FIGURAT E QMUME KOMBTARE

FIGURAT E QMUME KOMBTARE
Kumtese në:
Akademinë për të Djathtën Shqiptare - Hamburg, Qershor 2004



KAPIDAN DR MARK GJON MARKU UDHEHEQES I LUFTES PER SHQIPERIN ETNIKE



Pak gjenealogji

Kur Principatat Arberore me qender ne Durres, Shkoder e Arte filluan dobesimin e tyre, kur shteti i Gjergj Kastriotit filloji te bije pas vdekjes se Gjergjit ne vitin 1468, kur Dukagjinasit u dobsuan tejmase, me depertimin e osmanlive ne viset Arberore filluan shperngulje masive dhe levizje te medha te popullates Arberore pertej viseve te Adriatikut. Por njeri nga vellezerit e Lek Dukagjinit konkretisht Pal Dukagjini me teper i pelqeu shkrepat kreshtat dhe ato bjeshk te bukura te Mirdites Kreshnike dhe u vendos njeher e pergjithmon ne Gryk te Oroshit, ne ate gryke ku per pes shekuji, shqiptaret ne Mirdite qendruan me nje heroizem te papar. Dhe nga Pal Dukagjini rrjedh familja e Kapidan Mark Gjon Markut udheheqesit trashegimor te Krahines se Mirdites. Kjo gjeneologji duket kronologjikisht ne ket menyr. Pal Dukagjini, i biri Kol Pal Dukagjini, nga Kola rrjedh Mark Kol Pal Dukagjini, nga Marku rrjedh Gjon Mark Kol Pali apo Gjomarku I (I pare), nga Gjon Marku I rrjedh Marka Gjoni I, nga Marka Gjoni I i pare rrjedh Gjon Marku II, nga Gjon Marku II rrjedh Llesh Gjoni I. Me pas trungu gjeneologjik i kesaji familje arberore ndahet ne tri pjes. Preng Lleshi, Lleshi i Zi dhe Dode Lleshi. Nga familja e pare e Preng Lleshit qe njeherit trashegon deren e Gjon Markut sepse ishte vellai i pare rrjedhin Dod Prenga, Nikoll Doda me vone Dod Doda dhe Bib Doda e nga Bib Doda rrjedh atdhetari Prenk Bib Doda. Me vrasjen e Prenk Bib Dodes i cili nuk len pasardhes drejtimin e udheheqjes se deres se Kapidanit te Mirdites e merr barku i Lleshit te Zi ku pason kjo renditje Mark(Mar) Lleshi, Ndue Lleshi, dhe Dod Lleshi,nga Mark(Mar) Lleshi do te rrjedh Gjon Mark(Mar) Lleshi,e nga Gjon Mark Lleshi do te rrjedhin Llesh Gjoni,Marka Gjoni, Ndue Gjoni,dhe Ded Gjoni,ndersa nga Llesh Gjoni do te rrjedh Dod Lleshi dhe Preng Lleshi, nga Marka Gjoni do te rrjedh Gjon Marka Gjoni,e nga Ndue Gjoni, Lleshi e Kola, nga Dod Lleshi Frrok Doda e Zef Doda, nga Prenk Lleshi Nikoll Prenga, Nga Lleshi e Kola Ndoi Gjoni e Kola, ndersa nga Gjon Marka Gjoni rrjedhin pes djem i pari kapidan dr Mark Gjon Marku, i vrare ne lufte kunder komunizmit i dyti kapidan Ndue Gjon Marku, i cili e udhehoqi per gjasht muaj luften antikomuniste ne Mirdite dhe per 45 vjet Bllokun Kombetare Independent dhe kapidan Llesh Gjon Marku i vrare ne lufte kunder komunizmit si dhe dy vellezerit me te vegjel Deda dhe Nikolla. Dhe kur shikon se te gjith keta kapidana te Mirdites preji Pal Dukagjinit e deri ne ditet e udheheqsit te luftes per Shqiperin Etnike, Kapidan Dr Mark Gjon Markut çdo brez u vra ne mbrojtje te atdheut ne luftera te ndryshme. Japim faktet e pahmohushme: Rreth vitit 1500 Gjon Marku I ka nxjerr autonomin e Mirdites, Mark Gjoni ne vitet 1600 ka perzen agjentet e Begollit prej Mirdite, Gjon Marku i dyte ka mbet ne lufte ne rreth te Peqinit ne vitin 1775, Llesh Gjoni I ka bashkue Fandin me Mirdit dhe esht vra preji turqeve, Prenk Lleshi ka vdek ne vitin 1815 preji plageve te marra ne lufte kunder Malit te Zi, Dod Prenka ka vdek ne Kotorre i helmuar nga turqit, Bib Doda ka vdekur ne Shkoder i Helmuar preji Turqeve, Prenk Bib Doda esht vra ne afersi te Lezhes nga te shiturit qe ishin ne sherbim te sllaveve, Lleshi i Zi ne vitin 1812 ka marre Dibren tue que Mirditen ne pes bajrak dhe ka bashkue bashk me Mirdite edhe kater bajrakt e Lezhes tue ba Mirditen ne 12 Bajraqe. Esht vrare preji sherbtoreve te Turqis. Ne lufte per mbrojtjen e dinjitetit kombetare kjo familje kapidanash ka dhen edhe Mark Lleshin, Ndue Lleshin e Dod Lleshin. Gjithashtu ne mbrojtje te nderit dhe dinjitetit kombetar nga kjo familje jan vrar edhe Llesh Gjoni e Ded Gjoni, Frrok Doda, Nikoll Prenga e deri tek udheheqesi i luftes per Shqiperin Etnike kapidan dr Mark Gjon Marku i cili u vra ne naten ne mes te 13 e 14 Qershorit 1946, dhe me von heroikisht do te bie ne vitin 1947 edhe vellai i tret i kapidan dr Mark Gjon Markut kapidan Llesh Gjon Marku.
Nga ky pershkrim i shkurter gjeneologjik del se familja e Kapidanave te Mirdites preji Pal Dukagjinit e deri tek Kapidan dr Mark Gjon Marku per 500 vjet ishin ne sherbime te mbrojtjes se identitetit kombetare qe u rrezikue dhe erdhi deri ne prag te shkaterrimit nga pushtuesit e ndryshem aziatik e karpatian te perkrahur nga shqipfolsit e ndryshem qe ishin te mjer shpirterisht dhe te shitur poshtersisht.

