Takimi i shumëpritur me Meyerin

"Fjalori Etimologjik i Gjuhës Shqipe" (1891) botohet për herë stë parë i përkthyer në shqip, në prag të 100-vjetorit të Kongresit të Manastirit. Lidhjet e kësaj ngjarjeje dhe të autorit të veprës monumentale, Gustav Meyer na i shpjegon më poshtë iniciatorja e këtij botimi, Ledi Shamku-Shkreli e cila para sw gjithash komenton arsyet e përjashtimit nga rrathët zyrtarë të shkencës shqiptare të kësaj vepre, gjer më dje.

Gustav Meyeri, gjuhëtar, albanolog, ballkanolog dhe indoeuropianist gjerman u lind më 25 nëntor 1850 në Gros–Shtrehlic (Shlezie) të Silezisë së Epërme. Në vitin 1867 fillon studimet për Filologji Klasike, Indoevropianistikë, Greqishte të re dhe Sanskritisht në Universitetin e Breslaut dhe diplomohet në vitin 1871. Në periudhën 1871-1874 jep mësim në Gjimnazin Ernestin të Gotës dhe më pas në Gjimnazin Gjerman të Pragës. Më 1876 fillon si asistent profesor për gramatikën e krahasuar të greqishtes dhe latinishtes në Universitetin Karl- Ferdinand. Në 1875 merr titullin profesor për sanskritishten dhe gjuhësinë e krahasuar në Universitetin e Gracit, ku edhe emërohet profesor i brendshëm deri në vitin 1881. Në 1897 preket nga një sëmundje e rëndë, e cila, tre vjet më vonë, do ta largojë përgjithmonë nga mjediset e universitetit. At Justin Rrota thotë se Meyeri "diq në një shmendore [çmendinë]" në moshën 50-vjeçare, më 28 gusht 1900 në Feldhof afër Gracit ku ai kish dhënë mësim. Gustav Meyeri ia kushtoi jetën e tij studimit të Greqishtes së Re dhe të Gjuhës Shqipe, e cila prej tij u klasifikua për herë të parë si gjuhë e veçantë në grupin e gjuhëve indoeuropiane.

Për përkthimin në shqip të "Fjalori Etimologjik i Gjuhës Shqipe" e realizuar nga dr. Anila Omari, iniciativa u mor nga Rrethi Gjuhësor i Tiranës dhe u ndoq nga studiuesja Ledi Shamku-Shkreli në të gjitha fazat e punës, ndërsa prof. Seit Mansaku ka bërë redaktimin e veprës e cila botohet nga "Çabej" në kolanën "Excipere".

Ndërsa përgatitej dalja nga shtypi i "Fjalorit etimologjik i gjuhës shqipe", u ndodhëm përballë dy perceptimeve që dy njerëz të shkencës po i bënin veprës: i pari që e quan një rrugëtim të gjatë të Meyerit, ndërsa tjetri një Meyer pa rubë. Ku është e pazakonta e veprës që po vjen?

Po, është e vërtetë, rrugëtim të gjatë të Meyerit e quan prof. Seit Mansaku daljen në dritë të këtij Fjalori. Është e habitshme që ne shqiptarët kemi pritë kaq gjatë për ta botuar këtë vepër për të cilën Çabej thotë se "përbën një bazë jo vetëm për studimet shqiptare, por edhe përgjithësisht për studimet ballkanistike". Meyeri shkroi shumë, por Fjalori Etimologjik i Gjuhës Shqipe, botuar në Strasburg më 1891 është vepra që e bën atë "themelues të albanistikës" - nëse citojmë sërish Çabejn. Në fund të viteve Dyzet, gjuhëtari i shquar Justin Rrota shkruante me pezm se "Fjalori etimollogjìk i Meyer-it qëndron edhe sod mbas mâ se një gjymsë shekulli, si i vetmi në këtê gjinì". Mjerisht Meyeri nuk u përkthye as në Kosovë, ku ishte krijuar një traditë e mirë për botime albanologjike, gjë që nuk ndodhte në Tiranën e ngurtë. "Rrugëtim i gjatë" duhet konsideruar me të drejtë përshfaqja për herë të parë në gjuhën shqipe e këtij Fjalori, jo veç për kohën që ka kaluar por edhe për qëndrimin tejet sektar që gjuhësia jonë institucionale, e mbasviteve Dyzet, pat mbajtë ndaj opusit të Meyerit, e në mënyrë të veçantë ndaj Fjalorit të tij. E për të qëndruar te pyetja juaj, e pazakonta e kësaj vepre që vjen, është se më në fund ajo shfaqet pa rubë interpretimesh, mbas disa dhjetëvjetshash ku për të nuk pati asnjë kritikë pozitive. Tani kushdo mund ta takojë gjuhëtarin Meyer!

