dërgoi vëllait të tij, Hrisantosit,
pak muaj para
"martirizimit të tij", ku numëronte shkollat që ai
vetë kishte ngritur dhe
thoshte: "Unë kam parë 30 provinca dhe kam ngritur
dhjetë shkolla greke e
200 të tjera për arsimin fillor, ...". Dhe pjesa më e
madhe e këtyre
shkollave ishin në "Epirin e Veriut". Ishin të gjitha
shkolla greke dhe një
fakt i tillë e bën Kozma Etolianin padyshim një
pararendës të helenizmit,
por jo aspak një promotor të arsimit tonë kombëtar,
siç është shprehur
badjava ndonjë adhurues shqiptar i tij.

E shohim të arsyeshme të shpjegojmë termin "helenizëm"
për t'ua bërë të
qartë lexuesve. Për këtë po citojmë Svoronosin:
"Helenizmi është tërësia e
grekëve të ndërgjegjësuar" (N. Svoronos "Historia e
Greqisë së Re", shtypi
Universitar i Francës, Paris 1964"). Sipas
enciklopedisë së madhe greke,
"Pirsu", vëll.11, fq.167, te zëri "Helenizëm" thuhet:
"Helenizëm është
prania kudo e grekëve, e racës dhe e jetës së tyre
gjatë gjithë epokave";
kurse G. S. Frangulis, në veprën e tij "Helenizmi
kundër Lindjes dhe
Perëndimit" pohon: "Helenizmi kishtar është po aq i
lavdishëm sa ai etnik".
Ai krijoi helenizmin modern, i cili prej më shumë se
një shekulli rivendikon
restaurimin kombëtar dhe lirinë e tij".

SHERBIMET SEKRETE TE VENEDIKUT

Sun Çu, me traktatin "Arti i luftës", vepër e shkruar
dymijë e pesëqind vjet
më parë, ushtroi një ndikim të madh në politikanët dhe
ushtarakët e Lindjes
dhe më vonë të Perëndimit. Në këtë vepër, autori i
sipërpërmendur, rolin e
spiunëve në kohë lufte e paraqet kështu: "Në fakt,
spiunët janë elementi më
i rëndësishëm në luftë, sepse prej tyre varet suksesi
i veprimeve ushtarake,
shkathtësia e lëvizjeve të ushtrisë" (Sun Çu, "Arti i
luftës" nën kujdesin e
Aleksandër Kornelit, Napoli 1988, f.135).

Tomson dhe Padovek pohojnë: "Spiunazhi dhe korrupsioni
kanë luajtur në
historinë e botës një rol tejet më të rëndësishëm se
sa besohet në
përgjithësi", ndërsa Alem thekson: "Spiunazhi nuk e
ndryshon rrënjësisht
rrjedhën e historisë, por ndodh që ndërron thellësisht
ngjarjet". (I. P.
Alem, "Spiunazh dhe kundërspiunazh", ESI, Napoli 1984
(botime franceze,
shtypi universitar i Francës, Paris, 1980, f. 12-13).

Duhet vënë në dukje se veshja e klerikut, siç thekson
Bely, favorizon
anonimatin dhe fshin origjinën shoqërore dhe
gjeografike të tij. Citojmë dy
paragrafë të marrë nga libri "Shërbimet e fshehta të
Venedikut", ku flitet
për Kozma Etolianin:

"Xhovani Momiti, thënë ndryshe Palatino, një
ish-berber nga Napoli, pasi
kaloi pak kohë në Moskë, Petersburg dhe Vjenë, arriti
të bëhet agjent sekret
i admiralit rus, Orlov. Ai kërkon t'i bindë
nënshtetasit venedikas për
kryengritje dhe organizon emigrimin e gjashtëqind
familjeve venedikase për
t'u vendosur në Akuilea. Agjentë të ndryshëm sekretë
venedikas, midis të
cilëve vetë Xhakomo Kazanova, e ndjekin deri më 9
qershor 1777, ditë në të
cilën proveditori i përgjithshëm i detit porosit
oficerin Franko Xonxa që
t'i shkaktojë vdekjen në atë mënyrë që ajo të duket e
rastësishme. Mendohet
se do ta gjejë në ishullin e Qefalonisë gjatë
predikimeve të misionarit grek
Kozma, që do t'i flasë si Mesia i ri një turme prej
pesëmbëdhjetëmijë
fanatikësh që e ndjekin nga fshati në fshat. Projekti
është edhe më
ambicioz: të eliminojë në një kohë dhe këtë havale,
"profet fals", që bredh
duke nxitur nënshtetasit grekë të shpërngulen në
Akuiela, por qoftë
Palatini, edhe Kozmai, dyshojnë se ndiqen nga agjentët
sekretë venedikas dhe
ndërmjet viteve 1777 dhe 1779 u shpëtojnë atentateve
të ndryshme". (Paolo
Preto, "I servizi segreti di Venezia", Milano, 2004,
fq.341).

Vijojmë më tej: "Në marsin e vitit 1779, fanatiku
klerik Kozma predikoi si
një Mesia i ri kreu mrekulli dhe shpërndau një
broshurë në greqisht mbi
privilegjet që u jepeshin nga Maria Tereza atyre që
emigronin në trojet
austriake" (Paolo Preto, vep. E cituar).