Jeta dhe veprimtaria atdhetare e kapidan dr. Mark Gjon Markut

Ne vitin 1913 ne kullen e kapidan Gjon Marka Gjonit ne gryk te Oroshit te Mirdites u lind djali i pare te cilin e pagzuan me emrin Mark. Aty u lind nje kapidan i ri nje atdhetar i cili do te qendroji per vite te tera ne balle te luftes si drangua per Shqiperin Etnike. Marku u edukua ne frymen kombetare. Ai urrit ne kullen e Kapidanave te Oroshit te Mirdites, ne kullen ku per shekuji me radhe u ruajt kanuni dhe tradita me parimet e mirnjohura Shqiptare nder bes e burrni. Marku e rriti shtatin ne shkrepat dhe malet kreshnike, te Mirdites martire ku u ballafaqua me keto vyrtyte te shenjeta, kombetare te trasheguara brez pas brezi. Mesimet e para kapidan dr. Mark Gjon Marku i mori ne Orosh te cilet u pasuruan me vone me driten e diturise ne qytetin e lashtesis dhe kultures shqiptare, ne Shkoder, por duke par se Shqiperis i nevoiten njerezit e shkolluar, ne vitin 1931-38 kapidan dr Mark Gjon Marku do ti vijoji studimert Univerzitare ne fakultetin e Drejtsis ne univerizitetin e Romes ku edhe do ta merr titullin doktor i drejtsis. Ky bagazh diturie i kapidan dr. Mark Gjon Markut u pasurua me mesimet e tradites qe i mori ne kullen e deres se Kapidanit ne Orosh te Mirdites dhe plotesisht u kompletua ne te gjitha aspektet per ti prir Luftes Per Shqiperin Etnike.
Miku i Kapidan dr. Mark Gjon Markut, shkrimtari dhe atdhetari profesor Ernest Koliqi ne nje shkrim botuar me rastin e 25 vjetorit te renjes heroike te Kapidan dr. Mark Gjon Markut, aji do ta vlerson ne ket menyre ”Markun e njofa kure ishte student njezetekatervjeçar, ne Rome.Me bani pershtypje qpreji takimeve te para, pjekunia e mendes se ti, nje pjekuni ku ne nje squeti natyrore, plote vetdie per poziten e veqant krahinore ne shoqnin shqiptare,shartoheji pamja e gjan realistike eproblemeve, te kohes prandaji edhe kuptimi, i nevojes mu inkuadrue me qellime, e drejtime ne jeten e pergjithshme kombtare. Kapidani i ri me moshe edhe me mendesi, ashtu mu duke ashtu edhe e tregoji veten, Mark Gjomarkaj me von”. Dhe vauzhdon me tutje profesor Ernest Koliqi ”Kurr ne bisedime te denduna me mue, Marku nuk siperqmonte prejardhjen e ti, nga nje der Eprore, -Dera e Kanunit te Lek Dukagjinit, e njoftun gjithkund dhe enderueme sidomose ne Gegni. Mua mu duke se ajo prejardhje disi e shqetsonte, ndoshta tuteji se nuk do te mundte mu tregue, ne naltsin e duhun, kur ti vinte radha e prijes, si trashegimtar i kapidanave te Mirdites. Shifeji qartas se ndjenjen e detyres se prijes, e kishte thell te ranjosun ne shpirt. Ajo ndenj s'ishte per te shkake i shprazet krenije, por shtytje mu naltsue ne vepra te mbara per fis e komb.”
Dhe kur nje tymnaji e zbeht filloji ta pershkrueji qiellin e kulluem te Shyqpnis. Ne ket shtrengat politike jetonte edhe Kapidan dr Mark GjonMarku, derisa Italia me 7 Prill 1939 zbarkoi ne Shqiperi. Shqiptaret mbeten si peshku ne zalle, pa kurrfare drejtimi politik, prandaji edhe pa kurrfare lidhje me njani tjetrin. Por Kapidan Mark Gjon Marku, qyshe sa ishte ne studime ne Rome kishte krjue lidhje te ngushta me personalitete te ndryshme politike, e intelektuale te emigracionit te asaj kohe,dhe nuk e kishte te veshtire qe te kontaktoji me ata kur u kthyen ne Shqiperi. Ne radhe te pare me Mustafa Merlika Krujen, e Profesor Ernest Koliqin, per te mundur te shpetohet e pamundura. Po ate vit 1939 formohet qeveria e pare me Shefqet Verlacin kryetar e profesor Ernest Koliqin minister i arsimit, i cili ne kohen e volitshme posa Kosova u bashkue me Shqiperin, Ernest Koliqi shpejtoji me e fute arsimin ne ate kend te Shqiperis, mjafte te varfer ne pikpamje arsimore, i cili e krijoji Gjimnazin e Prishtines te cilin e mbushi me arsimtar shqiptare, me drejtor, shqiptarin nga Kosova, profesor Rexhep Krasniqin. Ketu u be nje hape i madh dhe i mençur per çeshtjen kombetare. Pa e ndale vrullin Ernest Koliqi krijoi Institutin e Studimeve Shqiptare, duke mbledhur ne gjirin e saj personalitetet me te shquara te inteligjences se kohes. Kendej filloj zgjimi i ndergjegjes kombetare. Mbas Qeveris se Verlacit erdhi ne fuqi Qeveria qe udhehiqeji nga Mustafa Merlika Kruja, e cila u formue ne vitin 1941, patriot i cilsuem e intelektual i njoftur, tradicionalist i shquar, atdhetar i dalluar i cili e mbushi Kosoven me nenpunsa Shqiptar. Minister i Arsimit ne ket periudh ishte Xhevat Korça i cili e perhapi arsimin ne Kosove, me shkolla te reja. Mark Gjomarku per moshen e re qe kishte. 