Ali Pashe Tepelena

Ali Pashe Tepelena

Nuk asnje dyshim se figura me e rendesishme dhe me e famshme e historiografise Shqiptare neper kohera eshte figura e Ali Pashe Tepelenes, Pashait Shqiptar, sundues te Shqiperise se Mesme dhe Jugore, te fundshekullit te 18 deri me 1822.


Ali Pashe Tepelena qe mendohet te kete lindur diku mes intervalit te 1740 deri me 1750, ishte bir i nje familje aristokrate Shqiptare nga Tepelena. Gjyshi i Ali Pashes i qujatur Mukhtar, ishte nje komandant i zoti ne ushtrine Osmane, gje te cilen ai e pati treguar ne rrethimin e Korfuzit me 1716. I jati i Mukhtarit, Mu?oja (apo Mustafai) ka qene Be nga Gjirokastra dhe besohet te kete qene muteselim (nen-guvernator) i nahijes se Tepelenes qytet qe ishte pjese e Sanxhakut (rrethit) te Vlores.


Mukhtari, gjyshi i Aliut si Be qe ishte, kishte nen kontrollin e tij prona dhe ushtare te shumte. Me vdekjen e Mukhtarit, titulli i Beut dhe pronat e Mukhtarit i kaluan te jatit te Aliut, Veliut. Gjate nje sherr qe Veliu i jati i Aliut pati me kusheririn e tij te pare, Islam Beun qe ishte edhe mutessarrif i Delvines, coi ne vrasjen e Islamit nga Veliu me 1759, gje qe coi Porten e Larte (ne Stamboll) qe pas 3 vitesh ta caktoje Veliun si mutessarrif i Delvines.

Ali Pasha qe u lind ne kete rreth aristokratik Shqiptar qe nje raport ndaj Hapsubrgeve te 1783 permendet se familja e Aliut ishte ?familja me nobel e Toskeve te te gjithe Epirit? nuk pati fat qe te gezoje shume. Ne moshen 10 vjecare vdekja e babait te Aliut e coi familjen e tij qe te gjendet e vetme ne mes te kater rrugeve, te braktisur dhe varferuar. Familjes se mbetur pa burre te Aliut, armiqte e te atit te tij filluan qe ti benin lloj-lloj poshtersishe. Per kete arsye, e ema e Aliut, Hankoja qe rridhte nga fshati i Konices , tashme u detyrua qe te marre rrolin e burrereshes ne familje dhe u mundua qe te mbronte nderin dhe pronat e saja nga armiqte e te shoqit. Por ne nje konfrontimet qe ajo pati me bandat e Kardhiqioteve dhe Harmoveve, ajo ra viktime e pabesise se Kardhiqioteve qe e turperuan Hankon sebashku me te motren e Aliut, Shanicen duke i marre peng dhe c?nderuar.

Aliu i vogel qe ne kete kohe mendohet qe te kete qene mes 10 deri me 15 vjec arriti qe te shpetoje nga kurthi i Kardhiqoteve, por pasiqe ai ishte i pafuqishem dhe i vogel, ai nuk mundi qe te shpetonte dot nenen dhe motren e tij nga poshtersite e Kardhiqoteve. Motra dhe e ema e Alit u lirua nga Kardhiqotet vetem pasi nje tregtar Grek nga Gjirokastra shkoi ne Kardhiq dhe i pagoi Kardhiqotet per lirimin e dy femrave te marra peng.
Hidherimi qe Aliu i vogel morri ne shpirt nga kjo poshtersi, dhe kerkesa e Hankos per te marr hak per nenen e tij, ndoshta ishin edhe shkaqet kryesore qe cuan Aliun qe te rritej si nje djale ambicioz dhe me inspirime ne jete. Duke qene se ai rridhte nga nje familje e varfer, por me tradite aristokratike, Aliu rinine e tij sipas shume tregimesh e nisi si ?bandit? qe shquhej per trimeri dhe zgjuarsi. Ne kohen e rinise se Aliut Shqiperia e Mesme policohej nga ?armatolet? qe ishin mercenare Greko-ortodoks, qe shquheshin per kurrupsion dhe hajdutllek te madh mes tyre.