Duhet vënë në dukje se këto shpërngulje bëheshin në
favor të Rusisë. Më 1788
na bëhet e ditur se në të njëjtin libër procedohet
arqimandriti i
Pastroviçit, Sava Xhiubisa, dhe bashkëpunëtorët e tij
për mashtrim të
nënshtetasve venedikas në favor të Rusisë.


Vlen të përmendet se Shën Kozmai, si më parë ashtu
edhe në vitin 1775, ishte
i pajisur me ferman të Sulltan Hamidit I. Po ashtu,
edhe Sinodi i Shenjtë e
kishte zgjedhur inspektor të Përgjithshëm të shkollave
greke. Ai ishte
lidhur edhe me Rusinë, armike tradicionale e vendit
tonë, e cila në atë kohë
donte të krijonte perandorinë bizantine. Po kështu,
Katerina II, careshë e
Rusisë, i mësonte nipit të saj gjuhën greke. Shën
Kozmai, së bashku me
spiunin e rusëve, Palatino, punonin për Rusinë.
Ndërkohë, atentatet e
Republikës së Shën Markut kundër jetës së tyre
vijonin. Venediku e ka
quajtur havale dhe fals shenjtor Kozma Etolianin,
ndërsa akademiku grek,
Sakelariu, e quan "një nga figurat më të ndritura, që
punoi për përgatitjen
e rilindjes greke", ("Epirus, 4000 years of greek
history and civilisation",
Athens 1997). Shën Kozmai në të vërtetë punoi për
helenizimin e Shqipërisë
së Jugut, duke filluar që nga Kruja dhe Kavaja (e cila
për të qe greke).
Pikësynimi i Shën Kozmait përkonte me dëshirat e
Katerinës II të Rusisë
(1729-1796) e quajtur nga Volteri "Semiramizi i
Veriut". Te kjo perandoreshë
mbizotëronte ëndrra e saj e përhershme e pushtimit të
ish-Perandorisë
Bizantine (Perandorisë Osmane). Ajo përkrahej nga
favoriti i saj i
mëparshëm, Orlovi, dhe më pas nga Patëmkini
(1739-1791), reformues i
ushtrisë dhe krijues i flotës ruse të Detit të Zi.
Citojmë një dokument të
asaj kohe: "Më 4 korrik 1780, Jozefi II i shkruante
Maria Terezës që nga
Shën Petersburgu, rreth një vit pas vrasjes së Kozma
Etolianit: "Për sa u
përket turqve, është më se e sigurt që ajo (Katerina
II. - Sh. D.) do me çdo
kusht që projekti i rimëkëmbjes së Perandorisë së
Lindjes të realizohet. Ky
projekt kthehet dhe rikthehet në kokën e saj, sepse i
ka pushtuar trurin.
Këtë vendim kjo careshë e ngroh dhe e ringroh për ta
çelur përherë në
shpirtin e saj. Ajo, në çdo çast shfaq zgjidhje për
ndarjen e Turqisë"
(Arneth. Josef II und Katherina von Russland, Vien
1869, Nr.1558, f.263).

Kozma Etoliani është i lidhur me Xhovani Momitin, i
lidhur me Rusët dhe që
të dy kanë veprim të përbashkët, siç dëshmohet në
fq.34 dhe 50 të librit
"Shërbimet sekrete të Venedikut". Ai u shërben në të
njëjtën kohë të dy
aleatëve të asaj kohe, Rusisë dhe Austrisë, që donin
t'i rimëkëmbin
republikat e vjetra greke dhe më vonë këto dy
perandori nënshkruan dhe një
traktat. Me të drejtë, studiuesi Pëllumb Xhufi, Shën
Kozmain e quan
antishqiptar. Duke qenë i tillë, këshilli bashkiak i
Tiranës, përpara se ta
zgjidhte A. Janullatosin qytetar nderi të Tiranës,
duhej t'i kërkonte atij
që të mohonte e të dënonte veprimtarinë e
antishqiptarit Shën Kozma, si
kusht për dhënien e titullit "qytetar nderi i
Tiranës", propozuar nga
kryebashkiaku Edi Rama, sepse Kozma Etoliani kërkonte
që popullsia e Epirit
(Shqipëria e Poshtme) të kthehej nga shqiptare në
greke. Enciklopedia e
madhe greke, "Pirsos", vëll. II, fq. 915 shkruan:
"Kozma Etoliani ra dëshmor
më 24 gusht 1779", por dyshimet për vrasjen e tij bien
mbi Republikën e Shën
Markut, e cila shumë herë zhdukte dokumentet, pasi
vriste kundërshtarët e
saj".

