100 KURIOZITETE PER TOKEN

Gjith?ka q? duhet t? dini p?r planetin Tok?

1. Cili ?sht? vendi m? i nxeht? n? Tok?? Ndoshta keni d?gjuar se ?sht? Lugina e Vdekjes n? Kaliforni. E v?rtet? n? shum? dit?, por El Azizia n? Libi regjistroi temperatur?n prej 57.8 grad? Celsius n? 13 shtator, 1922, temperatura m? e lart? e matur ndonj?her?. N? Lugin?n e Vdekjes shkoi 57 grad? Celsius m? 10 qershor, 1913.
2. Po vendi m? i ftoht??
Shum? larg prejt k?tu, temperatura m? e ftoht? e matur ndonj?her? n? Tok? ka qen? -89 grad? Celsius n? Vostok, Antarktik?, m? 21 qershor, 1983.
3. Si krijohet bubullima?
Ajri gjat? nj? vet?time nxehet jasht?zakonisht, gati pes? her? m? shum? se temperatura e Diellit. Kjo nxehje e papritur b?n q? ajri t? zgjerohet m? shpejt se shpejt?sia e z?rit, gj? q? e kompreson ajrin dhe formon nj? val? trondit?se; k?t? ne e quajm? bubullim?.
4. A mund t? pluskojn? shk?mbinjt??
Gjat? nj? shp?rthimi vullkanik, ndarja e dhunshme e gazit nga llava prodhon nj? shk?mb "t? leht?" q? quajtur shkum?, e mbushur me flluska gazi. "Disa prej tyre mund t? pluskojn?", thon? gjeolog?t. Pak persona i kan? par?, por m? mir? t? ndihemi me fat p?r k?t?.
5. A mund t? rriten shk?mbinjt??
Po, por v?zhgimi i procesit ?sht? m? pak interesant se sa t? shoh?sh boj?n si thahet n? p?lhur?. Shk?mbinj t? quajtur "kore hekur-mangan" rriten n? malet n?nujor?. Korja e mbledh materialin nga uji, duke u rritur me 1 milimet?r n? ?do milion? vite. Thonjt? mund t? rriten aq ?do dy jav?.
6. Sa pluhur hap?sinor bie n? tok? ?do vit?
Vler?simet variojn?, por shkenc?tar?t thon? se t? pakt?n 1 mij? milion? gram?, ose m? mir? 1 mij? ton material hyn n? atmosfer? ?do vit dhe kalon n? sip?rfaqen e Tok?s. Nj? grup shkenc?tar?sh thon? se mikrobet bien si shi nga hap?sira dhe se organizmat jasht?tok?sor? jan? p?rgjegj?s p?r epidemit? e gripit. P?r k?t? supozim nuk ka prova, prandaj mos e mbani frym?n.
7. Sa larg e t?rheq era pluhurin e zakonsh?m?
Nj? studim i vitit 1999 tregoi se pluhuri afrikan shkoi deri n? Florida. Pluhuri ngrihet lart nga er?rat e forta t? Afrik?s s? Veriut dhe fluturon deri n? 6100 metra lart?si. Aty p?rfshihet n? er?ra t? tjera dhe transportohet p?rtej detit. Po k?shtu edhe pluhuri i Kin?s arrin deri n? Amerik?n e Veriut.
8. Ku ndodhet uj?vara m? e lart? n? bot??
Uj?rat e Angel Falls n? Venezuel? bien nga 979 metra lart?si.
9. Cilat jan? ato qytete t? m?dha amerikane t? destinuara t? bashkohen?
Dheu n? San Andreas me drejtim nga veriu n? jug po rr?shqet rreth 5 centimetra n? vit, duke b?r? q? Los Anxhelos t? l?viz? drejt San Franciskos. Shkenc?tar?t parashikojn? q? Los Anxhelos do t? jet? nj? lagje e qytetit pran? gjirit pas 15 milion? vitesh.
10. A ?sht? Toka nj? sfer??
P?r shkak se planeti rrotullohet dhe ?sht? m? elastik nga sa mund ta imagjinoni, ai r?ndon drejt qendr?s, duke marr? form?n e nj? kungulli. Pesha ?sht? leht?suar me kalimin e viteve, por studimet tregojn? se papritur ?sht? rritur p?rs?ri. Shkrirja e p?rshpejtuar e akujve konsiderohet p?rgjegj?se p?r "barkun ekuatorial".
11. Sa do t? peshonte nj? person n? Mars?
Forca e r?ndes?s n? Mars ?sht? 38 p?r qind e asaj t? tok?s n? nivelin e detit. Prandaj nj? person do t? peshonte 38 p?r qind m? pak n? Mars. N?se bazohemi tek informacionet e tanishme t? NASA-s, duhet t? kalojn? dekada para se ky v?zhgim t? v?rtetohet.
12. Sa i gjat? ?sht? viti marcian?
?sht? nj? vit i gjat?, n?se jeni nga Marsi. P?r nj? tok?sor, ?sht? gati sa dyfishi i gjat?. Planeti i kuq rrotullohet p?r 687 dit? rrotull Diellit, nd?rsa Toka p?r 365 dit?.
13. Sa e gjat? ?sht? nj? dit? mesatare n? Mars?
Nj? marcian mund t? flej? (apo t? punoj?) nj? or? m? shum? n? dit? n? krahasim me ne. Dit?t e Marsit jan? 24 or? dhe 37 minuta t? gjata, n? krahasim me 23 or?t dhe 56 minutat n? tok?. Dita n? ?do planet t? sistemit ton? diellor p?rcaktohet nga koha q? i duhet bot?s t? rrotullohet n? aksin e saj, duke e b?r? diellin t? duket sikur lind n? m?ngjes dhe per?ndon n? mbr?mje.
