Fjalor me vlera të veçanta

LEKSIKOGRAFI

Fjalor me vlera të veçanta

Ky glosar është i pari në llojin e vet, i botuar në Shqipëri dhe është fryt i një pune të kujdesshme mbledhëse, përzgjedhëse e sistematizuese të autorit. Ai përmban 25000 fjalë për secilën gjuhë. Në brendësi të tij gjejmë shpjegime të shkurtra si për sllovenishten ashtu edhe për shqipen, të shoqëruara këto edhe me tabela gramatikore, si dhe një fjalorth bisedor me shprehje të përditshme.

Dr. Mimoza Priku
Prof. as. dr. Tefë Topalli

Në historinë e gjuhësisë shqiptare leksikografia është një nga fushat e para të lëvruara. Kjo traditë e ka hapur siparin në shek. XVII me fjalorin latinisht-shqip (Dictionarium latino-epiroticum), me afro 2500 fjalë shqipe dhe rreth 5000 latine. Nga shekulli në shekull kjo fushë ka ardhur duke u lëvruar më shumë, e rrjedhimisht edhe fjalorët e hartuar u rritën në numër. Një zhvillim të madh leksikografia shqiptare pati sidomos në shekullin XX dhe “më shumë gjysma e dytë e tij, dhe veçanërisht vitet ’90 të atij shekulli e këta pak vjet të filimit të shekullit XXI, shquhen për një prurje të madhe e të larmishme fjalorësh prej leksikografësh më të përgatitur, si edhe për një ngritje të dukshme të nivelit shkencor” (J. Thomaj, “Leksikografia shqipe-trashëgimi dhe perspektivë”, në Leksikografia shqipe-trashëgimi dhe perspektivë, Tiranë, 2005, f. 12).
Kjo lëmi është zhvilluar jo vetëm brenda territorit shtetëror shqiptar, por edhe në vende të tjera, kryesisht aty ku jetojnë shqiptarë; ky fakt ka sjellë edhe më shumë interesin për hartimin e fjalorëvë dygjuhësh. Janë hartuar fjalorë jo vetëm nga filologë shqiptarë, por edhe albanologë të huaj. Këta fjalorë kanë sjellë që shqipja të përballet me shumë gjuhë i.e dhe jo i.e. SI rrjedhojë, “shqipja është vënë në krah të të gjitha gjuhëve të Ballkanit, në kushtet e bashkësisë së territorit, të nevojave të komunikimit ndërgjuhësor e të shkëmbimeve ndërkulturore” (J. Thomaj, “Leksikografia shqipe-trashëgimi dhe perspektivë”, në Leksikografia shqipe-trashëgimi dhe perspektivë, Tiranë, 2005, f. 16). Pjesë e kësaj pasurie është padyshim edhe Fjalor sllovenisht-shqip, shqip-sllovenisht i autorit Nikollë Berishaj, që po paraqesim këtu sot. Ky glosar është i pari në llojin e vet, i botuar në Shqipëri dhe është fryt i një pune të kujdesshme mbledhëse, përzgjedhëse e sistematizuese të autorit. Ai përmban 25000 fjalë për secilën gjuhë. Në brendësi të tij gjejmë shpjegime të shkurtra si për sllovenishten ashtu edhe për shqipen, të shoqëruara këto edhe me tabela gramatikore, si dhe një fjalorth bisedor me shprehje të përditshme. Le ta shohim atë më me hollësi. Fjalori hapet me “Vërejtje hyrëse” (5-15) për gjuhën sllovene, në të cilën autori paraqet fillimisht arealin se ku flitet sot kjo gjuhë, për të vazhduar me disa tipare kryesisht fonetike dhe morfologjike. Rrafshi fonetik përmbledh shkurtimisht disa karakteristika fonetike e fonologjike të gjuhës sllovene, shpesh duke i përqasur ato me shqipen. Një syth më vete e përbëjnë dallimet specifike në sistemin tingullor mes të dy gjuhëve. Autori është treguar i kujdesshmëm duke përfshirë edhe rrafshe të tjera, e duke na dhënë edhe disa tipare morfologjike, siç është gjinia dhe dallimi i tri gjinive tek emrat në këtë gjuhë, rasa si tipar morfologjik, shoqëruar edhe me lakime konkrete emrash, si dhe disa përjashtime. Autori nuk lë pa përmendur