Në kontekstin e veprimtarisë së madhe antishqiptare të
këtij prelati të
kishës greke, është i padrejtë edhe organizimi në
vendin tonë i kampingjeve
të 24 gushtit për nder të Shën Kozmait, apostullit të
helenizmit. Vlen të
përmendet se 24 gushti i vitit 1996, në të cilin u
mblodhën me joshje alla
greke të rinj ortodoksë nga mjaft qytete, që nga
Saranda deri në Shkodër, në
një kamping afër kishës së Shën Kozmait në Kolkondas,
ishin ftuar edhe të
rinj nga Greqia. Ftesat ishin dërguar deri në Finlandë
nga kisha ortodokse
dhe At Kalevi. "Këto kampingje ortodokse, thekson
Janullatosi në fjalimin e
tij, janë punishte shpirtërore" (kupto: punishte
shpirtërore për të
shkatërruar kombin shqiptar, Sh.D.). Ndërkaq, gazeta
"Ngjallja" i mban iso
kur shkruan në gusht të vitit 1996, "mbi gjithçka
kumbon fuqishëm
falënderimi për Perëndinë, në Shenjtërinë Hyjlindëse
Mari dhe 'Shën'
Kozmain.

Duhen vënë në dukje fjalët e ish-Metropolitit të
Drinopolisit, Sebastianos,
për Shën Kozmanë, i cili ndërmjet të tjerash thotë:
"Kisha dhe kombi ynë po
nderojnë sot kujtimin e Shën Kozmait të Etolisë, sepse
ai ishte jo vetëm një
misionar, por edhe apostull kombëtar (i Greqisë)."

ÇFARE REKOMANDON A. JANULLATOSI PER KUSHTETUTEN E
BE-së?


Vlen të theksohet se Felipe Fernandez Armesto,
profesor i fakultetit të
historisë moderne në Universitetin e Oksfordit, në
librin e tij "Udhëzuesi i
popujve të Evropës", Londër, 1994, shkruan: "Grekët
janë veçanërisht të
ngarkuar nga pengesa e një trashëgimie kulturore që
për shekuj është parë si
kulmi i arritjes njerëzore. Progonopleksia (mania e
stërgjyshërve) dhe
arkeolatria (respekt i tepruar për lashtësinë) janë
elemente kyçe në
identitetin modern grek. Kërkimi për një identitet
specifik grek dhe
marrëdhënia e së tashmes me të kaluarën janë një temë
e përbashkët në
letërsi. Në fund të fundit, Greqia është i vetmi vend
ku greqishtja, e
vetmja gjuhë, dhe grekët, i vetmi popull, mund të
cilësohen nga mbiemri
modern".

Ne, shqiptarët, nuk duhet të harrojmë deklaratën e
ish-kryeministrit të
Greqisë, Georges Papandreu, bërë në parlamentin grek
më 12 qershor 1960:
"Atë që të gjitha qeveritë greke duhet të dinë, është
se çështja e
vorio-epirit ekziston dhe se ajo që është penguar
gjatë këtyre viteve është
vetëmohimi ynë për plotësimin e kësaj kërkese të
shenjtë. Pretendimet tona
për Epirin e Veriut janë të shenjta dhe të patundura".
Nuk duhet harruar se
i biri i tij, Andrea Papandreu, nuk e hodhi poshtë
testamentin e të atit,
por mbajti gjendjen e luftës me Shqipërinë. Gjatë një
interviste për
revistën "Stern", ai pat deklaruar: "Greqia duhet të
dalë nga NATO-ja jo
vetëm ushtarakisht, por dhe politikisht... Ajo nuk
duhet të futet as në TP,
për sa kohë që Tregu i Përbashkët ose BE kontrollohet
nga shumëkombëshet
amerikane... Sa për qeverinë gjermane, ajo është
zëdhënëse e politikës së
Uashingtonit në TP dhe në Evropë". Ne do të presim,
por duhet ta dimë se
kështu do të veprojë edhe nipi i tij, që kërkon të
vijë në pushtet, sepse
patjetër nuk mund të mohojë gjyshin. Kurse K.
Micotaqis, me prejardhje
dinastike nga soji i nënës dhe i babait, ka thënë se
gjuha greke flitet në
Epirin e Veriut (Shqipëria e sotme e Jugut) që në
kohën e Homerit (Deklaratë
e Kryeministrit Micotaqis për minoritetin grek në
Shqipëri, Athinë, 11
korrik 1993). Elementi dinastik në politikën e grekëve
është tepër i
fuqishëm. Zakonisht në Greqi sundon gjenealogjia
politike. Edhe Kryeministri
i sotëm grek është nip i Konstandin Karamanlisit, i
cili ka qenë dy herë
Kryeministër dhe dy herë President i shtetit grek.
Lidhjet e ngushta
familjare janë karakteristike për shoqërinë greke.

Ish-kryeministri ynë, Fatos Nano, ka thënë që prapa
tij vjen historia, se
rruga e Shqipërisë për në Evropë kalon nga Greqia,
ndërsa më 11 shtator 1998
F. Nano që nga Lisbona, ku merrte pjesë në një
mbledhje ndërkombëtare,
deklaroi në një konferencë shtypi se kryeqyteti i
Kosovës është Beogradi
(lajm nga ATSH).