14. Kush ?sht? vullkani m? i madh?
Vullkani "Mauna Loa" n? Hauai mban titullin n? Tok?. Ngrihet m? shum? se 15.2 kilometra mbi baz?n e tij, e cila ndodhet mbi sip?rfaqen e detit. "Olympus Mons" n? Mars ngrihet 26 kilometra n? qiellin marcian. Baza e tij do t? mbulonte gjith? shtetin e Arizon?s.
15. Cili ?sht? t?rmeti m? i tmerrsh?m i njohur ndonj?her??
T?rmeti q? ka shkaktuar m? shum? viktima ka r?n? n? vitin 1557 n? Kin?n qendrore. Goditi nj? krahin? ku pjesa m? e madhe e njer?zve jetonin n? shpella prej shk?mbi t? but?. Streh?zat u shemb?n, duke vrar? m? shum? se 830 mij? njer?z. Nj? vitin 1976, nj? tjet?r t?rmet goditi Tangshanin, Kin?. M? shum? se 250 mij? persona humb?n jet?n.
16. Cili ka qen? t?rmeti m? i fort? n? koh?t e sotme?
N? vitin 1960 n? Kil ra nj? t?rmet pran? bregdetit me nj? magnitud? prej 9.6 ball?sh dhe shkaktoi nj? rr?shqitje 1600 kilometra t? gjat?. Nj? t?rmet i till? n?n nj? qytet t? madh do t? sfidonte dhe teknikat m? t? mira t? nd?rtimit.
17. Cili t?rmet do t? ishte m? katastrofik, ai n? Kobe, Japoni, apo n? Northridge, Kaliforni?
T?rmeti i vitit 1994 n? Northridge kishte nj? magnitud? prej 6.7 ball?sh dhe shkaktoi vdekjen e 60 personave, l?ndimin e 9 mij? t? tjer?ve dhe nj? d?m prej 40 miliard? dollar?sh. T?rmeti i vitit 1995 n? Kobe kishte nj? magnitud? prej 6.8 ball?sh dhe vrau 5.530 persona. 37 mij? persona gjet?n vdekjen dhe shkaktoi 100 miliard? dollar? d?me.
18. Sa larg ?sht? qendra e Tok?s?
Distanca nga sip?rfaqja e Tok?s deri n? qendr?n e saj ?sht? 6378 kilometra. Pjesa m? e madhe e tok?s ?sht? e l?ngshme. Pjesa e fort? e planetit ?sht? 66 kilometra e trash?, pra m? e holl? se l?kura e nj? molle, n?se do t? b?nim krahasime.
19. Cili ?sht? mali m? i lart??
Alpinist?t q? marrin guximin t? ngjisin maj?n Everest n? krahin?n Nepal-Tibet n? Himalaja arrijn? n? gati 9 kilometra lart?si mbi nivelin e detit.
20. Gjithnj? kaq af?r ka qen? H?na?
Dikur ka qen? m? af?r! Nj? miliard? vite m? par?, H?na ishte m? pran? n? orbit? dhe Tok?s i duheshin vet?m 20 dit? p?r t? plot?suar muajin. Nj? dit? n? Tok? at?her? ishte 18 or? e gjat?. H?na ende po largohet, rreth 4 centimetra n? vit. Nd?rkoh?, rrotullimi i Tok?s po ngadal?sohet, duke i zgjatur dit?t tona. N? t? ardhmen e lart? nj? dit? do t? jet? 960 or?!
21. Ku ndodhet pika m? e ul?t e that? n? Tok??
Bregdeti i detit t? Vdekur n? Lindjen e Mesme ?sht? 400 metra (1300 k?mb?) n?n nivelin e detit. Pran? saj renditet Bad Water n? Lugin?n e Vdekjes n? Kaliforni, me 282 k?mb? n?n nivelin e detit.
22. ?sht? lajm i mir? q? Kalifornia nuk po zhytet edhe m? shum??
Pjes? t? Kalifornis? zhyten. Pompimi i ujit t? natyrsh?m n?nujor n? rezervuar?t e Kalifornis? po b?n q? toka t? zhytet 11 centimetra n? vit n? disa vende t? ve?anta. Sistemet e uj?rave t? bardha dhe t? zeza jan? t? rrezikuara.
23. Kush ?sht? lumi m? i gjat??
Lumi Nil n? Afrik? ?sht? 6695 kilometra i gjat?.
24. Cili ?sht? shteti m? i prirur p?r t?rmete n? Shtetet e Bashkuara?
N? Alask? bien t?rmete prej 7 magnitudash ?do vit dhe t?rmete prej 8 magnitutash apo m? t? m?dha n? 14 vjet. Florida dhe Dakota e Veriut jan? shtetet q? kan? m? pak t?rmete n? SHBA, madje m? pak se Nju Jorku.
25. Cili ?sht? vendi m? i that? n? Tok??
N? nj? vend t? quajtur Arika, n? Kil bien 0.76 milimetra shi n? vit. Me k?t? rit?m, filxhani i kafes do t? mbushej p?r nj? shekull.
26. ?far? e shkakton rr?shqitjen e dheut?