edhe pjesë të tjera të ligjëratës, si: mbiemri, përemri, numërori dhe folja. Në fund përshkruhet një dukuri morfologjike e cila nuk është në natyrën e shqipes, supini. Pjesa e brendshme e fjalorit hapet me fjalësin sllovenisht-shqip (f. 17-207). Edhe në këtë rast të bie në sy fakti se autori e vë atë në shërbim të gjuhës shqipe, duke na dhënë për një fjalë të gjuhës sllovene sa më shumë ekuivalente të shqipes. Kështu, një lemë e kësaj gjuhe shpesh përballet me disa fjalë sinonimike në përgjegjësen shqipe, si sllov. bàrje- shq. ujnajë, kënetë; sllov. fizično- shq. trupërisht, fizikisht; apo edhe me vargje sinonimike, si sllov. cúrek-rka- shq. curril, rrëkajë, shkulm, fiskajë; sllov. glédati-dam- shq. këqyr, shikoj, vërej, vështroj; sllov. góvor-a- shq. fjalim, bisedë, ligjërim, ligjëri; sllov. jávno- shq. çeltas, publikisht, sheshazi, ballafaqe, legalisht,etj.
Edhe në hartimin e pjesës së dytë të këtij fjalori autori ka ndjekur po ato kritere, duke filluar me pjesën hyrëse, në të cilën, përgjatë 44 faqeve përshkruhen tiparet e përgjithshme të shqipes (211-255). Përshkrimi nis me shtrirjen e shqipes sot, duke vazhduar me një histori të shkurtër të shkrimit të saj dhe të ngjarjeve kryesore (Kongresi i Manastirit 1908, ai i njësimit të saj 1972). Pasi prezanton tinguj-fonemat e shqipes autori identifikon veçmas ato tinguj-fonema të cilat nuk gjenden në sistemin tingullor të sllovenishtes, duke i ilustruar ato me shembuj. Pjesën dërrmuese e përbëjnë veçoritë morfologjike duke u ndalur në secilën pjesë ligjërate. Tek emri, përveç tipareve, si gjinia, numri autori ndalet më në hollësi duke na dhënë një listë të prarapashtesave që formojnë numrin shumës, si dhe disa ndërrime tingujsh që ndodhin gjatë këtij procesi për të vazhduar me rasën dhe disa lakime emrash. Autori ndalet edhe tek klasa e mbiemrave, përemrave, duke pasqyruar me shembuj lakimin e tyre. Një ndarje më vete përbën lakimi i përemrave pronorë, njëherë në bashkëvajtje me emrin, por edhe si të emërzuar. Së fundi, janë trajtuar disa kategori gramatikore morfologjike të foljeve në gjuhën shqipe, siç është mënyra, zgjedhimi, por pa lënë mënjanë dhe format e pashtjelluara.
Fjalësi shqip-sllovenisht karakterizohet nga leksema shqipe, të cilat shpesh formojnë edhe familje fjalësh, si shq. ajrim-sllov. prezračevanje, shq. ajroj- sllov. prezračiti, shq. ajror – sllov. zračni,
Meritë e shënueshme e këtij fjalori është padyshim lënda gjuhësore e perfshirë në të. Sferat kryesore të tij lidhen me emrat e sendeve, emërtimet gjeografike, emrat e orendive, veglat e punës, si dhe fusha të tjera të karakterit praktik. Le të shohim disa prej tyre. Nga termat gjuhësorë veçojmë: shq. alfabet- sllov. alfabet, abecada; shq. gjuhësi- sllov. jezikoslovje; shq. drejtshkrim- sllov.pravopis; shq. aorist- sllov. aorist, pretekličas.
Nga fusha e gjeografisë përmendim: shq. gadishull- sllov. polotok; shq. glob- sllov. globus; shq. jugor- sllov. južni; shq. oqean- sllov. ocean.
Emërtimet e lidhjeve farefinore përbëjnë një pjesë interesante të fjalësit të këtij fjajori: shq. babë- sllov. oče, ata; shq. dajë- sllov. stric; shq. bacë- sllov. brta, stric; shq. gjysh- sllov. ded, stari oče; shq. gjyshe- sllov. babica, stara mati; shq. nënë- sllov. mati, shq. nip- sllov. vnuk, nečak; shq.nipe- sllov. vnukinjà.