Ai, për figurën e Kryepeshkopit Janullatos pohon: "Unë
nuk mund të mendoj që
të ketë ndonjë njeri, i cili të ketë kontribuar më
shumë për rilindjen e
Shqipërisë si komb i lirë evropian". (Fq.4, 27 korrik
2003, "Parade
magazine" USA). Ndërsa, ky i fundit është deklaruar
kundër ndërhyrjes së
NATO-s në Kosovë, A. Janullatosi kërkon që Bashkimi
Evropian të jetë një
bashkim politik i krishterë, ku sigurisht të mos marrë
pjesë vendi ynë, që
shumicën e popullsisë e ka të fesë islame. Urrejtjen
për fenë islame A.
Janullatos e ka shprehur në intervistën që i ka dhënë
Fred A. Reed, të cilën
ky e ka botuar në librin e tij "Salonica Terminus"
(Talonbooks, 1996). Midis
të tjerash, A. Janullatos në këtë intervistë thotë:
"Njerëzit në Perëndim
duhet ta kuptojnë se Islamizmi është në thelb një fe
politike." (No comment!
- Sh. D.). Citojmë këtu, me këtë rast, disa "bëma të
lavdishme" të
kryepeshkopit grek të Kishës Ortodokse Autoqefale të
Shqipërisë, A.
Janullatos, të cilat janë dhurata helm të Patrikanës
për Shqipërinë, por në
të vërtetë, të Greqisë. Gazeta greke "Kathimerini",
botim anglisht, njofton
se "ditën e martë të muajit maj 2003, kryepeshkopi
Janullatos, (titulli
zyrtar) kryepeshkop i Kishës Autoqefale të Shqipërisë,
shkoi në Stamboll dhe
takoi kryepeshkopin e Kishës Ortodokse Greke dhe
patrikun Vartolomeo, për
t'u rekomanduar që Kushtetuta e Bashkimit Evropian të
shpallë Bashkimin
Evropian si bashkim politik të krishterë. Gazeta e
sipërpërmendur tregoi
gjithashtu një fotografi të të tre liderëve
ortodoksë-grekë. Në fotografi të
bie në sy patriku Ekumenik Vartolomeo, që deklaroi në
fillim të viteve
nëntëdhjetë se "vuajtjet e popullit serb bëjnë thirrje
për simpati
universale mes popujve ortodoksë, pasi serbët tani po
përballojnë sulme nga
forca të errëta në shumë drejtime".

Do të ishte e drejtë që këshilli bashkiak i Tiranës,
para se t'i jepte
titullin e nderit kryepeshkopit Janullatos, duhej të
kërkonte nga ky që t'i
rekomandonte Kushtetutës së BE-së që ta shpallte BE-në
bashkim politik të
krishterë, mysliman, çifut etj.

Ky solidaritet klerikësh të lartë grekë është në
kundërshtim me traktatin e
Lozanës, ku thuhet shprehimisht: "Patrikana e
Stambollit është një
institucion i zakonshëm turk dhe subjekt i ligjeve
turke", kurse A.
Janullatosi, duke u udhëhequr nga paragjykime raciste
dhe fetare, dëshiron
që të lerë pa hyrë në BE Turqinë, Shqipërinë, Bosnjën
dhe kërkon të mbahet
qëndrim racist ndaj besimeve të tjera. Kjo kërkesë e
A. Janullatosit është
hedhur poshtë dhjetëra vjet më parë nga Lidhja e
Kombeve dhe për këtë le të
citojmë buletinin e Lidhjes së Kombeve, "Minoritetet
Kombëtare", numri 5-6,
nëntor-dhjetor 1933, ku thuhet: "Karli V kërkoi të
krijojë unitetin e
Evropës mbi bazën e krishtërimit dhe për këtë fakt ai
u bë i padrejtë dhe
mizor ndaj dy feve, islame dhe çifute". Ne besojmë se
Lidhja e Kombeve është
një manifestim në mbretërinë e institucioneve, një
unitet organik dhe i
ndërgjegjshëm i njerëzimit në tërë rruzullin
tokësor...".

Janullatosi, jo vetëm që ka uzurpuar Kishën Ortodokse
Autoqefale të
Shqipërisë, por ka lënë edhe trashëgimtarë froni. Për
këtë flasin faktet.
Kur u organizua Sinodi i KOASH-it, "kryepeshkopi ynë
dorëzoi më 19 korrik
1998 peshkop në Berat, peshkopin grek Injatios, kurse
peshkopin shqiptar,
Joanin, e dorëzoi më 20 korrik 1998. Kjo radhitje
është e qëllimshme, sepse,
sipas kanoneve të kishës ortodokse, pasardhës i
kryepeshkopit do të jetë ai
që ka marrë titullin i parë në atë vend, pra peshkopi
grek, Injatios.