Shirat e rr?mbyer gjat? nj? periudhe t? shkurt?r kohe nxisin rr?shqitjen e vazhdueshme e t? shpejt? t? dheut. Dal?ngadal?, shirat e vazhduesh?m e p?rkeq?sojn? edhe m? shum? rr?shqitjen, e cila l?viz ngadal?. Materiale t? ndryshme sillen ndryshe. ?do vit shkaktohen gati 2 miliard? d?me nga rr?shqitja e dheut n? SHBA. Nj? stuhi q? ka thyer rekordin n? San Francisko, n? janar, 1982, shkaktoi 18 mij? rr?shqitje gjat? nj? nate t? vetme. D?mi i shkaktuar ishte 66 milion? dollar? dhe 25 persona humb?n jet?n.
27. Sa shpejt l?viz balta?
Rr?shqitja e dheut, si ortek? balte, mund t? l?viz? me shpejt?si prej 160 kilometrash n? or?.
28. A rrjedhin gj?rat brenda Tok?s?
Kjo ?sht? e sigurt. N? fakt, shkenc?tar?t zbuluan n? vitin 1999 se materialet e shkrira brenda dhe rrotull kores s? Tok?s l?vizin n? vorbulla, duke formuar xhepa dinamika e t? cil?ve ?sht? e ngjashme me tornadot dhe tufanet. Ashtu si? do t? lexoni m? posht?, korja e planetit l?viz n? m?nyra t? ?uditshme.
29. Cili ?sht? vendi m? i lag?sht n? Tok??
Lloro, Kolumbi, ka mesatarisht 13 metra shi n? vit. Kjo sasi ?sht? 10 her? m? e lart? se ajo n? qytetet m? t? lag?shta n? Evrop? apo n? Shtetet e Bashkuara.
30. A ka edhe Toka faza, ashtu si H?na?
Nga Marsi, Toka duket sikur kalon p?rmes fazave t? ve?anta (ashtu si? e shohim ne Af?rdit?n t? ndryshoj? fazat. Toka ?sht? n? orbit?n e Marsit, dhe nd?rsa dy planet?t rrotullohen rrotull Diellit, drita e diellit krijon p?rshtypje t? ndryshme nga k?nde t? ndryshme gjat? vitit. Fazat e Tok?s dallohen nga fotografit? e marra nga "Mars Global Surveyor" dhe "European Mars Express".
31. Cili ?sht? kanioni m? i madh n? sistemin ton? diellor?
Kanioni i Madh konsiderohet si sistemi m? i madh n? bot? i kanioneve. Dega e saj kryesore ?sht? 446 kilometra e gjat?. Valles Marineris n? Mars zgjatet 4800 kilometra. N?se do t'i shtohej hart?s s? SHBA-s?, do t? shtrihej nga Nju Jorku n? Los Anxhelos. N? disa vende, kjo njoll? e madhe n? sip?rfaqen e Marsit ?sht? 8 kilometra e thell?.
32. Cili ?sht? kanioni m? i thell? n? Shtetet e Bashkuara?
Me kalimin e viteve, lumi Snake g?rmoi kanionin Hell p?rgjat? kufirit Oregon-Idaho. ?sht? m? shum? se 2.4 kilometra (8 mij? k?mb?) i thell?. N? kontrast, Kanioni i Madh ?sht? m? pak se 6 mij? k?mb? i thell?, m? shum? se nj? milje.
33. A ?sht? Toka planeti m? i madh shk?mbor n? sistemin diellor?
Me zor! Diametri i Tok?s n? Ekuador ?sht? 12,756 kilometra. Af?rdita ?sht? 12,104 kilometra e gjer?. M?rkuri dhe Marsi, dy planet?t e tjer? shk?mbor?, jan? shum? m? t? vegj?l. Edhe Plutoni ?sht? shk?mbor, por ?sht? shum? i vog?l (disa thon? se nuk ?sht? fare planet)
34. Sa prej vullkaneve t? Tok?s kan? shp?rthyer n? koh?rat historike?
Rreth 540 vullkane mbi tok?. Askush s'e di se sa shum? vullkane n?nujor? kan? shp?rthyer gjat? historis?.
35. A ka m? shum? oksigjen ajri?
Atmosfera e Tok?s p?rb?het nga 80 p?r qind nitrogjen. Pjesa tjet?r e saj ?sht? nitrogjen, me sasira t? vogla elementesh t? tjer?.
36. Cila ?sht? uj?vara m? e lart? n? Shtetet e Bashkuara?
Uj?vara Yosemite n? Kaliforni ?sht? 739 metra e lart?.
37. Sa p?r qind t? Tok?s z? uji?
Rreth 97 p?r qind. Oqeanet p?rb?jn? dy t? tretat e sip?rfaqes s? Tok?s, gj? q? do t? thot? se kur asteroidi i radh?s t? godas? Tok?n, ajo do t? sp?rkat? hap?sir?n.
38. Cilat jan? dy masat e Tok?s q? p?rmbajn? pjes?n m? t? madhe t? ujit t? fresk?t n? Tok??
Gati 70 p?r qind e ujit t? fresk?t n? Tok? ndodhet n? akullnajat e Antarktid?s dhe Grinland?s. Pjesa tjet?r e ujit ekziston n? atmosfer?, p?rrenj, lumenj apo n? n?ntok? dhe t? gjitha k?to p?rb?jn? 1 p?r qind t? totalit t? Tok?s.