Ai "na shpaloi një shqipe larg melodive me buzuq" thoni ju për ta vënë theksin tek teza latine të cilës Meyeri i mëshoi më fort se asaj greke. Me fjalë të thjeshta ku mbështetet kjo tezë?

Nëse Meyeri ka nxjerrë në pah ndikimin latin më tepër se atë grek, këtë nuk e ka bërë për ndonjë dashuri të veçantë të tijën ndaj latinitetit, përkundrazi, Meyeri ishte një grecist i shkëlqyer; ai boton më t'mirën gramatikë të greqishtes për kohën. Por objektiviteti prej shkencëtari e mban larg atë nga sedrat kombëtare. Ai thotë se "patriotët shqiptarë dhe grekët nevojtarë për aneksim, të cilët e kanë të domosdoshme dogmën për lashtësinë e madhe të çdo fjale si mbështetje për teorinë e tyre pelasgjike ose çfarëdolloj teorie tjetër, kur të marrin në dorë librin tim nuk do të gëzohen shumë për mozaikun shumëngjyrësh që paraqitet këtu". Ndaj më të palumturit e këtij objektiviteti janë grekët të cilët i sikletos ndikimi më i madh latin mbi shqipen se ai i greqishtes. Meyeri e mbështet tezën e tij në statistikën e inventarit të shqipes e nëse ai sot kritikohet për "tolerancë ndaj huazimeve", kjo tolerancë ishte proporcionale. Afërmendsh Roma e sundoi 5-6 shekuj Ilirinë, grekët jo. Madje qe elementi shqiptar që më pas depërtoi thellë në Greqi.

Ç'ishte ai oksidentalizëm për të cilin regjimi i kohës do të linte jashtë rrathëve zyrtarë të shkencës veprën në fjalë?

Me thënë të drejtën, jashtë rrathëve zyrtarë të shkencës mbeti pjesa më e madhe e albanistëve të huaj a shqiptarë qofshin, dikush për oksidentalizëm, dikush për nacionalizëm, dikush si kuisling, dikush si klerik, dikush i papartishëm e kështu me radhë. Këtij "objektiviteti shkencor" të institucioneve tona nuk i shpëtoi as Çabej, i cili studimet etimologjike i pat mbështetë në një masë të madhe mbi Meyerin. Dhe vëllimi i parë i veprës së tij madhore nuk gjente rrugën e botimit për shkak të bibliografisë oksidentale. E ky vëllim doli vetëm kur Çabej qe në shtrat të vdekjes. Të jemi objektivë e të mos harrojmë se ç'përfaqësonin një numër njerëzish në Akademinë e Shkencave t'asaj kohe! Duke goditur korpusin historik oksidental të kulturës sonë si rezultat i orientimit politik, fillimisht nga Beogradi e më pas nga Moska, në albanologjinë zyrtare u krijua një krizë e brendshme morale, pasi formimi i etnosit shqiptar nuk mund të ndodhte sui generis, jashtë trajektoreve logjike në të cilat u patën formuar edhe kombet e tjera t'Europës aty në kapërcyell mes Lashtësisë e Mesjetës. Kohë kur Protoshqipja kishte përthithur tashmë terminologji universale të botës së atëhershme. Tagliavini veçon sidomos sferën sociale të leksikut si atë më të ndikuar nga latinishtja. E nuk kish si të ndodhte ndryshe. Dioqezat e Ilirikut Jugor dhe Maqedonisë vareshin n'atë kohë të formimit etnik nga Papa i Romës e jo nga Kostandinopoja. Popujt e rinj që erdhën në Ballkan nuk mund ta kishin përthithur atë latinitet. Pa e zgjatur, mund të pohohet se duke goditur versantin historik perëndimor, të cilin kultura jonë e ka përthithur në mënyrë të natyrshme, zgjidhej problemi partiak, por mjegullohej ai kombëtar, duke i bërë kësisoj një atentat të paprecedent autoktonisë sonë, për të cilën paradoksalisht flitej aq shumë.

Cili është fati i letërkëmbimeve që gjuhëtari ka pasur me iluministë shqiptarë? Personalisht çfarë ju ka lënë mbresë aq sa të thoni që "veç dijes, ata që punuan për ne kishin edhe vetëdijen se po i shërbenin rizgjimit kombëtar".