28 vjeçar, e drejtonte Ministrin e Mbrendshme me nje kompetenc te rralle e fitoj simpatin e te gjithe nenpunsave. Pasiqe ne ket kohe Kosova ishte bashkua me Shqiperin kapidan Mark Gjon Marku shkoji ne Kosove se bashku me koleget tjer ne vitin 1943 me shqyrtue situaten e atjeshme, me kotaktue me nenpunsa si dhe me popullin shqiptar te Kosoves. Posa u kthye nga Kosova Kapidan Dr Mark Gjon Marku me plote entuziazem deklaroji: “PA KOSOVEN SHQIPNIA KA ME QEN GJITHMON E SAKATUME”. Dhe derisa gjaku vlonte ne zemrat e patriotve shqiptare per indipendenc kombetare e ket iniciativ e kishte filluar Mustafa Merlika Kruja me shoke. Mbas Mustafa Merlika Krujes erdhi ne fuqi kryeminister Maliq Bushati e Kapidan Dr Mark Gjon Marku, Minister i mbrenshem. Kjo qeveri u formue ne vitin 1943. Preji kendeji filluan kerkesat e hapta per pavarsi shtetrore, prandaji atdhetaret shqiptare ariten qe kompetencat shtetrore po at vit ti marrin ne duart e tyreku e ter administarata shtetrore u kthye ne duar te shqiptarve. Keshilltaret Italian nder dikasteret e ndryshme largohen, xhandarmaria e inkorporuar nen komanden e karabinjeris kthehet ne polici shqiptare. Gjithashtu valonte edhe flamuri shqiptar me shqiponjen dykrenare, pa spatat e fashizmit dhe pa stemen e shpis Savoja. Vetem ushtria mbet e inkuadrume ne ushtrin Italiane. Ne fillim Italianet te shtyre preji antizogistave te egersuem filluan me arrestue zogistat, por Mark GjonMarku kundershtoi rrebtesisht aq sa i shtrengoi Italianet me lirue Lul Kurtin e Matit te shpis se Kurt Bej Qela dhe ish deputetin Ferid Dervishin. Ne veren e vitit 1943 nje fuqi Shqiptaresh mesyen Burrelin, por nuk mbujten me thye rezistencen e Karabinjeris. Italianet vendosen ta dergojn ushtrin per me shtrue Matin, por kapidan Mark Gjon Marku i perballoi atyre situatave duke i then Italianve: “Po te hini ne Mat me kini kundra” e ushtria Italiane u kthye mbrapsht. Nje akt krenarie e burrerie shqiptare. Kapidan dr Mark Gjon Marku edhe pse ishte minister i mbrendhsem ju kishte shtrir doren edhe kundershtarve politik, aq sa me iniciativen personale nxorri preji burgut te Tiranes Zef Palin antar i Qendrorit te Ballit kombetar. Pore nje rast mjaft delikat ju paraqite Kapidan Mark Gjon Markut, minister i mbrendshem ne vitin 1943 kur i Dibrani Majhor Pustina largohet preji Berlinit, ku ishte dergue ne cilesin e nderlidhesit te ushtris, por per t'ju largue arrestimit kthehet ne Tirane me qellim me shkue ne Diber, por i nevoiteshin armet. Duke pare se Kapidan Mark Gjon Marku esht nje atdhetar i devotshem, Masar Pustina merr guximin dhe shkon te kapidan Mark Gjon Marku ne Ministrin e Mbrendshme dhe pasiqe i tregon qellimin e arrattisjes nga Berlini kapidan Markut, i kerkoji armet per vete e shoket. Kapidan Mark Gjomarku u çudit preji ati guximi te tepruem te Masar Pustines, por nuk u topit. Per nje moment kapidan Mark Gjon Marku u thellue ne kuptimin tradicional te shpis se ti e te lidhjeve tradicionale me veriun e Shqiperis dhe i thote: ”Shko te kuestori Pandeli Papalilo. Aaji ka me tu pergjigj: “Mos u tremb”. Kuestori Pandeli Papalilo, simbas urdherit te Ministrit, i dorzon armet por vetem me nje fishek. Masar Pustina kthehet ne Minsitrin e Mbrendshme e mbasi e falenderon Kapidan Mark Gjon Markun i thot: ”Mire se pushket mi dhave, por me nje fishek. E kapidani i pergjigjet ”Per mos me korit pushken”.