39. Cili prej oqeaneve t? Tok?s ?sht? m? i madhi?
Oqeani Paq?sor mbulon 165 kilometra katror. ?sht? m? shum? se dy her? m? i madh se masa e Atlantikut. Ka nj? thell?si mesatare prej 3.9 kilometrash.
40. Pse Toka nuk ka kaq shum? kratere sa H?na?
Toka ?sht? m? aktive, nga ana gjeologjike apo e motit. Pjesa m? e madhe e historis? gjeologjike e planetit ton? ka ndodhur shum? koh? m? par?. Pjesa m? e madhe e saj ?sht? zbrazur nga vullkanet, por rezultatet studiohen v?shtir?. Madje dhe ngjarjet e koh?ve m? t? fundit n? sip?rfaqe, kratere q? mund t? jen? nj? milion? vite t? vjetra, mbulohen nga bim?sia, sheshohen nga era dhe shiu dhe modifikohen nga t?rmetet dhe rr?shqitjet e dheut. Nd?rsa H?na, ?sht? gjeologjikisht e qet? dhe nuk ka mot.
41. Sa ?sht? sip?rfaqja e Tok?s?
Sip?rfaqja q? Toka mbulon ?sht? 510,100,000 kilometra katror.
42. Kush ?sht? liqeni m? i madh n? bot??
Nga masa dhe volumi ?sht? deti Kaspik, i vendosur mes Evrop?s jugore dhe Azis? per?ndimore.
43. Ku ndodh pjesa m? e madhe e t?rmeteve dhe shp?rthimeve vullkanike n? Tok??
Pjesa m? e madhe ndodh p?rgjat? kufijve t? qindrave plateve t? m?dha q? pluskojn? n? sip?rfaqen e Tok?s. Nj? prej plateve m? aktiv ku t?rmetet dhe shp?rthimet jan? t? zakonshme ?sht? p?rreth plates? masive t? Paq?sorit, e njohur si "rrethi i zjarrit n? Paq?sor". Shkundet e l?kundet nga Japonia n? Alask? dhe n? Amerik?n e Jugut.
44. Sa t? nxehta jan? t? p?rbrendshmet e planet?ve?
Temperatura e Tok?s rritet me 20 grad? Celsius p?r ?do kilomet?r n?ntok?. Pran? qendr?s, mendohet t? jet? 3,870 grad? Celsius.
45. Cilat jan? tre vendet q? kan? numrin m? t? madh t? vullkaneve aktiv??
Tre vendet e para jan? Indonezia, Japonia dhe Shtetet e Bashkuara n? rend zbrit?s.
46. Sa n? rrezik jan? njer?zit e bot?s nga vullkanet?
Sa p?r vitin 2000, shkenc?tar? kan? vler?suar se vullkanet kan? rrezikuar 500 milion? njer?z. Kjo krahasohet me gjith? popullsin? e bot?s n? fillim t? shekullit t? 17-t?.
47. Cili prej burimeve t? m?poshtme mban volumin m? t? madh t? ujit t? fresk?t n? bot?: liqenet, lumenjt? apo uj?rat n?ntok?sore?
Uji n?nujor p?rfshin nj? volum 30 her? m? t? madh se t? gjitha liqenet me uj? t? fresk?t dhe z? 3 mij? her? m? shum? volum se lumenjt? dhe liqenet e tok?s. Uji n?ntok?sor mbahet n? akuafer?t natyral? n?ntok?sor, n? t? cilat uji rrjedh p?rqark dhe p?rmes gurit dhe materialeve t? tjera.
48. Cili t?rmet ishte m? i madh, t?rmeti i vitit 1906 n? San Francisko, apo t?rmeti i vitit 1964 n? Anchorage, Alask??
T?rmeti n? Anchorage kishte nj? magnitud? prej 9,2 ball?sh, nd?rsa t?rmeti n? San Francisko kishte nj? magnitud? prej 7.8 ball?sh. Ky ndryshim n? magnitud? barazon me 125 her? m? shum? energji nga sa u ?lirua n? t?rmetin e vitit 1964 dhe kjo ?sht? arsyeja pse t?rmeti n? Anchorage u ndje n? nj? zon? prej 1,295,000 kilometrash katror?.
49. Cili t?rmet vrau m? shum? njer?z, ai i vitit 1906 n? San Francisko, apo t?rmeti i vitit 1964 n? Anchorage, Alask??
T?rmeti i vitit 1906 n? San Francisko ia kalon k?saj kategorie. P?r shkak t? tij gjet?n vdekjen 700 persona n? krahasim me 114 q? vdiq?n nga t?rmeti n? Anchorage. D?met n? San Francisko ishin m? t? m?dha p?r shkak t? zjarreve q? shkat?rruan t? gjitha strukturat e drurit t? asaj kohe.
50. A ?sht? e fort? korja e Tok?s?
Pjesa e brendshme e kores s? tok?s mendohet t? jet? e fort?. Por pjesa e jashtme e kores duket e but?. P?rderisa askush nuk ka qen? atje, shkenc?tar?t nuk jan? t? bindur p?r p?rb?rjen e sakt?. Ideja e lindur nga Hollivudi ?sht? t? d?rgohet nj? sond? atje p?r t? m?suar m? shum?.
51. A rrotullohet Toka me t? nj?jtin rit?m?
Korja e fort? e brendshme, nj? mas? hekuri e krahasueshme me mas?n e H?n?s, rrotullohet m? shpejt se pjesa e jashtme e kores s? hekurit, e cila ?sht? e l?ngshme. Nj? studim i vitit 1996 tregon se gjat? shekullit t? m?parsh?m, shpejt?sia ka b?r? q? korja e brendshme t? fitoj? nj? ?erek kthese n? t?r?sin? e planetit. Presioni i madh e mban at? solide.