Ali Pasha sipas disa tregimesh mendohet qe te kete qene kryetar i nje bande cubash me ndikim n? Thesali dhe an?s se maleve t? Pindit gjate rinise. Perderisa keto krahina ne ate kohe administroheshin nga Pashall?ku i Beratit me n? krye Ahmet Kurt Pash?n, nje dite, Aliu u zu rob dhe e pru n? Berat. Pashait te Beratit, Ahmetit, i b?ri shume p?rshtypje bukurija dhe mencuria e Aliut. Per kete arsye Ahmeti, e punesoi Aliun si roje personale ne shtepine e tij. Por pas disa kohesh pune ne Pashallekun e Beratit, Aliu qe transmetohet te jete merzitur me Pashain, te cilit ai i kerkoi vajzen e tij, por qe Pashai ia rrefuzoi, u largua nga Berati dhe u bashkua me shoket e tij te mehershem. Me pas Aliu kaloi ne Delvine ku aty u martua me te bijen e Kapllan Pashes, (Pashait te Delvines qe ishte ne lufte me Ahmet Kurtin), Gjylsymen. Duke qene i ri ne moshe (24 vjec) dhe nje njeri me ambicje dhe zgjuarsi, Kapllani pa tek Aliu nje njeri te afte per te bijen e tij.

Disa kohe pas marteses se Aliut ne Delvine, i vjerri i Aliut, Kapllani, vdiq. Vendin e Kapllanit e zuri kunati i Aliut, qe quhej Ali dhe ishte martuar me te motren e Aliut, Shanicen. Por kunati i Aliut pas pak kohesh vdiq ne nje konflikt, kurse i vellai i tij Selimi nuk u lejua qe te behej Pasha nga Padishau i Stambollit, keshtu qe posti i shkoi Aliut nga Tepelena. Pak kohe pas marrjes se postit te Pashait te Delvines , me 1787, Ali Pashes iu caktua posti i Derbendler Bashbugut (shefi i policise se rrugeve malore). Zotesia e Aliut dhe sinqeriteti i tij ne pune jo vetem qe shtoi besimin e Portes se Larte ne aftesite e Aliut, por mbi te gjitha i solli zonave qe ai policonte qetesi dhe siguri qe kishte munguar prej kohesh, kjo fale ndershkimeve te rrepta qe Aliu iu dha hajduteve e kacakeve te kohes. Duke rekrutuar nje force Shqiptaresh te perbere nga 4.000 veta, Aliu vendosi rregull qe nga Janina e deri ne Thermofilat. Duke pasur kete post, sebashku me postin e mutessarrifit te sanxhakut te Terhalles te cilin Aliu e kishte marre ne 1786, Aliu marshoi drejt Janines me 1788 ku zoteronte anarkia. Me vendosjen e rregullit dhe qetesise ne Janine, Aliut iu dha posti i Pashait apo Vezirit te Janines, qe perpara tij u mbante nga Izet Pasha.
Ky post qe ishte edhe posti me i larte qe Aliu do te gjente ne karrieren e tij coi ne themelin e shtetit autonom Shqiptar qe Ali Pasha krijoi dhe udhehoqi gjate jetes se tij, prej moshes 44 vjec e deri ne vdekje.

Ali Pasha sipas disa tregimesh mendohet qe te kete qene kryetar i nje bande cubash me ndikim n? Thesali dhe an?s se maleve t? Pindit gjate rinise. Perderisa keto krahina ne ate kohe administroheshin nga Pashall?ku i Beratit me n? krye Ahmet Kurt Pash?n, nje dite, Aliu u zu rob dhe e pru n? Berat. Pashait te Beratit, Ahmetit, i b?ri shume p?rshtypje bukurija dhe mencuria e Aliut. Per kete arsye Ahmeti, e punesoi Aliun si roje personale ne shtepine e tij. Por pas disa kohesh pune ne Pashallekun e Beratit, Aliu qe transmetohet te jete merzitur me Pashain, te cilit ai i kerkoi vajzen e tij, por qe Pashai ia rrefuzoi, u largua nga Berati dhe u bashkua me shoket e tij te mehershem. Me pas Aliu kaloi ne Delvine ku aty u martua me te bijen e Kapllan Pashes, (Pashait te Delvines qe ishte ne lufte me Ahmet Kurtin), Gjylsymen. Duke qene i ri ne moshe (24 vjec) dhe nje njeri me ambicje dhe zgjuarsi, Kapllani pa tek Aliu nje njeri te afte per te bijen e tij.