Ne qofte se i hedhim nje veshtrim vrejtes historis te asaji kohe, 1939, kemi per te pa se konsekuencat kane rrjedh te padiskutushme preji regjimit te meparshem dhe se figurat e ndritura te patriotve shqiptar Mustafa Merlika Kruja, Maliq Bushati, Ernest Koliqi, Xhevat Korça, Shuk Gurakuqi, Kapidan Mark Gjomarku e te tje,r te gjetum para faktit te kryer,mbeten si zogjt ne kafaz, pa kurrfar mundesie me than as po ajo. Historia ne qofte se shikohet ne prizmin e relitetit te ngjarjeve te ndodhura ne kohe dhe hapesir ateher ajo gjihmone na transmeton fakte historike te pamohushme te koherave te kaluara, duke i paraqite edhe figura personash qe e kan ndritur historin e kombit dhe te atyre qe nuk kane len gjurm pastertije morale e kombetare.
Ne vitin 1944 ja mberrin ushtria gjermane e me te edhe nje grup Shqiptaresh nga Kosova ne krye me atdhetarin Xhafer Deven. Kapidan dr Mark Gjon Marku duke e konsideruar faktin historik se Gjermanet na kishin dhurue Kosoven e jo Italianet, me shkue kundra tyre do te thot me mohue Kosoven. Me ket bindje te thell e te ndergjegjshme vendos dhe shkon ne Tiran me ra ne kontakt me komanden ushtarake Gjermane e me te me shqyrtue probleme mjaft te nderlikueme te kohes. Atje ne Tiran esht prit me nderime dhe gjermanet jane binde se kishin te bejn me nje personalitet poltik te radhes se pare, prandaji caktuen nje bashkpunim reciprok duke i vue ne dispozicion nje batalion luftetaresh besnik, 350 Mirditase me kushte qe mose me i perdor Gjermant ne aksione te ndryshme ushtarake. Me ate batalion kapidan Mark Gjon Marku siguroji hapjen e KUVENDIT KUSHTETUES NE TIRAN ne vitin 1943. Ky kuvend u hape me 23 tetor 1943 ne ish pallatin e ri Mbretror ne rrugen Tiran-Elbasan. Sipase rregullave te kuvendit kushtetues kombetare, ne te cilen per her te pare moren pjes perfaqesues te zgjedhur te krahinave te ndryshme shqiptare jashte kufinjeve te Shqiperis, te shkeputura padretesisht nga shteti ne vitin 1913, u zgjodh kryesia e perber nga Lef Nosi kryetar,kapidan dr Mark Gjon Marku nenkryetar dhe dr Rexhep Krasniqi po ashtu nenkryetar. Me shkuarjen e Lef Nosit ne keshillin e nalt te Rexhences, ku merrnin pjes edhe Mehdi Frasheri, Pater Anton Harapi dhe Fuad Dibra dhe po te njejten dite qe duhet te zgjidhej edhe atdhetari Idhomen Kosturi preji Korçes kryetar,ate e vrane pansllavistet komuniste,ndersa kapidan dr Mark Gjon Marku nga respekti qe kishte per Kosoven Martire ja leshoji vendin dr Rexhep Krasniqit qe te behet Kryetar I Kuvendit kombetar Shqiptar.
Kuvendi Kushtetues Kombetar, i cili u sigurua nga 350 Mirditas te ardhur enkas per ket ngjarje ne Tiran, mori keto vendime:
1.Anulimi i statusit qe kishte kaluar Shqiperia gjate okupacionit Italian dhe Rishpallja e Pavarsis Shtetrore Shqiptare.
2. Anulimi i kushtetutes dhe i te gjitha ligjeve te imponuara gjat okupacionit dhe kthimin e statusit ligjor te pavarsis.
3. Edhe per kunder pranis se Ushtris Gjermane ne tokat Shqiptare u be shpallja e Neutralitetit Shqiptar.
4. Ne mbeshtetje te kerkeses se njezeshme te perfaqesis legale te tokave shqiptare, me deputet nga te gjitha vendet e roberuara dhe ne nje atmosfer te nje entuziazmi te papershkruar u be shpallja e bashkimit ne nje shtet Shqiptar.
5.Zgjedhja e Keshillit te Nalt te Rexhences, si autoritet shtetror suprem, te perber preji Patriotve me te shquar te Kohes: Mehdi Frasheri, Pater Anton Harapi, Lef Nosi dhe Fuad Dibra.
Por mjerishte situata filloji me u keqsue preji perparimit te partis komuniste e cila perbehej prej agjenteve te Titos, Enver Hoxha e Mehmet Shehu, ne pikpamje ideologjike, marksiste dhe ushtarake. Kapidan Dr Mark Gjon Marku e kuptoj tragjedin qe po perplaset mbi Shqiperin dhe ne mars te vitit 1944 e krijoji GRUPIN NACIONAL INDIPENDENT, me qellim me veprue kombtarisht kundra murtajes, (lengat e pasherushme) sllavo-komuniste qe kishte fillue pervlimin e fshatrave dhe qyteteve dhe me von kur ta marrin pushtetin me kerdis popullin me vrasje e vdekje tragjike sa qe me ju dhimt edhe gurit e drurit. Ne fund te vitit 1944 fuqia sllavo-komuniste ju leshue me turr kunder veriut te Shqiperis. Tue shkrume deri edhe dheun e tokes dhe te zotit. Por kapidan dr Mark Gjon Markut nuk ju dridh syri. Ne ate kohe tragjike kombetare aji deklaroj: ”Une ende nuke e kame krye detyren teme ndaji atdheut. Nuk e leshoi Shqipenin dhe nuk i braktis njerezit qe me kan ndjek mebesniki. Do te qendroji me ta e me ta do te vdes ne malet e vendit tem”.