52. Sa njer?z jan? vrar? nga vullkanet gjat? 500 viteve t? fundit?
T? pakt?n 300 mij?. Mes vitit 1980 dhe 1990, aktiviteti vullkanik vrau t? pakt?n 26 mij? njer?z.
53. Sa p?r qind e sip?rfaqes s? Tok?s p?rb?het nga shk?mb vullkanik?
Shkenc?tar?t vler?sojn? se m? shum? se tre t? kat?rtat e sip?rfaqes s? Tok?s ka nj? origjin? vullkanike, dometh?n? shk?mbinjt? ose kan? shp?rthyer nga vullkanet ose jan? formuar nga shk?mbinjt? e shkrir? q? jan? ftohur n?ntok?, dhe si pasoj? kan? dal? n? sip?rfaqe. Pjesa m? e madhe e shk?mbinjve vullkanik? t? Tok?s gjenden n? nivelin e detit.
54. A shkakton t?rmeti nj? tsunam?
N?se t?rmeti lind n?n oqean, at?her? po. Pran? epiqendr?s s? t?rmetit, niveli i detit rritet dhe bie, duke e shtyr? t? gjith? ujin mbi t? lart e posht?. Kjo l?vizje krijon nj? val? q? udh?ton nga jasht? n? t? gjitha drejtimet. Nj? tsunami mund t? jet? masive, por mbetet e ul?t n? lart?si kur uji ?sht? i thell?. Kur afrohet pran? bregut, forcohet dhe arrin lart?sin? e nd?rtesave t? larta. Nj? e till? u nxit n? vitin 1964 dhe mbuloi qytetin e vog?l kalifornian, Crescent City, gjat? s? cil?s makinat l?viznin me metra t? t?ra dhe shum? njer?z humb?n jet?n. Edhe asteroid?t shkaktojn? tsunami.
55. A jan? t? gjith? tsunam?t val? t? larta kur godasin vij?n bregdetare?
Jo, n? kund?rshtim me shum? imazhe artistike t? tsunam?ve, pjea m? e madhe nuk rezultojn? n? val? t? m?dha. Pjesa m? e madhe prej tyre vijn? n? breg si batica t? forta dhe t? shpejta. Uji mund t? ngrihet m? lart se ?do val? q? njeriu ka par?.
56. Sa sip?rfaqe t? Tok?s z?n? shkret?tirat?
Rreth nj? t? tret?n.
57. Cili ?sht? vendi m? i thell? n? oqean?
Thell?sia m? e madhe e njohur ?sht? 11 kilometra, n? Mariana Trench, n? oqeanin Paq?sor n? jug t? Japonis? pran? ishujve Mariana.
58. Cila ?sht? era m? e shpejt? e regjistruar ndonj?her? n? sip?rfaqe?
Era m? e shpejt? "e zakonshme" ka pasur nj? shpejt?si prej 372 kilometrash n? or?, dhe ?sht? regjistruar n? Malin Uashington, New Hampshire, n? 12 prill t? vitit 1934. por gjat? nj? tornadoje n? maj t? vitit 1999, n? Oklahoma, shkenc?tar?t kan? regjistruar nj? er? me shpejt?si 513 kilometrash n? or?. P?r krahasim, er?rat e Neptunit mund t? arrijn? n? 1,448 kilometra shpejt?si.
59. Sa ?sht? sasia e ujit t? fresk?t q? ruhet n? Tok??
M? shum? se dy milion? milje kubik? me uj? t? fresk?t ruhet n? planetin ton?, gati gjysma e saj prej nj? sip?rfaqe prej gjysm? miljeje. Edhe Marsi duket se ka shum? uj? pran? sip?rfaqes s? tij, por ajo q? ?sht? diktuar deri tani ?sht? e mbledhur si akull; askush nuk e ka llogaritur se sa mund t? ket?.
60. Sa e vjet?r ?sht? Toka?
Planeti yn? ?sht? m? shum? se 4.5 miliard? vite i vjet?r, pak fare m? i ri se sa Dielli. Evidencat e koh?ve t? fundit kan? treguar se Toka ?sht? formuar shum? m? her?t se sa ?sht? besuar m? par?, vet?m 10 milion? vite pas lindjes s? Diellit, nj? eveniment diellor i cili ka ndodhur 4.6 miliard? vite m? par?, edhe pse provat nuk jan? t? sigurta.
61. Cila ?sht? shkret?tira m? e madhe n? bot??
Shkret?tira e Saharas? n? Afrik?n e Jugut ?sht? m? shum? se 23 her? m? e madhe se masa e shkret?tir?s Mojave n? Kalifornin? jugore.
62. Cili planet ka m? shum? h?na, Toka apo Marsi?
Marsi ka dy satelit?, quhen Phobos dhe Deimos. Toka ka vet?m nj? satelit natyral, dhe ?sht? H?na. Planet?t e jasht?m kan? shum? H?na, pjesa m? e madhe e tyre jan? zbuluar koh?t e fundit, duke i hapur rrug? mund?sis? q? shkenc?tar?t nj? dit? t? rip?rkufizojn? at? q? do t? thot? h?n?.