Ne prill te 1897 bandat greke te Ethnike Heteria sulmuan popullsite muslimane te Epirit dhe filluan vrasjet masive duke sulmuar edhe ushtrine osmane. Kjo organizate filloi te armatosi te krishteret shqiptare dhe greke fshehtas dhe morri nen tutelen e saj organizimin e kryengritjes duke marre parasysh faktin se ajo kontrollonte fuqishem edhe politiken e brendshme greke. Shqiptaret muslimane qe ishin shumice edhe kesaj rralle ndihmuan ushtrine osmane kunder armikut te perbashket.Sulltani gjate kesaj lufte u deklaroi shqiptareve se ne kete lufte luftohej per dy objektive te fuqishme qe jane : mbrojtja e islamit dhe e territoreve shqiptare(Historia e Shqiperise f. 240). Thimi Mitko shkruan ne ato vite : Shqiperia eshte me Turqine dhe kunder grekeve dhe vetem nje pjese e te krishtereve e kane zemren e tyre me Greqine(Ibid). Bashkepunimi Shqiptaro-Turk e beri Greqine qe te leshonte keto territore duke e bere ate te largohet me bisht nder shale.. Trupat shqiptare ishin te drejtuar nga biri i madh i çamerise Abedin Dino.
Por gjithashtu çamet nuk e kishin harruar pjesemarrjen e disa kapedaneve çame ne revolucionin grek te 1821 kunder osmaneve si Jaho Demi nga Filati dhe Sali Cami nga rrethinat e Gumenices dhe tradhetine qe greket i bene atyre. Kollokotroni i bindi disa lidera çame qe te bashkoheshin ne ate kohe me forcat greke ndaj per kete ata u ftuan ne Peloponez qe te firmosnin nje aleance te fshehte shqiptaro-greke. Delegacioni shqiptar drejtohej nga Tahir Abazi dhe 1500 trupat shqiptare muslimane qe duhet ti bashkoheshin grekeve drejtoheshin nga Prronjo dhe Capari. Gjate rruges Tahir Abazi, i revoltuar nga djegia e fshatrave, prishja e xhamive dhe e teqeve, si dhe i keqtrajtimeve të myslimanëve shqiptare, hoqi dorë nga vazhdimi i udhëtimit drejt Peloponezit dhe u kthye në Artë. Aty ai u bëri të njohur bejlerëve çamë dhe drejtuesve të tjerë shqiptarë të Shqipërisë së Poshtme, veprimet e dhunshme që kishin ndërmarrë kryengritësit grekë ndaj familjeve myslimane dhe institucioneve të kulteve fetare myslimane. Ky lajm i kobshëm, mjaftoi që krerët shqiptarë të hiqnin menjëherë dorë nga aleanca me kryengritjen greke e të bashkoheshin me Hrushit Pashën qe ishte asokohe komandanti i ushtrise osmane, (K.Biri, "Arvanites oi dories tou neotorou elenizmou", Athinë, 1961., f.346).

Beteja e Ajdonatit (çameri) 6-20 janar 1913

Greket ne perendim te Janines ne zonen e Ajdonatit filluan sulmin ndaj trupave osmane qe ne 25 dhjetor duke i detyruar ato qe te shtrengohen ne nje rezistence heroike duke qene se ne ate zone Osmanet kishin vetem nje top dhe dy mitraloza te vjeter. Por ne 26 dhjetor trupat e çetave çlirimtare shqiptare hyne ne sulm duke ndihmuar trupat osmane kunder grekeve. Trupat e çetave shqiptare ishin te perbere prej çamesh dhe labesh dhe i shkaktuan grekeve humbje te renda derisa keta te fundit u terhoqen per disa dite me rradhe. Por greket brenda disa ditesh armatosen dhe organizuan fshatrat ortodokse te zones dhe bandat e andarteve qe vepronin naten dhe ne befasi. Ato dite u vrane shume burra muslimane ne zonen e Ajdonatit dhe fshatrat e Filatit te cilet rezistonin ndaj trupave pushtuese greke. Por gjendja u rendua akoma me shume kur grekeve ju erdhen perforcime nga Korfuzi dhe ne 31 dhjetor ata rifilluan sulmin ndaj trupave turko-çame. Por beteja me e veshtire qe zgjati 16 ore ishte ajo e 6 Janarit ku nje grusht burrash çame dhe turq i bene balle me heroizem sulmeve te fuqishme te grekeve. Ne ate beteje greket u thyen por ata rifilluan sulmin ne 12 Janar dhe e vazhduan ate edhe ne 13, 14, 15, 16, 17 Janar ku luftime te rrepta trup me trup bene qe greket te lene ne token çame me qindra te vrare. Ne date 18 Janar turqit dhe çamet sebashku ndermorren kundersulmin heroik qe i zbrapsi greket dhe me 19 Janar nje anije osmane ndihmoi çamo-turket duke bombarduar nga bregu pozocionet greke gje qe i dha mundesine trupave çame dhe turke qe te vazhdojne sulmin ndaj grekeve. Por trupat e paket , mosperforcimet e trupave me trupa te tjere beri qe ne 20 Janar trupat çamo-turke ne ndihmuara me municione dhe ushqime edhe nga qeveria e Vlores te kapitullojne dhe te terhiqen duke ja lene zonen trupave greke te cilet si hakmarrje filluan masakrat ndaj burrave ne fshatrat muslimane. (Milli Gazete dhe Yanya muharebesi)