Esht interesant te ceket se si filloji lufta antikomuniste ne Miridt kur komunistet pansllavist tentuan qe ta pushtojn Miridten. Me 10 Qershor 1944 Kapidan Ndue Gjon Marku ishte ne Shkoder. Kapidan Gjon Marka Gjoni e kapidan Mark GjonMarku ndodheshin ne Tiran. Kapidan Ndue Gjon Markut i vije lajmi se preji Burrelit komunistet pansllavist kishin mberritur ne katunin Zajs te Matit, ne kufi me Seliten (Miridt). Kapidan Ndue Gjon Marku aty per aty vendosi te dale ne Mirdite, te leshoji zerin, te beji thirrjen per tu mbledhur rreth tij e ter Mirdita ne luft kunder antikombtarve. Kapidan Ndue Gjon Marku preji Shkodres i telefonon ne Tiran vellait te ti duke i dhen hollesira dhe duke e lajmeruar per vendimin e vet. Ndersa Kapidan Dr Mark Gjon Marku i pergjigjet: ”Ndue qe sot fillon nje kthes e re politike, jo vetem per vendin ton Mirditen, por per tane Shqipnin tone. Fuqia perdhunuse komuniste na kercnon. Ajo poshtnon, dhunon, njollos gjithshka te shejt qe ka shqiptari, ndjenjat e njeriut te thjesht, emnin e tij, vetit e tij, virtytet e pastra morale, familjen, nderin, besen, burrnin e Zotin e madh nuk e njeh per Zot e ne nuk na mbetet tjeter veçse me kundershtu me ate fuqi qe e kemi ne dispozicion. Del ne Miridt i pari e filloja rezistences. Ne ty, sot mbeshtetet fillimi i luftes per liri e ardhmeri. Tu prift e mbara”.
Kapidan Marku kishte nje diapazon te gjer te dituris. Aji vendosi qe se bashku me vellain e tret, kapidan Llesh Gjon Markun ta udheheqe luften per Shqiperin Etnike, ndersa babait te ti, Kapidan Gjon Marka Gjoni dhe vellait te dyte, kapidan Ndue Gjon Markut, u kishte then te dilnin ne Perendim per ti prir luftes nga jasht kunder komunizmit. Ata ishin ndar per her te fundit ne Kastrat me 27 nentor 1944. Pas kalimit ne malet e Mirdites Kapidan dr Mark Gjon Marku kishte emeruar prijesit e çetave te armatosura ne Miridte me ket perberje: Per Orosh: Llesh Preng Bajraktarin, Bradhosh Mark Gjoken dhe Nikoll Gjet Ndojin; per Spaç :Gjon Dodanin dhe Gjonin e Zi; per Kushne: Ndue Bajraktarin e Pjeter Llesh Gjonin; per Biberr: Marka Jak Bajraktarin e Dod Marka Gjoken; per Fand: Marka Gjok Ndojin e Marka Biben; per Selit: Ndrec Lufin, Geg Borshin; per Rranxe: Gjon Mhillin dhe Lam Dacin; per Malsi te Lezhes: Ndue Llesh Bajraktarin dhe Kol Lushin. Te gjith keta kryetar te çetave te armatosura vepronin nen komanden e Kapidan dr Mark Gjon Markut, i cili po ashtu ishte ne nderlidhje me krahinat tjera te Veriut si dhe me udheqesit e luftes kunder komunizmit qe zhvillohej ne Kosove.
Kapidan dr Mark Gjon Marku, pas zhvillimit te nje lufte te gjat kunder komunizmit ne malet e Shqiperis, do te bije heroikisht ne nje pyll te Perlatit me 13 Qershor 1946. Pran Markut vdiq Nikoll Perpjetri, djalosh shtatmdhjetvjeçar. Pasiqe Kapidan dr Mark Gjon Marku ishte plagosur ren, aji i urdheron shoket qe mos te bartin me dhe u dorzon shokeve te ti te gjith dokumentacionin qe e kishte me vet. Duke dashur qe mos te bije i gjalle ne duar te komunisteve, aji para se ti bie vetit nje plumb ne balle e vret me fuqin e fundit komandantin komunist dhe me pas veten. Keshtu me 13 Qershor te vitit 1946, plot 58 vjet me pare, ne moshen 33 vjeçare, pas nje karriere te bujshme atdhetare dhe politike do te bije ne fushen e nderit djali i pare i kapidan Gjon Marka Gjonit, kapidan dr Mark Gjon Marku. Me ate rast vajtuan dhe gjemuan edhe zanat e malit dhe drangojt neper te gjitha viset shqiptare ku i thuheji bukes buke e ujit uji. Por me se shumti vajtoji Shqiperia e cila ende sot e kesaji dite po i ndjen plaget e mosrealizimit te projektit te paramenduar, te perpiluar politikisht dhe ushtarakisht, nga Kapidan dr Mark Gjon Marku me shoke per nje Shqiperi te Shqiptareve per nje Shqiperi Etnike.