Dimë ende shumë pak mbi trashëgiminë dorëshkrimore (të pabotuar) që ka lënë Meyeri. J. Kastrati botoi në v. 1967 "Dymbëdhjetë letra të Ndre Mjedës dërgue albanologut Gustav Meyerit, gjatë viteve 1892-1893"; është botuar edhe diçka në Kosovë aty nga fillimi i viteve Shtatëdhjetë mbi disa letra që Meyeri ka shkëmbyer me Kamardën, De Radën, Kristoforidhin, Berin, Skiroin apo Noqitin. Gjithsesi këto përshfaqje të çmueshme kanë qenë më shumë një ngjërim, që dëshmon se ka ekzistuar një pishtullar tejet i gjerë i Meyerit i cili pret të nxirret në dritë. Ka kohë që studiuesi kosovar B. Baliu ka njoftuar se hulumtues shqiptarë të arkivave, në bashkëpunim me Universitetin e Gracit, po përgatisin letërkëmbimin e plotë të Gustav Meyerit me rilindasit tanë.

Personalisht mendoj se për dijen e Meyerit nuk ia vlen të zgjatemi, ndërsa më ka goditë vetëdija e tij për rolin që luante në Lëvizjen për Rizgjim Kombëtar të shqiptarëve. Historiografia jonë nuk e ka përmendur kurrë Meyerin si rilindas, pasi për ne rilindasit nuk mund të ishin të huaj, dhe kjo është qesharake. E për më tepër, është çmuar më fort, p.sh., roli i Lord Bajronit se ai i Gustav Meyerit, dhe kjo është ende më qesharake. Meyeri militoi për lejimin dhe zyrtarizimin e shqipes në vilajetet shqiptare. Veçanërisht mbresëlënës është fakti se ai i shkruan mëse një herë, dhe personalisht, Portës së Lartë për këtë të drejtë të dhunuar të kombit shqiptar, saku kish përgatitur dhe kursin "Shkurtore e Gramatikës Shqipe" v.1888, në rast se shkollat hapeshin. Ato nuk u lejuan, por siç na njofton N. Mjedja, Gramatika e Meyerit shërbeu për "përsosjen e shkollave" ilegale në gjuhën shqipe që në Shkodër ekzistonin prej kohësh.

Ç'mund të shtohet sot më shumë tek kritikat që i janë bërë veprës dikur? Çfarë rivlerësoi dhe kundërshtoi Çabej në studimet etimologjike të Meyerit?

Natyrisht që kritikat e sotme kanë një tjetër natyrë nga ato që u patën bërë gjer dje. Ruba e politikës nuk pengon më kritikën objektive shkencore. Vepra e Meyerit sot mund të shihet në një dritë krejt tjetër, ashtu sikurse shihen në dritë tjetër edhe veprat e Aristotelit, Tomë Akuinit, Darvinit, Saussurit, Rizës apo Trockit. Kritika ndaj Meyerit mund dhe duhet bërë sipas të njëjtave shtigje që ndoqën fjala vjen Pederseni, Jokli, Çabej, Kamsi, Ashta apo Orel, të cilët në nderim të madh të veprës së Meyerit, rishqyrtuan, rivlerësuan, zhvilluan e përsosën përfundimet e tij, gjithë me dashjen për të ngritur atë që Kolë Ashta e pat quajtur "përmendore e leksikut historik".

Sa i përket Çabejt, vepra e tij etimologjike është shembulli më i përsosur i asaj që ju e quani "shtesë e kritikës". Çabej e korrigjoi Meyerin në shumë pika duke e trajtuar atë si një monument. Çabej nuk e rrëzon atë ngrehinë. Ai e restauron me teknikat bashkëkohore, pa qëllimin e keq për t'ia ndryshuar thelbin. Çabej thotë se Meyeri "është përfolur shpeshherë që e kishte mbiçmuar disi elementin e huaj në visarin e fjalëve të shqipes. Këto kritika duan gjykuar me frymë objektive. Gustav Meyeri është munduar me sa mundi të mbledhë leksikun e shqipes që dihej në kohë të tij...". Dhe shton se ai ishte "47 vjeç kur e la veprimtarinë e tij shkencore... Po të kishte jetuar më gjatë mbase do të kishte kryer dhe një ribotim të zgjeruar të Fjalorit të tij". Për ta mbrojtur nga kritika e kohës, Çabej është i pari që i sjell ndërmend Tiranës zyrtare se Meyeri për atë vepër kish marrë një çmim të vlerë nga Akademia Franceze, duke theksuar jo pa qëllim shprehjen "nuk besoj të dihet ndërkaq që ky dijetar me këtë vepër mori çmimin Werner të Akademisë Franceze". Është e qartë se kujt ia drejtonte ai këto fjalë.

Ç'mund të thuhet për vështirësinë e përkthimit të një vepre si kjo?