RRETHIMI DHE REZISTENCA HEROIKE E JANINES 1913

Beteja e pare e Janines filloi ne 13 dhjetor 1912 ku trupat e pavarura te Esat Pashes kishin formuar nje perimeter mbrojtes jashte Keshtjelles se Janines. Ushtria greke e Epirit e perforcuar nga Divizioni i 2te i kembesoreve dhe duke pritur perforcime te tjera sulmuan trupat turko-shqiptare te Janines. Ne 12 dhjetor komandanti grek i ushtrise se Epirit i dha urdher trupave te tij qe mos te nderprisnin sulmet derisa te merrnin keshtjellen e Bijanit qe ishte nje nga keshtjellat mbrojtese jashte Janines e cila po te binte te duart e grekeve rrezikonte rende qytetin dhe keshtjellen e Janines. Greket perdoren divizionin e 2te te sapoardhur per te marre kodren e Manullases qe ishte ne jugperendim te keshtjelles se Bijanit. Ne te njejten kohe greket organizuan bandat e parregullta andarte qe sulmuan fshatin e Lyzeçit nga ana tjeter e qytetit. Keto banda ata i quajten Detachment A dhe me pas formuan edhe Detachment B. Por batalionet plot e perplore me shqiptare te ardhura nga Permeti, Vlora dhe Mallakastra ne menyre heroike e mbajten linjen e ushtrise se pavarur Turko-Shqiptare. Gjithashtu garnizohet e 19te, 21te, dhe 23te si dhe garnizoni i Janines ndihmuan shume ne shtytjen e trupave greke. Ne 14 dhjetor ne oren 8 te mengjesit trupat greke rifilluan sulmin duke sulmuar garnizonin qe mbante kodren e Manullases. Por vendosmeria e Kolonel Hysni beut dhe trupat e Xhavit pashes i derrmuan trupat greke duke i shtyre ata shume kilometra jashte Janines. Ne 18 dhjetor 1912 Esat Pasha (komandanti dhe heroi i Janines) filloi sulmin e pergjithshem me trupat e tij kunder trupave greke duke i sulmuar me divizionin e 1re dhe te 2te trupat greke nga lindja dhe me divizionin provizor te Vlores nga perendimi. Ata fituan pozicione por artileria e forte dhe perforcimet e shumta greke bene qe te njejten dite ne oren 6 ne darke trupat e Esatit te rigjenden ne pozicionet qe ata kishin para fillimit te sulmit. Nga 1150 trupa qe kishte divizioni i Vlores mbeten vetem 400. Por artileria e forteses se Gastrices i shkaterroi pozicionet greke duke i dhene Esatit perseri mundesi te risulmoje gje qe ai e beri ne 20 dhjetor ne mengjes me divizionin e 19 por pa rezultat. Ne kete sulm humben jeten 250 ushtare te Esatit dhe 300 te tjere u plagosen. Ne 22 dhjetor Esat Pasha per mos ti dhene grekeve mundesi qe ta sulmojne perseri i sulmoi ata por kesaj rradhe me sukses duke i shtyre ata disa kilometra dhe duke ju marre sasi te konsiderueshme municionesh. Ky do te ishte sulmi i fundit qe trupat shqiptaro-turke te Esat Pashes do te benin per vitin 1912. Ne 24 dhjetor trupat greke kaluan ne sulm te pergjithshem duke perparuar dhe marre pozicionet qe ata kishin humbur ne 15 dhjetor. Por perseri artileria osmane i detyroi greket qe te terhiqen duke bere qe ata te fitojne edhe betejen e dyte te Janines. Gjate periudhes se fillimit te Janarit greken mblodhen nje numer te madh trupash anembane Greqise duke e shtuar numrin e tyre per rrethimin final te Janines. Greket sollen edhe trupat e regjimentit te Meçoves , divizionin e 1re te kembesorise , Ushtrine greke te Epirit, si dhe divizionin e 8te. Artileria greke u perforcua shume duke u bere gati per sulmin final ndaj Janines. Nderkohe ne Janine mungonin dhe ushqimet aq sa nuk kishte ushqim per te gjithe edhe pse fshatrat shqiptare perreth Janines i dergonin çte mundnin ushtareve qe te vazhdonin luften. Sidomos drithi dhe buka nuk u kursye nga fisniket çame per te ushqyer trimat çame dhe turq qe luftonin heroikisht me trupat e Princ Kostandinit. Edhe qeveria e Vlores se Ismail Qemalit i dergoi disa here ushqime dhe municione Esat Pashes.Sulmet e shumta dhe te panderprera greke bene qe rezistenca e heronjve qe luftonin prej muaj me urine, dimrin e ftohte dhe greket te fillonte te thyhej. Nje pjese e divizioneve greke sulmuan nga veriu i Gjolit te Janines ne 6 mars 1913 ndersa pjesa tjeter nga zona e Çukes duke vrare me mijera trupa te Esat Pashes te cileve i kishin mbaruar municionet. Trupa te tjere sulmonin nga krahu i Rrapshtices duke i shkaktuar akoma humbje te thella trupave te Esat Pashes. Beteja dhe rrethimi i Janines zgjati deri ne Mars te 1913 ku trupat çamo-turke kapitulluan duke mos pasur me municione dhe ushqime per te vazhduar mbrojtjen e Janines dhe duke u detyruar te terhiqen ne veri drejt Permetit dhe Shqiperise se Jugut te ndjekur nga trupat greke. Kjo eshte nje nder luftrat heroike te popullit tone se bashku me popullin turk kunder barbarise greke te cilet pas renies se Janines filluan masakrat masive ndaj fshatrave muslimane shqiptare. Esat Pasha lindi ne Janine nga nje baba turk dhe nje nene shqiptare dhe edhe pse e dinte qe nga Stambolli nuk i vinin trupa apo perforcime duke mbledhur trupat turke dhe ato muslimane shqiptare dhe me trimeri dhe sakrifice te rradhe mbrojti Janinen dhe trojet e tjera nga greket.. Ne Janine Xhavit Pasha qe ishte krahu i djathte i Esatit nje nate para se te binte deshmor qante me lote burri dhe i thoshte Esat Pashes “ Gjalle a vdekur Janinen nuk e le ne dore te andarteve.” Te nesermen ai ra deshmor ne dheun qe ai deshi aq shume duke dhene shpirtin per nje Janine pa andarte greke.