IMZOT NIKOLLË KAÇORRI - FIGURË E NDRITUR E KOMBIT SHQIPTAR

" Kalben njerëzit e ndershëm atje ku lartësohen kriminelët"
(Sami Frashëri)

Pikërisht më fjalët e pakta, por plot mendim të filozofit të shquar shqiptar Sami Frashëri

"Kalben njerëzit e ndershëm atje ku lartësohen kriminelët", dëshiroj ta filloj shkrimin për imzot Nikollë Kacorrin, njeriun e flamurit, projektuesin e pavarësisë së Shqipërisë. Lufta për mbrojtjen e kombit ishte kredo jetësore e imzot Nikollë Kacorrit, por fatkeqësisht dhe jo rastësisht për gjithë këto vite veprimtarinë patriotike të tij do ta mbulojë tisi i harresës, i arkivave të ndryshme në Shqipëri. Po pse u kalbën, u harruan dhe u përbuzën figurat historike, ndërsa u lartësuan kriminelët, pansllavistët, turkofilët dhe grekofilët e shumë fila e servila të tjerë kjo do të dëshmohet atëherë kur shqiptarët do ta shkruajnë historinë e tyre në bazë të argumenteve shkencore, pa ngjyrime ideologjike e pa synime të ngritjes të atyre, që më shumë i sollën dëme se dobi kombit.