Dihet se përkthimi i fjalorëve etimologjikë konsiderohet punë e një vështirësie të lartë. Kjo vjen për disa arsye, por më kryesorja është raportimi i gjuhëve të ndryshme me njëra-tjetrën, raportimi fjalëve të së njëjtës gjuhë por të epokave të ndryshme, raportimi i alfabeteve të veçanta dhe shenjave specifike të tyre e kështu me radhë - pos terminologjisë që shpesh varion nga një vend në tjetrin. Në rastin konkret vështirësia e këtij përkthimi ishte edhe më e madhe pasi kemi të bëjmë me një vepër të botuar më 1891-shin. Dhe që atëherë kanë ndryshuar edhe vetë konceptimet e fjalorëve etimologjikë. Kështu që një përkthim i tillë, nga pikëpamja shkencore, nuk mund të bëhej pa një mendësi retroaktive. Kësaj vështirësie ia ka dalë me sukses studiuesja e njohur Anila Omari, e cila mund të ishte ndër të paktit në vend e aftë t'ia dilte mbanë një ndërmarrjeje të tillë. Dua të shtoj se studiuesja në fjalë është edhe eksperte e gjuhësisë historike e që ka cekur Meyerin qysh në vitet Tetëdhjetë.

Do doja të theksoja këtu se pas konsultash të nxehta, u mendua që në veprën e përkthyer të vihej si formë e parë fjalësi i transkriptuar i këtij Fjalori, me qëllimin për t'ia rritur atij lexueshmërinë edhe për ata që nuk janë ekspertë të alfabeteve tona të vjetra. E gjithsesi, brì lemës së transkriptuar, u shenjua gjithkund e me rreptësi edhe grafia origjinale e Meyerit, si dëshmi e vyer e evolucionit të grafisë sonë. Për këtë fjalor Meyeri hartoi një alfabet të posaçëm, pasi kjo vepër shënonte një zhvillim të ri në gjuhësinë shqipe; e ky alfabet u konsiderua mandej një gur i rëndë në peshoren ku rëndonin alfabetet konkuruese në Kongres të Manastirit 1908 - atëherë kur dhe u përcaktua lloji i alfabetit që Shqipja Moderne do të kish më pas. Në një masë të madhe sot ne ja detyrojmë edhe "ngjyrimit" latin të Fjalorit të Meyerit – kësaj pike të fortë referimi për kohën – rritjen e argumentave pro zgjedhjes së alfabetit latin kundrejt atij arab, e më tepër kundrejt atij grek, alfabet që kishte mbështetës vërtet të fuqishëm.