Jakub Shpata
Princi i pare [i njohur] Musliman Shqiptare:
Zoteruesi i Artes, Cameri
1410 - 1416


Renia e Perandorise Bizantine si rrjedhoje e luftes civile
qe e morri kete perandori ne shekullin e 14te, renia e
Serbise se madhe pas vdekjes se Stefan Dushanit, fitores
Osmane ne betejen e Kosoves, kryqezatat latine dhe
rremujrat qe ata sollen ne Ballkan, per here te pare ne
historine e Perandorise Bizantine qe po shkaterrohej
nxjerrin ne pah rracen e lashte Iliro-Shqiptare qe te dale
si rrace dominuese ne skenen Ballkanike dhe ne vecanti ne
zonen e Jugut te Shqiperise, apo Epirit te Lashte.
Shkaterrimi i Despoteve Bizantine, Serbe, etj qe per shekuj
shkaterruar identitetin e Shqiptareve ne Epir, pas mesit te
shekullit te 14te pa daljen e Shqiptareve si etni me vete
ne Epir dhe ne te gjithe Shqiperine Etnike. Epiri ne keto
kohe krizash te shekullit te 14te gjendet ne nje
fushebeteje te madhe ku princa Serb, Vlleh, Grek e Latin u
gjenden perballe Shqiptareve te cilet pas renies se
despotizmit Bizantine filluan qe te tregojne identitetin e
tyre te vecante si pasardhes te Ilireve. Despote Greke si
Nikofori ne keto kohe ishin nga ata qe do te eleminoheshin
nga Shqiptaret clirimtare. Shqiptaret gjate fundshekullit
te 13te dhe te 14te do te gjendeshin derin ne Peleponez
(apo More) e Thesali ku ata do te ishin mercenare per
sunduesit Latine, apo ne shume raste ata do te punesoheshin
edhe ne shtetin Osman, pertej Bosforit.

Ne valen e clirimeve Shqiptare te trojeve te tyre neper
Epir gjate shek. 14, Shqiptaret u ndeshen me sundimtaret
Serb si Simeon Uroshin, Thoma Preljubovicin etj, qe mbanin
nen pushtim qytete Shqiptare si Janinen etj. Familje
Shqiptare si ajo e Shpatajve ne Angjelokaster apo e
Loshajve ne Arte ishin nga ato familje qe bene emer ne keto
kohe. Familja e Shpatajve, nen udheheqjen e Gjin Bua
Shpates ishte nje nga familjet qe pa hapjen me te madhe
territoriale qe Shqiptaret pane ne Epirin e Jugut gjate
shekullit te 14, ku kjo familje u shtri qe nga Arta e deri
ne Gjirokaster. Ndaj ketij ekspansioni Shqiptar, Grekerit,
Napolitanet, Serbet etj kryen aleanca te ndryshme per te
thyer rrezistencen Shqiptare, por Shqiptaret nen udheheqjen
e Gjin Bua Shpates, Zenevishteve etj dolen fitimtare si ne
shembullin e rrethimit te qytetit te Artes me 1379, kur
Shqiptaret nen udheheqjen e Gjin Bua Shpates munden qe te
dalin fitues kunder forcave Greke, Serbe e Latine.

Pasiqe Shqiptaret prej shekujsh kishin patur te impozuar
mbi vetet e tyre fe sa nga Roma e Kostandinopoja, dalja e
familjeve Shqiptare te lira ne skenen nderkombetare i beri
ato familje qe te jene ne kerkim te identitetit te tyre
fetar, pervec atij rracor qe ata gjeten ne keto kohe lirie.
Familje si ajo e Topiajve ne Shqiperine e Mesme, Muzakajve
etj shpesh pane qe te nderrojne fene e tyre nga ortodoks ne
katolike, kjo sipas interesave te kohes dhe konspiracive
apo kercenimeve qe atyre iu vinin nga Bizanti, Venecia dhe
Roma.

Pas vdekjes se Gjin Bua Shpates i cili per 25 vjet (1374 –
1399) i mbrojti tokat Shqiptare qe nga Arta e deri ne
Akarnanine nga sulmet Serbe, Greke apo Latine, Shqiptaret
ne kryeqytetin e Epirit, ne Arte kaluan nen pushtetin e
vellait te Gjinit, Sguro Buo Shpates, i cili e humbi
pushtetin e tij ndaj sulmit qe nje vllaho-bullgar i quajtur
Bokoi kreu ndaj Artes. Por pas pak kohesh Shqiptaret
arriten qe te marrin serisht pushtetin e tyre ne Arte nen
udheheqjen e djemve te motres se Gjin Bua Shpates, Irenes;
Muriki dhe Yakub Shpates ku i fundit kishte pranuar fene
Islame prej kohesh dhe kishte vene emer Musliman.