63. Cili ?sht? liqeni m? i thell? n? bot??
Liqeni Baikal n? pjes?n qendrore jugore t? Siberis? ?sht? 1.7 kilomet?r i thell?. ?sht? rreth 20 milion? vite i vjet?r dhe mban 20 p?r qind t? ujit t? fresk?t t? Tok?s.
64. Cila ?sht? origjina e fjal?s "vullkan"?
Vjen nga "vulcan", per?ndia romak i zjarrit.
65. Sa minerale njihen se ekzistojn??
N? bot? njihen gati 4 mij? minerale, edhe pse vet?m 200 jan? shum? t? r?nd?sishme. Gati 50-100 minerale p?rshkruhen ?do vit.
66. ?far? mase ka i gjith? uji n? bot??
Totali i ujit n? bot? ?sht? 326 milion? milje kubik.
67. Cili ?sht? ishulli m? i madh n? bot??
Grinlanda mbulon 2,176,000 kilometra katror?. Kontinente zakonisht p?rkufizohen si masa t? m?dha t? p?rb?ra nga shk?mbinj me densitet t? ul?t q? lundron n? materialin e shkrir? n?n t?. Grinlanda i p?rputhet k?tij p?rkufizimi, por ?sht? vet?m nj? e treta e mas?s s? Australis?. Disa shkenc?tar? e quajn? Grinland?n nj? ishull, t? tjer? thon? se ?sht? nj? kontinent.
68. Ku ndodhen pjesa m? e madhe e vullkaneve n? Tok??
Tipari m? t? dalluesh?m topografik n? Tok? ?sht? zinxhiri malor vullkanik q? rrethon planetin n?n uj?, zinxhir q? shtrihet m? shum? se 48 kilometra dhe ngrihet 5.5 kilometra mbi dyshemen? e detit. Quhet vargmali mes-oqean dhe ?sht? atje ku platet? e Tok?s ndahen kur korja e re del n? sip?rfaqe, pra aktiviteti vullkanik. Ka m? shum? vullkane k?tu n? tok?. Mbledhja ndodh n? vende ku k?to plate p?rplasen me kontinentet. Rezultati: M? shum? vullkane dhe t?rmete n? vende t? tilla si Kaliforni dhe Japoni.
69. Cili ?sht? vullkani q? ka vrar? m? shum? njer?z?
Shp?rthimi i vullkanit Tambora n? Indonezi n? vitin 1815 vler?sohet t? ket? vrar? 90 mij? njer?z. Pjesa m? e madhe humb?n jet?n nga uria pas shp?rthimit, p?r shkak t? shkat?rrimit t? t? korrave dhe nga ndotja e ujit dhe s?mundjet.
70. A jan? ndar? Toka dhe H?na n? lindje?
Jo ekzakt?sisht. Por teoria kryesore thot? se sateliti yn? i preferuar ?sht? gdhendur pjes?risht nga Toka pasi ajo ?sht? formuar. Nj? objekt me mas?n e Marsit ?sht? p?rplasur me planetin ton? t? ri. Ky planet ?sht? shkat?rruar. Mbeturinat fluturuan tjet?rkund dhe nj? pjes? e saj shkoi n? orbit?n e Tok?s. H?na e mblodhi veten nga mbetjet e avulluara t? p?rplasjes, nd?rsa Toka mbeti pak a shum? e paprekur.
71. Sa vet?tima bien n? bot? ?do sekond??
Mesatarisht rreth 100. Por kjo shif?r ?sht? vet?m p?r ato q? godasin tok?n. Gjat? ?do minute bien m? shum? se nj? mij? stuhi p?rreth Tok?s, duke shkaktuar 6 mij? vet?tima. Pjesa m? e madhe prej tyre shkon nga reja n? re.
72. A jan? lumenjt? e gjall??
Jo n? kuptimin tradicional. Por ashtu si gjith? krijesat e gjalla, lumenjt? kan? nj? jet?gjat?si. Ata lindin, rriten n? mas? dhe plaken. Madje mund t? vdesin gjat? hap?sir?s s? koh?s gjeologjike.
73. A mund t? krijojn? asteroidet ishuj?
Spekulimet kan? ekzistuar p?r dekada se impaktet e lashta t? asteroideve mund t? krijojn? pika t? nxehta t? aktivitetit vullkanik, e cila mund t? rris? malet q? dalin nga deti dhe q? s'kan? qen? atje. Nuk ka nj? p?rgjigje t? sakt? p?r k?t? pyetje, por nj? model i fundit kompjuterik sugjeroi se Hauai ?sht? formuar n? k?t? m?nyr?.
74. Shteti i Luizian?s, po rritet apo po tkurret?
Luiziana humb rreth 78 kilometra katror t? tok?s ?do vit p?r shkak t? erozionit bregdetar, tufaneve dhe shkaqeve t? tjera njer?zore, dhe p?r shkak t? rr?shqitjes, q? do t? thot? fundosje. Pjesa m? e madhe e Nju Orlinsit ?sht? 3.4 metra n?n nivelin e detit. Pjes? t? lagjes franceze jan? zhytur 60 centimetra n? 6 dekadat e fundit. Qyteti mbrohet nga digat, por t? gjith? ekspert?t jan? n? nj? mendje se baticat e stuhive nga i nj?jti drejtim, t? cilat shkaktohen nga uragan?t, mund t? prishin k?t? sistem dhe t? fundosin pjes?n m? t? madhe t? qytetit. N? vitin 2000, drejtori i Sondazhit Gjeologjik t? SHBA-s?, Chip Groat tha: "Me k?t? shpejt?si zhytjeje, humbjen e tok?s s? njom? dhe rritjen e nivelit t? detit, Nju Orlinsi mund t? jet? n? pragun e zhytjes shekullin e ardhsh?m.