Gustav Meyeri pa rubë

Kush ishte dhe çfarë dha për shqipen ky albanolog rilindas. Me rastin e botimit të "Fjalori Etimologjik i Shqipes" dhe një takim i vonuar me njeriun Gustav Meyer. Edhe pse jep dorë në tezën e autoktonisë së shqiptarëve, bëhet i sikletshëm për shkencën e re shqiptare. Versanti i latinitetit në veprën e tij u përkthye në Shqipërinë e pas '44-ës, si prirje për oksidentalizëm
"Gustav Meyeri mund të quhet themeluesi i albanistikës. Me veprat e tij, me Fjalorin etimologjik (1891), me Gramatikën e shqipes (1888) e me Studimet shqiptare (I-VI), ky dijetar është edhe themeluesi i albanistikës".
"A ka nji verigë që e lidh shqipen t'onë të soçme me indoevropishten mijvjeçare? Nji kompetent i madh si Gustav Meyer-i, ma i madhi Albanolog i shekullit të kaluem, vjen e e vërteton plotsisht dhe themelon mbi tê të tanë veprimin e tij për gjuhën shqipe. E ç'fat i keq për gjuhën t'onë vdeka e tij aq e pakohshme".
"Meyer-i ashtë ma i madhi përfaqsues i albanologjis të shekullit t'kaluem, dhe bashkë me Pedersen-in dhe Jokl-in formon triadën albanologjike. I shtym prej Schuchardt-it i u kushtue me gjithë shpirt gjuhësìs shqipe".
Radhët e mësipërme shkruar përkatësisht nga E. Çabej, M. Kruja e J. Rrota nuk lenë vend për mëdyshje, ashtu siç davaritet pakjartësia e një shtatoreje kur, n'përurim të saj, ajo zblohet nga ruba me të cilën mbahej mbështjellë. Rubë veç mbi Meyerin? Më gjanisht, ky njegullim i deritashëm i kësaj figure pat rezultuar si njëfarë rube mbi shqiptarinë vetë. Personalisht i takoj atij brezi studentësh për të cilët s'patën ekzistuar kurrë punëtorë të gjuhësisë si Matì Logoreci, Ndre Mjedja, Jeronim De Rada, Mustafa Kruja, Nikoll Gazulli, Justin Rrota, Karl Gurakuqi e Martin Camaj, e sakaq do punëtorë të tjerë, vijues të t'lartpërmendurve, zëra të kthjellët e të sinqertë si Eqrem Çabej, Aleksandër Xhuvani, Kolë Ashta e Pashko Geci, kishin ndërru jetë. Këto vakume, të krijuara kund me hir e kund me pahir (ofshé!), afërmendsh patën shkaktuar në dijen tonë mbi Shqipërinë dhe Shqiptarët edhe do gjeratore të rrezikshme, në thellësitë e të cilave thuajse u patën mbytë një mori figurash të tjera; e ndër to edhe Gustav Meyer.
I pasjellë kurrë në shqip, përpos ndonjë fillese ndërmarrë në rizgjim të filologjisë shqiptare aty nga vitet Tridhjetë, Meyeri u cilësua më së shumti nga shkenca jonë e mëpastajme si një qëmtues veçuar i të dhënave mbi shqipen, apo si dikush që, gjithsesi, paskësh njohur veç enklavat dhe paskësh jetuar po ashtu brenda qerthullit të hulumtimeve vetanake. A përnjimend qe kaq i veçuar Gustav Meyeri? A vërtetë ishte kaq i izoluar objekti i studimeve të tij? Ndalemi dorësëpari tek ai vetë.
Sikundër u dëshmua më lart, Meyeri qe produkt intelektual i Schuchardtit të madh si dhe vijues i Hahnit, për ne ende më të madh. Albanistika e Meyerit, siç dëfton vetë vepra e tij, merr shteg aty nga viti 1881 nxitur kryesisht nga "Albanesische Studien" e von Hahnit, që ish përshfaqë më 1854. Vërtet se landorësia e studimeve të tij bunon kryesisht prej diasporave të Italisë, Greqisë e Dalmacisë, porse marrëdhëniet pishtullare të Meyerit me shqiptarë e arbëreshë ishin tejet të shpeshta; sa për një shembull: vetëm nga Ndré Mjedja rezulton se ai ka marrë mbi një dyzinë letrash me natyrë linguistike në periudhën 1892-1893, pra afro një letër në muaj. E po ashtu, dihet se Meyeri kishte raport pishtullar dhe me figura si Kristoforidhi, Skiroi, Kamarda, Noqiti, Dozoni, Mitko, Kampareti, De Rada, Beri etj. etj. Brendia e tyre dëfton se ata nuk shkëmbenin veç konsiderata, por edhe lëndë burimore shqipe. Diçka aspak e re kjo për albanistët tanë t'asaj kohe, mjaft të kujtojmë Nikoll Gazullin që mbante letërkëmbim të rregullt, për vite me radhë, me Norbert Joklin për punë të shqipes - letërkëmbim që i takon periudhës kur përkatësisht shqiptari ynë punonte për "Fjalorin e Fjalëve të Rralla", e m'anë tjetër austriaku hartonte "Fjalorin Etimologjik të Shqipes".

Të tilla dëshmi për këmbime të ndërsjella literature, gjykimesh shkencore apo dhe landorësie gjuhësore ka edhe në letrat e Meyerit. Pra del vetiu se "themeluesi i albanistikës", jo vetëm që nisi punën mbi një truall të pamistifikuar siç qe vepra e Hahnit dhe Miklosichit, por hulumtimet e tij nuk u zhvilluan aspak të shkëputura nga mendimi bashkëkohës shqiptar.

Po për objektin e studimeve të tij ç'mund të thuhet?

Nëse vihen bashkë teserinat shumëngjyrëshe të mozaikut që trashëgojmë nga Meyeri, ajo çka shkakton dorësëpari admirim e mirënjohje është spektri tejet i gjerë i dijes së tij arbënore. Njëqindedhjetë vjet nga sot, me dorë të Meyerit u botua për herë të parë (!) një fragment nga Eposi i Kreshnikëve, duke u shoqëruar sakaq edhe me një studim krahasimtar mbi tiparet e qenësishme të epikës legjendare të shqiptarëve. Përfundimi i Meyerit qe se qoftë për nga mosha, qoftë për nga estetika e këngës, ky epos shkon krahpërkrah me Das Nibelungenlied apo me La Chanson de Roland. E kjo nuk qe thjesht një regtimë folklorike në opusin e Meyerit; pas këtij pesëmbëdhjetëvargëshi ai botoi në Fletoret e veta edhe një mori këngësh popullore, përrallash, legjendash e proverbash, gjithë me bindjen se studimi dhe rindërtimi i evolucionit të shqipes, e i gramatikës së saj nuk mund të kryhej pa këto materiale burimore. Si profesionist, ai kish vetëdije të fortë për rolin e tij në kuadër të albanistikës që po lindte, dhe për rrjedhojë s'mund t'i lejonte vetes kurrfarë përfundimi mbi gjuhën shqipe pa njohur shpirtin dhe historinë e popullit që e fliste këtë gjuhë. Kjo metodë e bëri të mbërrinte në përfundimin që: sikurse eposi mesjetar arbënor (i cili kish ndjekë rrugëtimin e tij në thuajse të njëjtat shtigje që pat ndjekë edhe eposi mesjetar frëng a gjerman) ashtu edhe protoshqipja nuk u pat zhvilluar jashtë kontekstit europian bashkëkohës. Vragat e latinitetit të hershëm në trup të saj, nuk duhet të ishin një motiv inferioriteti. Në fund të fundit ato vragë kishin ngulitur lashtësinë e një përplasjeje kulturore me përmasa biblike, dhe e dëshmonin vjetërsinë e gjindjes arbënore në Ballkanin Perëndimor, më qartë se çka mundur ta dëshmojë e gjithë arkeologjia në shek XX. Me përjashtim të protoshqipes, të gjitha idiomat ilire e iliro-trake u romanizuan krejtësisht për t'u shqymbë më pas nën valën shkiavone.
__________________