Disa kohe pas marteses se Aliut ne Delvine, i vjerri i Aliut, Kapllani, vdiq. Vendin e Kapllanit e zuri kunati i Aliut, qe quhej Ali dhe ishte martuar me te motren e Aliut, Shanicen. Por kunati i Aliut pas pak kohesh vdiq ne nje konflikt, kurse i vellai i tij Selimi nuk u lejua qe te behej Pasha nga Padishau i Stambollit, keshtu qe posti i shkoi Aliut nga Tepelena. Pak kohe pas marrjes se postit te Pashait te Delvines , me 1787, Ali Pashes iu caktua posti i Derbendler Bashbugut (shefi i policise se rrugeve malore). Zotesia e Aliut dhe sinqeriteti i tij ne pune jo vetem qe shtoi besimin e Portes se Larte ne aftesite e Aliut, por mbi te gjitha i solli zonave qe ai policonte qetesi dhe siguri qe kishte munguar prej kohesh, kjo fale ndershkimeve te rrepta qe Aliu iu dha hajduteve e kacakeve te kohes. Duke rekrutuar nje force Shqiptaresh te perbere nga 4.000 veta, Aliu vendosi rregull qe nga Janina e deri ne Thermofilat. Duke pasur kete post, sebashku me postin e mutessarrifit te sanxhakut te Terhalles te cilin Aliu e kishte marre ne 1786, Aliu marshoi drejt Janines me 1788 ku zoteronte anarkia. Me vendosjen e rregullit dhe qetesise ne Janine, Aliut iu dha posti i Pashait apo Vezirit te Janines, qe perpara tij u mbante nga Izet Pasha.
Ky post qe ishte edhe posti me i larte qe Aliu do te gjente ne karrieren e tij coi ne themelin e shtetit autonom Shqiptar qe Ali Pasha krijoi dhe udhehoqi gjate jetes se tij, prej moshes 44 vjec e deri ne vdekje.

Krahina e Laberise dhe emri i Ali pashe Tepelenes jane te lidhura ngushtesisht me njeri tjetrin. Ali Pasha lindi dhe u rrit ne Laberi, aty beri trimerite dhe mizorite, aty e kish berthamen pashalleku i ardhshem, aty ku ngriti urat dhe kalate, aty u ngriten dhe kenget me te bukura per te. Kenget e epikes historike gjithnje kane regjistruar artistikisht ngjarje, fakte, data, personazhe, duke bere edhe nje vleresim te atyperatyshem shpesh intuitiv, por qe rralle gabon. Kenget labe te periudhes se Pashallekut te Janines, e, me pas te Kryengritjeve popullore kunder Reformave te Tanzimatit, veç te tjerash, deshmojne nga njera ane per rritjen e ndergjegjes atdhetare dhe, nga ana tjeter, per rolin qe luajne keto kenge ne sendertimin e kesaj ndergjegjeje, e cila me Rilindjen e Lidhjen e Prizrenit do te behej gjithnje e me teper ndergjegje kombetare.

Zimo KRUTAJ
GJARPERI QE DRODHI DHENE...

Ne keng?t popullore historike q? kan? n? qend?r figur?n e Ali Pash? Tepelen?s, p?rvijohen duksh?m tipare thelb?sore t? personalitetit shum?plan?sh t? Vezirit t? vezir?ve, lufta, betejat, e fitoret kund?r pushtuesve turq, si dhe tema e q?ndres?s q? gjenin n? popull synimet lakmitare t? Ali Pash? Tepelen?s, vendosja dhe mbajtja e pushtetit me dhun? prej k?tij gjarp?ri q? drodhi dhen? / zaptoi det e steren?, por su b? dot prij?s i mir?fillt? popullor. Pashait t? Janin?s, megjith?se nuk ia kurseu simpatin? e p?rkrahjen e vet, populli i Lab?ris? nuk i kurseu as urrejtjen p?r mizorit? e tij.

K?ng?t me k?t? tem? jan? nj? d?shmi tjet?r e vler?simit t? figur?s s? Ali Pash?s. Megjithat? duhet th?n? se b?mat, lufta e q?ndresa e tij n? krye t? Pashall?kut t? Janin?s kund?r turqve z? vendin kryesor n? poezin? popullore t? k?saj periudhe. Kjo ?sht? e kuptueshme. Jo m? kot ?sht? th?n? se n? vorbull?n e ngjarjeve t? k?saj kohe t? turbullt populli dallon m? t? r?nd?sishmen dhe i jep asaj vendin q? i takon n? k?ng?.

Figura kryesore n? k?to k?ng? ?sht? vet? Ali Pasha. Por, krahas tij, poeti popullor lab nuk harron t? portretizoj? luft?tar?t, trimat, prij?sit, grat?, miqt? e tradh?tar?t, pushtuesit, etj. N? k?ng?t p?r Ali Pash?n gjejm? emrat e Bo?arit e Xhavell?s, Thanas Vaj?s e ?aush Hormov?s, Hankos, Shanishash?, Vasiliqis? (n?na, motra e gruaja e Ali Pash?s), djemt? e pashait, deri edhe Lord Bajronin, si dhe vet? popullin e Lab?ris?, hormovit?t, himariot?t, kardhiqiot?t e kurveleshasit,

t? gjith? trima levend?

?e punojn? keq dyfekn?.