Ne kohen kur vellezerit Murik dhe Jakub erdhen ne pushtet
ne Arte, ne Janine, familja Italiane e Tokove prej shume
kohesh vazhdonte qe te ishte ne pushtet dhe te ushtronte
aktivitet armiqesor kunder Shqiptareve. Qe ne kohe te
Gjinit Shqiptaret u ndeshen me Kryqtaret Hospitallers te
cilet luftuan per Italianet e Janines, Vonices dhe Leukeas.
Me kete familje Latine fisi i Shpatave do te luftonte ne 16
vitet e ardhshme, ku ne raste krizash kusherinjte e
vellezerve Murik dhe Jakub, si ne rastin e Paul Shpates me
1405, do te kerkonin ndihmen e Osmaneve kunder Latineve.

Lufta e Shqiptareve ne Epir vazhdoi gjate shekullit te 14
dhe 15te nen udheheqjen e Murik Shpates, i cili rrezistoi
kunder Latineve deri ne fillim te viteve 1410.

Pas vdekjes se tij, ne pushtet ne Principaten e Artes erdhi
i vellai i Murikut, Jakub Shpata, i cili si Musliman qe
ishte me fe, perben ndoshta nga Princat me te hershem
Shqiptare Muslimane ne historine e njohur Shqiptare.

Udheheqja e Jakub Shpates pati nje mbeshtetje te madhe mes
Shqiptaresh sidomos fisit te Shpatave, Alkadit,
Mallakastrioteve etj. Pakicat fanatike Greke ne Arte dhe ne
qytetet ku Shqiptaret jetonin ne Epir ishin ato qe nuk e
kishin ne sy te mire liderin e tyre Musliman Shqiptar. Pas
shume betejash mes familjeve Shqiptare te kohes me ato
Latine e Greke nen Karlo Tokon ne Epir, me Tetor 1416 gjate
nje beteje kunder nje keshtjelle ne Vobliane, Jakub Shpata
u fut ne kurth nga Grekerit e keshtjelles (keshtjellari
quhej Papadhopulos) ne fjale qe e genjyen Jakubin per
numrin e ushtareve grek e latine qe ishte ne keshtjelle,
dhe me ne fund e vrane Jakubin dhe shume ushtare te tij.

Vrasja me pabesi e Jakub Shpates coi ne renien e famlijes
se Shpatave dhe ne te njejten kohe ne renien e nje prej
Principatave me te hershme Shqiptare ne historine tone te
njohur kombetare, qe ne te njejten kohe ishte e udhehequr
nga nje Musliman, shume kohe perpara ardhjes se Turqve.
Familja e Shpatajve e cila mbante akoma Arten dhe shume
qytete ne Epir, pas rrethimit qe Karlo Tokko i beri Artes
dhe vdekjes se Jakubit, coi te emen e tij Irena Shpaten, te
vejen dhe te vejen e vellait te Jakubit te dorezojne Arten
ndaj Latineve dhe te sjelli ne largimin e shume Shqiptareve
nga Arta.

*** *** ***

Ndersa shume familje Shqiptare te shekullit te 14te ishin
ne pikepyetje ne lidhje me identitetin e tyre fetar, dhe e
nderronin fene per hire te interesave te fuqive perreth,
nje fakt interesant na tregon se disa familje apo zoterime
Shqiptare ne Iliri dhe Epir qe ne shekullin e 14 shihen si
adoptues te fese Islame, edhe pse Turqit ishin shume larg
nga ardhja ne Ballkan dhe ne trevat Shqiptare. Shembuj si
familja e Hoxha Zakarias ne Veri te Shqiperise (qe sebashku
me familje te tjera Shqiptare si ajo e Gjergj Dukagjinit,
Dhimiter Jonimes, Kostandin Balshes (ne Kruje) etj
mbeshteten Turqit ne betejen e Kosoves kunder pushtuesit
Serb dhe me pas ne Anadoll ne luften e Bajazidit kunder
Tamerlangut), apo e familjes se Shpatave ne Jug te
Shqiperise, qe pranuan Islamin si fene e tyre, na tregojne
se feja Islame ka ardhur mes Shqiptaresh shume kohe perpara
ardhjes se Turqve dhe perpjekjet e shume qarqeve kryqtare
per ta treguar Islamizimin e popullit tone si nje `detyrim
nga turku' bien poshte fare qarte nga keto konvertime
lideresh Shqiptare qe ne kohet kur Turqit nuk kishin
pushtuar trevat Shqiptare ne fjale. Pasja e liderve fisnor
Shqiptare ne zotesime te fese Islame qe ne kohet
para-Osmane, na tregon se Islamizimi mes Shqiptareve ka
ardhur si pasoje e punes misionare te predikuesve Islam, te
cilet pas konvertimit te liderve Shqiptare si Jakub Shpata,
padyshim qe kane cuar ne pranimin masiv te Islamit edhe nga
masat e gjera Shqiptare, qe ne shekullin e 14te, pra shume
vite perpara ardhjes se pushtetit Osman ne trevat Shqiptare
te Ballkanit.