Lemat e pjesës së parë hartuesi i këtij fjalori, Nikollë Berishaj ka ditur t’i shfrytëzojë për të na dhënë mjaft emërtime, të cilat paraqesin shumë vlerë në fushë të etnografisë së të folurit, mes të të cilave mund të veçojmë p.sh. sllov. bábica- shq. gjyshe, loke, mami; sllov. brátstvo -shq. vëllazëri, vëllazërim, vllazni; sllov. dédek-dka- shq. tatëmadh, gjysh; sllov. têta- shq. teto, teze, xhaxheshë, hallë; sllov. ród- shq. origjinë, gjini, zanafillë, brezni.
Fusha të tjera nga është vjelë fjalësi i këtij fjalori, janë ajo e veshmbathjes, si: shq. kapelë- sllov. klobuk, shq. kësulë- sllov. kapa, shq. opingë- sllov. opanek, shq. shall- sllov. šal, shq. këpucë- sllov. čevelj disa orendi, si: shq. kanavetë- sllov. škatla, shq. kandil – sllov. oljenka, shq. karrige- sllov. stol, shq. sahan- sllov. skleda.
Pjesë e këtij fjalësi janë edhe emërtimet e ushqimeve kryesore, si: shq. bukë- sllov. kruh, shq. misër- sllov. koruza, shq. tambël- sllov. mleko apo ato të veglave të punës: shq. daltë- sllov. dleto; shq. farkë- sllov. kov, si dhe të sferës fetare p.sh.: shq. lutje- sllov. prošnja, molitev; shq. mëkat- sllov. greh; shq. shërbesë- sllov. strežba.
Përvec atyre që thamë më lart, për t’u shënuar është fakti se në këtë fjalor gjejmë mjaft fjalë të shqipëruara, të cilat shqipja e sotme i ka braktisur, si sllov. farmacija- shq. farmaci, barnatore, sllov. lekárnar- shq. barnator, farmacist; gjelltore për restorant etj. Por nga ana tjetër një kujdes më i madh duhej treguar ndaj disa fjalëve të huaj që ndihen si të tepërta, si abnormal, abslovent.
Pjesa e fundit e këtij fjalori mban titullin “Biseda të përditshme” ku përfshihen njohuri të përgjithshme të cilat janë të domosdoshme në komunikimin e përditshëm, si numërorët themelorë: sllov. dva- shq. dy, sllov. tri- shq. tre/tri; numërorët rreshtorë: sllov. peti- shq.i pesti; ditët e javës: shq.torek- shq. e martë, sllov. sreda- shq. e mërkurë; muajt e vitit: sllov. april- shq. prill, sllov.- shq. maj. Mes të tjerash janë regjistruar stinët e vitit, ngjyrat kryesore etj. Vlerë specifike i jep këtij fjalori edhe regjistrimi i disa shprehjeve, si: sllov. Dovolite mi, da se predstavim- shq Më lejoni t’u prezantohem; sllov. A li govorite albansko?- shq. A flitni shqip?; sllov. Pozdravolejni!- shq. tungjateta; sllov. Hvala!- shq. Faleminderit! etj.
Mes të tjerash rreshtohen gjithashtu edhe emrat e disa shteteve kryesore, situata të ndryshme udhëtimesh, si udhëtime me tren, makinë etj., nga të cilat veçojmë: sllov. Kje so “informacije”?- shq. Ku janë informacionet?, sllov. Kje je avtobusna postaja?- shq. Ku është stacioni i autobusit?. Të dhëna të rëndësishme përbëjnë edhe komunikimi në hotel apo vizita në qendrat kryesore të qyteti, shërbimet në postë e bankë, prandaj autori ka dhënë disa nga fjalët e shprehjet më të domosdoshme për këto situata, si sllov. recepcija- shq. recepsioni; sllov. grad- shq. kështjella etj.
Ky fjalor ka vlera të veçanta, pasi fjalësi i tij paraqet interes për dialektologjinë, etnolonguistikën, folklorin e fusha të tjera.
Si përfundim, mund të themi se Fjalori sllovenisht-shqip, shqip-sllovenisht i përkthyesit të njohur Nikollë Berishaj përbën një pasuri të vyer në lëmë të leksikografisë shqipe, është dëshmi e një tradite e cila, mendojmë, se do të ketë një vazhdimësi, sidomos për gjuhët në kontakt. Hartuesit të tij i urojmë suksese dhe shprehim bindjen se ky fjalor do të jetë një ndihmë e çmuar për përdoruesit e dy gjuhëve.