75. Sa do t? ngriheshin detet n?se akulli antarktik do t? shkrinte?
Akullnaja e Antarktid?s mban gati 90 p?r qind t? akullit t? bot?s dhe 70 p?r qind t? ujit t? saj t? fresk?t. N?se i gjith? akulli do t? shkrinte, niveli i detit do t? rritej me 220 k?mb?, ose do t? arrinte lart?sin? e nj? nd?rtese me 20 kate. Shkenc?tar?t e din? se procesi i shkrirjes ka filluar. Kombet e Bashkuara thon? se m? e keqja q? mund t? ndodh?, n? var?si t? rritjes s? temperaturave t? ajrit globale, ?sht? q? detet t? rriten me 1 met?r deri n? vitin 2100.
76. A ?sht? akulli nj? mineral?
Po, akulli ?sht? nj? mineral dhe formalisht p?rshkruhet k?shtu n? Sistemin Dana t? Mineralogjis?.
77. Cili ?sht? minerali m? i but??
Talku ?sht? minerali m? i but?. P?rdoret p?r t? p?rdorur pudr?n talk.
78. Cili ?sht? minerali m? i fort??
Ai t? cilit nuk i mbetet asnj? vler? emocionale pas nj? divorci, edhe pse ruan vler?n monetare.
79. Cilat jan? ngjyrat q? dalin nga nj? fishekzjarr?
Ngjyrat dalin nga elementet minerale t? marra nga Toka. Stronciumi jep t? kuqen e ndezur, bakri jep blun?, sodiumi jep t? verdh?n dhe tallashi i hekurit dhe copat e qymyrgurit japin shk?ndijat e arta. Flak?t e shndritshme dhe zhurma e fort? vjen nga pudra e aluminit.
80. A ka Toka motin m? t? keq n? sistemin diellor?
Deri tani, ?sht? moti m? i keq q? njer?zit kan? p?rjetuar. Por universi ka mote edhe m? t? k?qija. N? Mars mund t? formohen uragane-stuhi kat?r her? m? t? m?dha se Teksasi. Stuhit? e pluhurit n? planetin e kuq mund t? turbullojn? t? gjith? globin! Jupiteri ka nj? uragan dy her? m? t? madh se masa e planetit ton? dhe zgjati p?r t? pakt?n tre shekuj (nj? tjet?r stuhi n? Jupiter ?sht? edhe m? i madh). Af?rdita ?sht? nj? ferr i v?rtet?, dhe Plutoni ?sht? m? i ngrir? se vendi m? i ftoht? n? Tok? (edhe pse nj? dit? mund t? ndryshoj? dhe Plutoni mund t? b?het oazi i fundit p?r jet?n).
81. Ku jan? baticat m? t? larta?
N? Burntcoat Head, Minas Basin, pjes? e Gjirit Fundy n? Nova Scotian, baticat mund t? arrijn? 11.7 metra lart?si. Gjiri ka form?n e hink?s, fundi zgjerohet lart nga gryka e oqeanit. Rezultati ?sht? nj? "kanal baticor".
82. Ku ?sht? akullnaja e vetme e bot?s?
Mt. Cotopaxi n? Ekuador mban t? vetmen akullnaj? n? ekuator.
83. Cili ?sht? liqeni m? i madh n? Amerik?n e Veriut?
Liqeni Superior.
84. Cili ?sht? tufani m? i tmerrsh?m q? ka prekur Shtetet e Bashkuara?
Nj? uragan i kategoris? 4 goditi Galveson-in, Teksas n? vitin 1900 dhe vrau m? shum? se 6 mij? persona. Uragani tjet?r q? ka shkaktuar m? shum? vdekje ishte ai i vitit 1928 n? Florida, n? t? cil?n humb?n jet?n 1900 persona.
85. Cili ?sht? zinxhiri m? i gjat? malor n? Tok??
Vargmali Mid-Atlantik, i cili ndan gati gjith? oqeanin Atlantik nga veriu n? jug. Islanda ?sht? nj? vend ku ky zinxhir malor i n?ndetit ngrihet mbi nivelin e detit.
86. Sa ar ?sht? zbuluar n? t? gjith? bot?n?
M? shum? se 193,000 ton? metrik?. N?se do t'i mblidhnim t? gjitha s? bashku, at?her? do t? formonim nj? kub shtat?kat?sh q? do t'i ngjante nj? prej nd?rtesave t? Donald Trump. Por n? fillim duhen gjetur gjith? ato unaza q? kan? r?n? n? lavaman.
87. Cilat jan? dy vendet q? prodhojn? m? shum? ar?
Afrika e Jugut prodhon 5300 ton? metrik? n? vit, dhe Shtetet e Bashkuara prodhojn? m? shum? se 3200 ton? metrik? n? vit.
88. Cila ?sht? ajo bim? e Amerik?s s? Veriut q? mund t? jetoj? p?r mij?ra vite?
P?r shkurren katran, e cila rritet n? shkret?tirat Mojave, Sonoran dhe Chihuahuan, rezultatet me radiokarbon kan? treguar se ka jetuar q? nga lindja e Krishtit. "Disa prej k?tyre bim?ve mund t? durojn? p?r 10 mij? vite", thon? shkenc?tar?t. Sikur t? mund t? flisnin.