Siç dëshmohet edhe nga letërkëmbimi me Mjedjen, Meyeri ngulmon t'i përcjellë mesazhe kontekstuale gjuhëtarit shkodran. Në këtë dritë, qoftë puna e Meyerit, qoftë mendësia e tij, janë të njinjishme me gjithë atë proces rivlerësues që nisi t'i bëjë traditës krejt Plejada jonë diturore, laike dhe fetare, në agun e Pavarësisë. Për më tepër, kjo Plejadë rivlerësoi jo thjesht landorësinë e kësaj tradite, por çka është më e rëndësishmja ajo modernizoi edhe filozofinë e rolit të saj në kulturën kombëtare, duke e konsideruar sine qua non punën me traditën si më t'parin hap për t'u ndërmarrë në procesin e gjatë që lidhet me gjuhën dhe kulturën. At Shtjefën Gjeçovi, që nuk u botua thuajse kurrë në Shqipërinë e pasluftës, shkoi ende më tej: në simbiozat iliro-romake ai pa jo vetëm një civilizim të lartë iliro-trak, por edhe një ndikim të drejtpërdrejtë të latinëve nga bota iliro-trake me sfond pelazg. Jo më kot edhe studimet fillestare të Meyerit janë të kësaj natyre, edhe botimet nistore të Visareve të Kombit janë publikime të vjeljeve nga tradita, por edhe punimet e para të Eqrem Çabejt janë me natyrë ekskluzivisht etnolinguistike e folkloristike.
Meyeri nga sa duket renditet ndër ata që e themeluan tek ne këtë filozofi pune, e cila ishte paralele me kahjet kulturore të romantikëve të gjysëmshekullit XIX në Europën rrotull nesh, si në Gjermani apo Itali, mu aty në rizgjim të çështjeve kombëtare e të ndërgjegjes atdhetare. Meyeri e kish mëse të qartë se në rizgjimin e kësaj ndërgjegjeje roli parësor dhe më i fuqishëm mbetej ai i shkollës, ndaj përkundër veprimit aktiv fanariot e grekofil, ai i shkruan mëse një herë letra proteste Perandorit Osman t'asokohe duke i kërkuar dekretimin e çeljes së shkollave shqipe për shqiptarët. Meyeri priti me bindjen se shkollat shqipe kanë me u hapë, porse pritja e tij nuk do ishte aspak pasive. Më 1888 ai hartoi një Kurzgefasst albanesische Gramatik për Shqipërinë që po rizgjohej. Kjo gramatikë nuk ishte aspak e tipit erudit, por mirëfilli didaktik, pasi qe e thjeshtëzuar dhe e mbështetur prej copash leximi – folklorike e të kultivuara. Në këtë pikë ai veproi njëlloj si miku i tij De Rada, i cili në vlagën për t'i dhënë Shqipërisë një gjuhë të normuar u vu e hartoi një gramatikë të posaçme për shkolla. E që të dy këta punëtorë të mendjes e të shpirtit qenë bash në hullinë e F. Da Lecces, G. Junggut, A. Xanonit, P. Babit, P. Doçit, "Veprave Pijore", e mandej të krejt punëtorëve të Komisisë Letrare.
Kështu, vlera e Gustav Meyerit qëndron bash në të kundërtën e asaj çka është thënë rëndom për të. Ai, pra, nuk punoi aspak i izoluar e në mënyrë sektoriale, siç është kërkuar të paraqitet nga versanti dërrmues e i ideologjizuar i gjuhësisë shqipe, por qe në kontakt të vijuar me të gjithë mendimin botëror shkencor dhe me forcat përparimtare dhe idealiste që punuan për rizgjimin e shqiptarëve në letarg. Kësisoj, merret vesh se Shqipëria doli në dritë të Pavarësisë e nisi Ringritjen e saj të shpirtit e të arsyes falë shtysës së shumë më tepër krahëve nga sa është deklaruar për mëse gjashtë dekada; krahët e Meyerit qenë ndër ato që s'u deklaruan.
Në fushë të gramatikës, veçanisht të fjalëformimit, janë hullì të reja ato për nga Meyeri tërhoqi vëmendjen me studimet e tij. Nuk është rastësor interesi i tij i theksuar për prapashtesat, saku mbeti i vakët ai për parashtesat. Gjuhësia dëfton se dukuri morfo-fonetike si epitezat, prapashtesat dhe mbaresat e eptimit (flekcionit) kanë shkuar historikisht ngjitas e shpesh janë ndërkëmbyer me sho-shoqen, sidomos dy të fundit. Sondimi pikërisht ndër prapashtesa është një dëftues edhe i shkallës së ruajtjes së një gjuhe në kushtet e ndeshjes së saj me një tjetër gjuhë e kulturë. Protoshqipes i zgjati për afro gjashtë shekuj ky proces i përplasjes me latinishten e sikundër përkufizon Tagliavini, tri shekujt e para, latinishtja qe adstrat (ndajshtresë) për shqipen; mandej, me ngadhnjimin përfundimtar të qytetërimit Romak, ajo erdh e u bë substrat (nënshtresë). E po ashtu Tagliavini shkruan në lidhje me proceset e ndikimit se "sido qoftë puna, s'duhet harruem se asht gjithmonë e vërtetë se shka cakton karakterin e nji gjuhe nuk asht fjalori, por struktura gramatikore e saj". Duke risjellë në kujtesë vërejtjen e mësipërme mbi bashkëjetesën historike të prapashtesave me mbaresat e eptimit si dhe ndërkëmbimin tyre të herahershëm, kumti i kësaj përzgjedhjeje të Meyerit bëhet mëse i kuptueshëm. Natyrisht që Gazulli e mandej Çabej e Xhuvani arsyetuan më imtisht e më gjatë mbi repertorin e prapashtesave të shqipes e kështu mundën të korrigjojnë edhe disa përfundime zanafillore të Meyerit, por pikërisht pse zanafillore, ato kanë meritën e tharmit të një shtegu studimor sistemik e modern për ne.