Sa i përket jetës dhe veprimtarisë atdhetare të Imzot Nikollë Kacorrit informacione më të bollshme japin sidomos disa artikuj të shkurtër në Revistën "Leka", e cila dilte në Shkodër para periudhës së komunizmit. Një studim të mirëfilltë dhe të plotë deri më tani e ka bërë don Pren Kola me titull " Imzot Nikollë Kaçorri për mëvehtësinë ë Shqipërisë", studim i cili u botua në revistën "Shpresa" të Prishtinës dhe "Zëri i Shën Nikollës" në Velezhë të Prizrenit.

Kush është imzot Nikollë Kacori ?

Imzot Nikollë Kacorri u lind në vitin 1862 në fshatin Kre i Bajrakut të Lurës. Ai rridhte nga një familje, babai i së cilit ishte katolik, ndërsa nëna islame, gjë që tregon për tolerancën fetare tek shqiptarët. Si çdo fëmijë shqiptar edhe imzot Kacorri u rrit më fisnikërinë, bujarinë, besën dhe trimërinë, që ishin tradita të vyera të malësisë dhe që ndikuan më vonë në përgatitjen atdhetare të tij. Duke parë aftësinë e madhe të Nikollës së vogël Arqipeshkvi i Durrësit imzot Ambrosio pas një vizite që bëri në Lurë e mori me vete për ta përgatitur për meshtar e prijës të popullit.

Në vitin 1884 mbaroi studimet filozofiko - teologjike për meshtar dhe u shugurua po të njëjtin vit në Shkodër. Një kohë shërbeu në Delbnisht, pastaj u emërua famullitar në Durrës. Për veprimtarinë e zellshme dhe të frytshme kishtare dhe njerëzore Papa i asaj kohe e nderoi me "Kryqin e artë", "Për Kishë dhe Papë". Po në këtë vit emërohet edhe Ipeshkv. Ky titull do t'i ndihmonte edhe më tepër në lëmin politik, në luftën për çlirimin e atdheut. Në mes të viteve 1905 - 1907 drejtoi kryengritjen e armatosur kundër turqve në Kurbin.

Në vitin 1908 në Kongresin e Manastririt së bashku me at Gjergj Fishtën dhe Luigj Gurakuqin e shumë atdhetarë të tjerë, i dhanë kahje perendimore kulturës shqiptare, duke e vendosur alfabetin që kemi tash e 91 vjet. Mori pjesë edhe në Kongresin e Elbasanit i cili synonte të korigjonte imazhin negativ të kongresit të Dibrës (korrik 1909) të organizuar prej xhonturqve. Veprimtaria atdhetare e imzot Nikollë Kacorrit, sulltanit iu bë ferrë në sy dhe ai e priste vetëm një shkak sa më të vogël për ta burgosur. Dhe shkaku u gjet, mu në momentin kur ishte përfshirë për një kryengritje të armatosur në gjithë Shqipërinë. Për gjyqin dhe denimin me disa vjet burg dhe gjobë në të holla i referohemi Revistës "Leka", e cila boton lajme të gazetës "Dielli".

“Dielli i dates 8.3.1911 shkruan:”

Me 15 te Dhjetorit u kenduen ne gjykatore te Durresit letrat qe paten ardhur te prishura preji temizit te Stambollit,me 17 vazhdoi gjygji perseri pore pa len shum me fole te ndershmin prift atdhetar,dhe ppa thirr njeri si deshmitar.E denuan perseri me dy vjet burg e 25 lira gjob.Avokati mbrojtes zoti Talib Efendiu nga Gjirokastra kerkoji te zburgosurit e Don Nikoll Kaqorrit,dhe e bani temiz per se dyti por gjygji nuk e liroji”.Dielli nr 89 shkruan”Nga gazetat e huaja mesuam sihariqin se te ndershmit prift katolik nga Durresi z Don Nikoll Kaqorrit ju dha falje preji sulltanit per denimin qe kishte dhen gjykatorja ushtarake,.Pergezojm nga thelbi i zemres te shkelqyerin atdhetar dhe i lutemi zotit ti fale pas keteji shendet dhe prehje per te miren e atdheut.