* * *

N?se b?jm? nj? renditje t? k?ng?ve popullore sipas kronologjis? s? ngjarjeve q? p?rshkruajn? del qart? q?ndrimi i popullit ndaj figur?s s? nd?rlikuar t? Ali Pash?s. Ai p?rshkruhet me cil?si t? jasht?zakon?shme, por k?to cil?si n? k?ng?n e popullit do ti fitoj? kryesisht pas vdekjes. Si n? nj? skenar filmi dokumentar, poet?t popullor? fiksojn? , k?ng? pas k?nge, ?do ngjarje t? r?nd?sishme t? jet?s e t? b?mave t? Ali Pash? Tepelen?s duke na l?n? nj? d?shmi t? pashembullt t? nj? jet?shkrimi t? k?nduar. Edhe kolona zanore, isoja e mir?njohur labe, ?sht? gjithnj? aty...

K?shtu, n? k?ng? p?rshkruhet lindja e Aliut:

... Hanko kur polle Alin?

ndriti bota vet?tim?...!

djal?ria e rinia me trim?rit?, dredhit?, grindjet, m?rit?, pusit? etj:

...Q? kur ishte ?ilimi

n? shok? b?nte beli

kur gj?monte e binte shi

merrte shenj? n? llami

Kush e njih Ali asllan?

gjith? dit?n loste me pall? ,

... Ali Pasha kur qe djal?

n? Hormov? e kish inan?...

p?rgatitja e vendit p?r luft?

... B?re ura t? m?dha

dhe 101 kala...

masakrat e mizoria e pashait:

... N? fush? t? Valares?

Ali Pasha i pabes?

Preu kat?rqind e pes?...

zgjerimi e forcimi i pushtetit me luft?, me shpat? ne dor?:

... Hajde Ali Pash? hajde

Jatagan t? gjat? pate

Janin? e Shkod?r m? kape!

kulmi i lavdis? dhe prishja me Sulltanin:

Gjarp?ri q? drodhe dhen?

Zaptove gjith? steren?

Vure sed?r dhe me mbren?...

Q?ndresa epike:

Kjo kalaja me bedena

shih se ?trima q? mban br?nda

Ali Pash?n me shtat? z?mra.

rrethimi i pashait, shpresat e p?rpjekjet e fundit:

Ali Pasha ezhd?rha

I rrethuar nga jezit?

B?n tertipe t? m?dha

Zgjuar nat? e zgjuar dit?...

vrasja pabesisht:

... Qysh besoi ai burr?,

Ai q? sbesonte kurr??!

pasvdekja:

Kok?n n? Stamboll ta prun?,

nism?n ta b?n? p?rdhun?.

Q?ndrimi i poetit popullor ndaj figur?s s? Ali Pashait duket dhe n? figurat stilistike q? p?rdoren p?r t? ndjerr? n? pah cil?sit? e tij. Ky q?ndrim vihet re si n? zgjedhjen e epiteteve, metaforave, hiperbolave q? populli nuk ia kurseu Ali Pashait p?r ti theksuar cil?sit? t? tilla si forca, bukuria, burr?ria, madh?shtia, zgjuarsia, trim?ria, krenaria, fisnik?ria, largpam?sia, ashtu dhe kur e xhvesh prej tyre p?r ti nxjerr? n? pah cil?si t? tjera n? antitez? me t? parat, si dinak?ria, pabesia, eg?rsia, mizoria, etj. Po sjellim shembuj q? na duken m? dometh?n?s p?r t? dy grupet e m?sip?rme:

1. Ali Pasha ezhd?rha, gj?mimi q? gj?mon, astrit i gjarp?rinjve, Ali Pash? mbreti, asllan, (luan), sorkath, Ali pash? dr?ri, Ali baruti, Ali Pasha i kalave, Ali Pasha i trim?ris?/nderi gjith? Shqip?ris?, Ali pash? nuri, etj.

2. Aliu i zi, Ali pasha i pabes?, i bir i Hanko kapes?, Ali Pash? festekuqi, q? lot me ?engi nga Narta, Ali Pasha lugati, etj.

Por ka edhe k?ng? ku populli e xhvesh vezirin mbi vezir? nga t? gjith? titujt e tij, ia heq edhe dafinat e lavdis?, edhe balt?n e sharjeve, duke e quajtur thjesht Ali:

Kam nj? fjal? p?r Alin?.../ Pse Ali se b?re mir? / su lidhe me Geg?rin??!

Poeti popullor shpreh me k?to vargje t? thjeshta, vler?simin e tij p?r politik?n e Aliut, duke theksuar me nj? qart?si t? habitshme domosdoshm?rin? e bashkimit t? vendit