TIRANA DHE HISTORIA E SAJ....

TIRANA DHE HISTORIA E SAJ....

Tirana u themelua si qytet më 1614, por toka mbi të cilën u ndërtua ka gjurmë më të hershme banimi. Nga faktet e gjetura në rrënojat e një kështjelle ka mundësi të bëhet fjalë mbi një kështjellë të cilën Prokopi von Caesarea në shekullin e gjashtë e ka quajtur "Tirkan". Sidoqoftë qyteti i sotëm u themelua në vitin 1614 kur Sulejman Pasha Bargjini (Mulleti) ndërtoi një xhami pikërisht në vendin ku sot ndodhet statuja e Ushtarit të Panjohur. Xhamia u shkatërrua nga Lufta e dytë Botërore. Trazirat e pas vdekjes së Kapllan Pashës (1816) e shkatërruan një pjesë të qytetit si dhe pronat e Familjes Toptani.

Lagjia e parë e Tiranës është Bami dhe më vonë lagjia e Mujos. Xhamia e Ethem Beut ndërtuar në vitin 1789 është edhe sot në qëndër të Tiranës pranë Kullës së sahatit 35 metra e lartë, ndërtuar në vitin 1830. Në shekullin e nëntëmbëdhjetë një nga familjet më të mëdha e autoktone të Tiranës ka qënë ajo e Toptanasve. Gjatë Rilindjes, Tirana ka qenë qendër e rëndësishme patriotike. Këtu përqëndroi punën e saj shoqëria "Bashkimi".
Më 26 Nëntor 1912, Tiranasit së bashku me Ismail Qemalin ngritën flamurin Shqiptar.
Gjatë Luftës së parë Ballkanike, kur Dibra u pushtua nga ushtria Serbe, një numër i madh i popullsisë që u larguan me forcë nga ushtria Serbe në vitet 1913-1915 dhe 1918-1920 gjetën strehë në Tiranë.

Më 8 Shkurt 1920 Kongresi i Lushnjës shpalli Tiranën kryeqytet të Shqipërise, në vend të Durrësit. Në atë kohë Tirana numëronte vetëm 10.000 banore ndërkohe që Shkodra dhe Korça numëronin dyfishin e Tiranës. Vetëm pas 1938 Tirana mund të renditej në një radhë me këto dy qytete.

Në vitin 1919 Esat Pashë Toptani u shpall tradhëtar i interesave nacionale të Shqipërisë. Në vitin 1922 Ahmet Zogu organizoi dhe udhëhoqi krahinën e Dibrës kundër qeverisë. Në vitet 1920-1924 qytetarët e Tiranës luftuan kundër sulmit të ushtrisë Serbe tek Shkalla e Tujanit. Qytetarët e Tiranës bënë një demonstratë ku ne 20 Mars 1924, agjentët e Zogut vranë Avni Rustmin, një patriot i madh Shqiptar, udhëheqës i shoqatës demokratikë "Bashkimi".

Në Janar 1924 qeveria e Ahmet Zogut u zëvendësua me atë të Fan S. Nolit pas Revolucionit Demokratik. Jeta e qeverisë së Nolit ishte e shkurtër. Pas disa muajsh Zogu mori përsëri qeverisjen e vendit. Tirana vazhdonte të ishte qëndra e opozitës të drejtimit të Ahmet Zogut. Megjithëse ishte kryeqyteti i Shqipërisë Tirana deri në vitin 1838 kishte vetëm 25.000 banorë. Në vitet 1930 u ndërtuan ministritë në sheshin "Skënderbe" dhe Banka e shtetit shqiptar në vitin 1937 si edhe spitali dhe disa dyqane në rrugën e Barrikadave. Qyteti filloi të shtrihet me ndërtime të reja në perëndim e jug-perëndim që u quajt Tirana e Re. Qyteti nuk kishte ujë, sistem kanalizimesh, elektricitet etj. Rrugët ishin të ngushta, shtëpi të ulta me përjashtim të disa shtëpive 3-4 katëshe ku banonin tregtarë të pasur.

Gjatë pushtimit Italian më 1939 në Tiranë u bënë disa ndryshime në administratë dhe u ndërtuan shtëpi të reja banimi.
Tirana u çlirua nga pushtimi fashist në 17 Nëntor 1944. Ne atë kohe ajo numeronte rreth 60 000 banore.

Përpara Luftës së Dytë Botërore, Tirana kishte vetëm disa punishte e një fabrikë sapuni me teknologji të prapambetur. Sot Tirana është qëndra më e madhe industriale në Shqipëri. Gjatë vitit 1980 Tirana prodhonte 1/5 e produktit total industrial, 1/3 e produktit industrial mekanik, 30% të prodhimit total të qymyrgurit dhe gjysmën e prodhimeve tekstile të Shqipërisë. Disa industri si materiale ndërtimi, tekstili, ushqimi, produkte mekanike, dhe elektrike e kanë bazën në Tiranë.

Në Tiranë janë të gjitha ministritë, kryeministritë, presidenca, Gjykata e Lartë, Parlamenti etj. Qyteti ka 45 shkolla 8 - vjeçare (krahasuar me 13 përpara luftës) dhe të njejtin numër me gjimnaze (në krahasim me 6 përpara luftës). Më 1957 u themelua Universiteti i Tiranës si dhe disa insitute te tjera mësimore si Akademia e Arteve, Universiteti i Agrikulturës, Akademia Luftarake, Insituti Fizik "Vojo Kushi", Insituti i Ministrisë së Punëve të Brendshme.