89. Mesatarisht, sa uj? n? dit? konsumohet n? t? gjith? bot?n?
P?rgjigja ?sht? 400 miliard? galon?.
90. A ?sht? Saturni i vetmi planet me unaza?
Saturni ka unazat m? t? dukshme. Por Jupiteri dhe Neptuni jan? sisteme t? holla unazash, ashtu si Urani. Madje dhe Toka mund t? ket? qen? dikur nj? planet me unaza.
91. Cili ?sht? kontinenti m? i lart?, m? i that? dhe m? i ftoht? n? Tok??
P?rgjigjja do t? ishte Antarktida.
92. N? ?far? thell?sie ndodhin t?rmetet?
Pjesa m? e madhe e tyre ndodh n? m? pak se 80 kilometra nga sip?rfaqja e Tok?s. T?rmetet m? t? cek?ta shkaktojn? d?me m? t? r?nda, por forca shkat?rruese e nj? t?rmeti varet nga kushtet e shk?mbit dhe dheut, si dhe n? metodat e nd?rtimit t? banesave.
93. Ku jan? gjetur shk?mbinjt? m? t? vjet?r n? bot??
Meq? tabani i oqeanit rigjenerohet vazhdimisht, nd?rsa platet? kontinentale l?vizin n? sip?rfaqen e Tok?s, shk?mbinjt? m? t? vjet?r n? dyshemen? e oqeanit jan? m? pak se 300 milion? vite t? vjetra. N? kontrast, shk?mbinjt? m? t? vjet?r kontinental? jan? 4.5 miliard? vite t? vjet?r.
94. Sa p?r qind e ujit t? fresk?t t? bot?s ruhet si akull?
Rreth 70 p?r qind. Dhe n?se do t'ju duhej ta z?vend?sonit t? gjith?n, do t'ju duheshin 60 vite shi n? t? gjith? globin, pastaj duhet t? mendonit nj? m?nyr? p?r ta ngrir? t? gjith?n.
95. Cili ?sht? liqeni alpin m? i madh n? Amerik?n e Veriut?
Liqeni Tahoe n? kufirin Kaliforni-Nevada ka nj? sip?rfaqe prej 105 mij? akrash, mban 39 trilion? galon uj? dhe ?sht? gati 488 metra e thell?.
96. A kan? ekzistuar gjithmon? kontinentet?
Jo ashtu si? i njohim ne sot. Shum? shkenc?tar? thon? se Toka e pati zanafill?n si nj? kontinent i madh, e that? si nj? kock?. Uji erdhi si kometat, supozimet vazhdojn? dhe k?shtu u zhvilluan oqeanet. Koh?t m? t? fundit, masat e tok?s s? bot?s u grumbulluan n? nj? superkontinent me emrin Pangaea. Kontinenti filloi t? thyhej 225 milion? vite m? par?, dhe si p?rfundim u fragmentua n? kontinentet q? ne njohim sot.
97. Sa hi vullkanik bie n? nj? dit??
Gjat? periudh?s n?nt?-or?she t? aktivitetit m? energjetik t? vullkanit n? malin St.Helen m? 18 maj t? vitit 1980, ai hodhi m? shum? se 540 milion? ton? hi n? nj? sip?rfaqe prej 56,980 kilometrash katror?. Ky ishte shp?rthimi m? shkat?rrues vullkanik i njohur deri m? sot n? Shtetet e Bashkuara. Pes?dhjet? e shtat? njer?z humb?n jet?n nga shp?rthimi, p?rfshir? dhe shkenc?tarin Dr. David Johnston, i cili po monitoronte 8 kilometra larg vullkanit. D?mi q? rr?shqitjet dhe hiri q? ra nga qielli shkaktuan ishte 1 miliard? dollar?.
98. Cilat jan? vendndodhjet m? ekstreme n? Shtetet e Bashkuara?
Pika m? per?ndimore quhet West Point n? ishullin Amatignak, Alask?. Pika m? veriore quhet Point Barrow, Alask?. Pika m? veriore ?sht? maja jugore e ishullit Hauai. Pika m? lindore ?sht? Pochnoi Point, n? Semisopochnoi, Alask?. Maja e ishullit Aleutian shtrihet n? an?n tjet?r t? vij?s t? gjat?sis? 180 grad?she, pra Pochnoi Point ?sht? zyrtarisht n? Hemisfer?n Lindore.
99. N?se do t'i sajonim Tok?n, H?n?n dhe Marsin si kukullat matrushka, si do t? renditeshin?
Marsi do t? futem brenda Tok?s, dhe H?na do t? futej shum? mir? brenda Marsit. Toka ?sht? gati sa dyfishi m? i madh se Marsi, i cili ?sht? sa dyfishi m? i madh se H?na.
100. A do t? jet? gjithnj? k?tu Toka?
Astronom?t mendojn? se pas disa miliarda vitesh, Dielli do t? bymehet kaq shum? sa do t? mbuloj? Tok?n. N?se ne do t? jemi p?rs?ri k?tu, me siguri do t? skuqemi dhe planeti do t? avulloj?. Megjithat?, ekziston nj? mund?si q? nj? mas? n? ndryshim e Diellit t? b?j? q? Toka t? l?viz? n? nj? orbit? m? t? larg?t e t? mir?. Nj? llogaritje matematikore tregon se ?sht? teorikisht e mundur p?r njer?zit q? t? sajojn? nj? l?vizje t? till? para se t? jet? von?