Në fushë të gramatikës, veçanisht të fjalëformimit, janë hullì të reja ato për nga Meyeri tërhoqi vëmendjen me studimet e tij. Nuk është rastësor interesi i tij i theksuar për prapashtesat, saku mbeti i vakët ai për parashtesat. Gjuhësia dëfton se dukuri morfo-fonetike si epitezat, prapashtesat dhe mbaresat e eptimit (flekcionit) kanë shkuar historikisht ngjitas e shpesh janë ndërkëmbyer me sho-shoqen, sidomos dy të fundit. Sondimi pikërisht ndër prapashtesa është një dëftues edhe i shkallës së ruajtjes së një gjuhe në kushtet e ndeshjes së saj me një tjetër gjuhë e kulturë. Protoshqipes i zgjati për afro gjashtë shekuj ky proces i përplasjes me latinishten e sikundër përkufizon Tagliavini, tri shekujt e para, latinishtja qe adstrat (ndajshtresë) për shqipen; mandej, me ngadhnjimin përfundimtar të qytetërimit Romak, ajo erdh e u bë substrat (nënshtresë). E po ashtu Tagliavini shkruan në lidhje me proceset e ndikimit se "sido qoftë puna, s'duhet harruem se asht gjithmonë e vërtetë se shka cakton karakterin e nji gjuhe nuk asht fjalori, por struktura gramatikore e saj". Duke risjellë në kujtesë vërejtjen e mësipërme mbi bashkëjetesën historike të prapashtesave me mbaresat e eptimit si dhe ndërkëmbimin tyre të herahershëm, kumti i kësaj përzgjedhjeje të Meyerit bëhet mëse i kuptueshëm. Natyrisht që Gazulli e mandej Çabej e Xhuvani arsyetuan më imtisht e më gjatë mbi repertorin e prapashtesave të shqipes e kështu mundën të korrigjojnë edhe disa përfundime zanafillore të Meyerit, por pikërisht pse zanafillore, ato kanë meritën e tharmit të një shtegu studimor sistemik e modern për ne.
Ky grecist nga më të shquarit, e njëherit hartues i më t'mirës gramatikë të greqishtes asokohe, u ndal gjatë të vëzhgonte përkimet dhe marrëdhëniet e Shqipes, duke na shpaluar një Shqipe larg melodive me buzuq. Në këtë mënyrë, duke evidentuar më fort ndikimet e ndjeshme prej latinishtes, si pasojë e bashkëjetesës së gjatë me latinitetin, saku ndikimet nga greqishtja e vjetër i gjen të pranishme, por të papërfillshme (helenët nuk e pushtuan kurrë Ilirinë Jugore), Meyeri jep dorë në tezën e autoktonisë së shqiptarëve. Por ndërkaq ai bëhet i sikletshëm për shkencën e re shqiptare. Versanti i latinitetit në veprën e Meyerit nuk u gjykua me aparat kritik në Shqipërinë e pasdyzetekatrës, por u përkthye veç si prirje për oksidentalizëm, e që, për arsyet e mosarsyes, shpinte në një tolerancë ndaj gegnicizmit e katolicizmit njëherësh. Ky fakt, si dhe rrethi i personaliteteve të këtushme "me cen" me të cilët pat bashkëpunuar Meyeri, mjaftuan nga sa duket për ta "dënuar" dhe shpërnjohur atë (Buletin për Shkencat Shoqërore, I-1952). E të mos qe për referimin e vijueshëm të Çabejt kundrejt opusit të tij etimologjik, ndofta jo vetëm fjalori dhe vepra e albanologut (që nuk u përkthyen kurrë) por edhe emri i tij mund të alienohej ndër citime sikundër ngjau me të tjerë martirë albanologë që u tëhuajzuan nga do sigla si "F.r", "Shkodër 1941" etj.
sKontributi i Meyerit në evidentimin e natyrës perëndimore të kulturës shqiptare i dha asaj një gjurmë aq të madhe, sa tekembrama i bëri ballë edhe prirjeve orientalizuese, që pa të keq, u patën ndërmarrë nga një pjesë e ndritur e elitës toske, por që mandej u keqpërdorën politikisht nga gjuhësia jonë e pasluftës. Ideatorët e albanologjisë sui generis, duke u mbështetë në disa pasaktësi të Meyerit, u rrekën ta rrëzonin krejt korpusin e tij, gjithë në orvatjen për të fshirë nga kultura jonë gjurmët e bashkëjetesës së gjatë e të plleshme iliro-romake. Natyrisht ky "oksidentalizëm" që nxjerr në pah Meyeri nuk mund të ishte bërë pa marrdhëniet që ai pat me luminarët e Ringritjes sonë; luminarë që në Shqipëri, n'atë kapërcyell epokash, patën gëluar gjithnjë me bollëk (De Rada, Kristoforidhi, Mjedja, Gazulli, Xhuvani etj.).
Para 115 vjetësh Ndre Mjedja i kushtoi Gustav Meyerit, që në të gjallë të tij, më t'bukurën poezi kombëtare për "Gjuhën shqype", madje dhe njërën ndër më të bukurat e korpusit mjedjan, tek e cila gjendet i vjershëruar pikërisht ky thelb i kontributit largpamës të Meyerit:

T'difton motrat, t'difton fisin

Nëpër shekuj fluturim

T'çon njatje ku luftnat krisin

Ku a kap Roma e Iliri shqim

Meyeri ndrroi jetë veç 50-vjeç nga një sëmundje e rëndë, më 28 gusht 1900. Vdiq bashkë me shekullin XIX, por shqiptarët e gjysmës'parë të shek. XX, vijuan për dekada me u mbështetë në veprën e tij e me pasë jo veç produkte të mendjes, por edhe ato pengje të domosdoshme nderimi sikundër dalin në poezi të E. Koliqit apo në punim të M. Logorecit.
Shqipëria e shekullit XXI duket se po i rikthehet luminarëve të vet, jo për t'i dekoruar, por për të përshfaqë monumentet e tyre pa rubë; ashtu dritëplote. Botimi për herë të parë në shqip i këtij guri themeli të albanistikës, i Fjalorit etimologjik të gjuhës Shqipe botuar në Strasburg në1891-shin e largët, është një takim i vonuar me njeriun Gustav Meyer - siç thoshte At Zef Pllumi "nji nieri asht vepra e vet". Ky fjalor pra është Meyeri pa rubë, ajo figurë për të cilën M. Kruja na kujtoi këtu e pesëdhjetë vjet të shkuara se "meriton prej nesh ma shumë mirënjohje se ankime".

Diçiturë: "Koni vizual", grafikë nga B. Taylor, Parimet e reja të perspektivës linear (1715).

Njëqindedhjetë vjet nga sot, me dorë të Meyerit u botua për herë të parë (!) një fragment nga Eposi i Kreshnikëve.

Shqipëria doli në dritë të Pavarësisë falë shtysës së shumë më tepër krahëve. Krahët e Meyerit qenë ndër ato që s'u deklaruan.