Disa nga Insitutet kulturore dhe artistike në Tiranë janë:
Teatri Kombëtar,
Teatri i Operas dhe Baletit 1966,
Teatri i Estradës,
Hotel Tirana, 1979
Muzeu Historik Kombetar, 1981
Monumenti i Skëndërbeut, 1968
Ansambli i Kengëve dhe Valleve Popullore, dhe të tjera.
Biblioteka Kombëtare së bashku me tre biblioteka të tjera kryesore, përfshinë shtatë biblioteka të specializuara.


Pellgu i Tiranës

Shqipëria e mesme, me zonat malore, kodrinore e fushore të saj ofron një pasuri të ndjeshme në fushën e historisë, administrimit, etnografisë e trashëgimisë kulturore. Tipologjia e përgjithshme e zhvillimit të tyre është reale edhe për pellgun e Tiranës.

Gjurmë të lashta banimi në pellgun e Tiranës
Stacion paliolitik në verilindje rrëzë malit të Dajtit. Shpella e Zezë ose ndryshe Shpella e Pëllumbasit vendbanim i hershëm që dëshmon mbi gjurmët e hershme të banimit në këtë pellg.


Kjo dëshmi i takon zonës perëndimore të qendrës të qytetit. Ajo paraqitet si një ndërtim me aks gjatësor, me drejtim perëndim-lindje dhe përbëhet nga naosi (salla) në perëndim. Ndërsa narteksi (parasalla) dhe mjediset e tjera janë të vendosur në anën veriore.


Me interes për të gjykuar mbi zhvillimin e kësaj treve, në veçanti për këtë qendër banimi fshatare në rrugët që lidh Dyrrahin me Skampën, janë dy mozaikët, ai i naosit dhe norteksit.


Mendohet se godina është rrënuar në periudhën e antikitetit të vonë. Kemi të bëjmë me një ndërtesë banimi të shek. II-III të erës sonë të kthyer në kishë gjatë shekullit të IV-V, në ndërtesë kulti.



Kalaja e Petrelës
Kalaja e Petrelës nga zbulimet e bëra, është kala mesjetare e ndërtuar në kohën e sundimit të Perandorit Bizantin Justianit të I, në shekullin e VI pas Krishtit. Kjo qe një prej kalave të ngritura prej tij në sistemin mbrojtës së Perandorisë. Është kala e ngritur mbi një terren me shpate mjaft të pjerrëta, madje nga ana jugore dhe juglindore të thepisura, të cilat e kanë bërë kalanë shumë të mbrojtur. Ajo u ngrit në momentin kur Kalaja e Vilës, kala antike, e cila ndodhet përballë Kalasë së Petrelës, e humbi rëndësinë e saj. Ajo u ngrit kryesisht për qëllime ushtarake. Kalaja e Petrelës kontrollonte rrugën Egnatia, dega Durrës-Tiranë-Elbasan, e cila për kohën kishte rëndësi të veçantë.

Në fillim të shek. XIV-të ishte nën sundimin e Topiajve, në atë kohë zotërues midis Matit e Shkumbinit, në një faqe të murit ruhet dhe emblema e parë e Topiajve.



Kalaja e Prezës
Barleti përmend Prezën si qyteza e Parthinëve. Fakti që e përmend Barleti tregon se ajo duhet të jetë ndërtuar para rrethimeve të Krujës dhe ndërtimi i saj duhet të jetë në fillim të shek. XV nga Topiasit të cilët ishin zotëruesit e kësaj zone.


Me sa kuptohet, braktiset në kohën e Gjon Kastriotit dhe vetë i biri i tij. Pas pushtimit turk asaj iu bënë disa riparime, ndërmjet të tjerave u ndërtua edhe një xhami.

Të dhëna arkeologjike
Mozaiku i Tiranës është i vetmi monument arkeologjik brenda territorit të qytetit të Tiranës. Në vitin 1972, gjatë punës për ndërtimin e pallateve të bllokut “Partizani” në lagjen nr. 9 të qytetit të Tiranës, u zbuluan rrënojat e një ndërtese antike, njëri nga ambientet e të cilit ishte i shtruar me mozaik. Sipas autorëve, kemi të bëjmë me një qendër fshatare të shekujve të parë pas Krishtit që në fillim të shek. III u zëvendësua me një vilë fshatare (rustica). Salla me mozaik e pajisur dhe me një absidë ishte ambjenti kryesor i saj. Autorët mendojnë edhe që në shek. V-VI vendin e vilës e zuri një bazilikë paleokristiane. Pjesa e gërmuar e monumentit u rrethua dhe u vu në mbrojtje nga Instituti i Monumenteve të Kulturës (IMK). Gjatë viteve 2003-2004 punimet e sistemimit të rrugëve dhe instalimeve të ndryshme të bllokut “Partizani” zbuluan pranë rrethimit të monumentit pjesë të tjera të kompleksit. Më kryesoret këtu ishin vaskat e fermentimit të mushtit të rrushit, por edhe pjesë të tjera muresh në dy pika të ndryshme. Brenda këtij kompleksi u zbuluan tre stela varresh të periudhës romake. Gërmimet e fundit përforcuan mendimin se kemi të bëjmë me një vilë fshatare, ndërkohë që nuk është gjetur asnjë e dhënë për transformimin në bazilikë paleokristiane të mbështetur nga autorët e gërmimit të parë të viteve ’70. Në mënyrë konvencionale, siti arkeologjik është emërtuar dhe njihet me emrin “Mozaiku i Tiranës”.