Ne korrik te vitit 1911 ushtria turke zuni ne Shijak rrogtarin e imzot
Nikoll Kaqorrit me tri manxerre e do fishek e letra poste qe po i qonte ne Delbnisht te Arqipeshkvi i Durresit imzot Bianki.Imzot Nikoll Kaqorri ke qite ne gjygjin ushtarak e ke denue me burg e sidomos per shkak te nje letre ku jepte drejtime per nje kryengritje kombetare.

Kjo tregon se imzot Nikoll Kaqorri ishte njeri nder dy tre arkitektet kryesor te berjese se shtetit te ri Shqiptar,ku me se miri kjo gje ilustrohet ne memorandumin derguar Mbretit te Austro Hungaris Franc Jozefit vetem dy jav para se te shpalleji Pavarsia e Shqiperis.

Pas gjithë këtyre përpjekjeve kombëtare dalëngadalë përgatitej terreni për shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë . Në fillim atdhetarët shqiptarë kishin vendosur që pavarësia të shpallej jo në Vlorë, por pikërisht në Durrës, në qytetin ku imzot Nikollë Kacorri zhvillonte veprimtarinë atdhetare. Por autoritetet turke lajmëruan telegrafikisht komandën e Janinës dhe u përgatit me shpejtësi një njësi ushtarake turko-greke që të mos lejonte në çdo mënyrë suksesin e përpjekjeve të atdhetarëve shqiptarë për të shpallur pavarësinë, dhe me çdo kusht të bëhej likuidimi i tyre. Duke iu falenderuar patriotëve durrësakë delegatët shpëtojnë dhe marrin rrugën e Vlorës. Kështu me 28 nëntor 1912 në orën 14.00 botërisht u shpall pavarësia e Shqipërisë. Kuvendi Kombëtar i Vlorës formoi Qeverinë e parë shqiptare, Qeveri e Përkohshme me këtë përbërje.

Ismail Qemali kryeministër dhe ministër i punëve të jashtme, Imzot Nikollë Kacorri nënkryetar i Qeverisë, Myfit Bej Libohova ministër i punëve të brendshme, Abdi Bej Toptani ministër i financave, Mehmet Pash Deralla ministër i luftës, Petro Poga ministër i drejtësisë, Luigj Gurakuqi ministër i arsimit, Mithat Frashëri ministër i punëve botërore, Pandeli Cale ministër i bujqësisë dhe Lef Nosi ministër i Post Telegrafeve. Duke pasur parasysh faktin se Ismail Qemali edhe si ministër i punëve të jashtme pjesën më të madhe të kohës e kalonte jashtë Shqipërisë lirisht mund të thuhet se Imzot Nikollë Kacorri , luante rolin e kryeministrit në Shqipëri. "Shumë të vështirë e të rrezikshme janë këto ditë për ne shqiptarët e për nanën tonë Shqipërinë që të katër shtetet e Ballkanve po dojn me e përpi e me coptu". Më këto fjalë imzot Nikollë Kacori e fillonte Memorandumin derguar Perendorit të Mbretit të Austro Hungarisë Franz Jozefit I. Ky memorandum i shkruar dhe përgatitur prej Imzot Nikollë Kacorrit, dhe mban datën 12 nëntor 1912, gjashtëmbëdhjetë ditë para shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë së Shqipërisë. Përveç imzot Nikollë Kacorrit, nënshkrues të këtoj memorandumi janë edhe zotërinjtë, Mustaf Asim Kruja, Rexhep Mitrovica, Fuad Toptani, Abdi Beu, Murat Toptani, Sali Gjuka dhe Bedri Pejani. Në këtë memorandum praqitej e vërteta mbi Shqipërinë dhe i kërkohej ndihmë mbretit të Austro Hungarisë që shteti shqiptar mos të gllabërohet nga sfingsat sllavë, grek e turq. Këtu kërkohej që të njihet shteti shqiptar "në katër vilajetet e Shqypnisë me Kosovë, Manastir, Shkodër e Janinë". Këtu jipej edhe numri i shqiptarëve që jetonin në vitin 1912, mbi tre milionë frymë, dhe qysh atëherë u kërkua që Shqipëria me katër vilajetet të jetë neutrale siç ishin Zvicra dhe Belgjika.

Pas dështimit të Qeverisë së Ismail Qemalit imzot Nikollë Kaçorri së bashku me Mustafa Krujën, Luigj Gurakuqin, Fahri Gjilanin, Themistokli Germenjin themeloi lidhjen "Për atdheun e për Thronin" për shpëtimin e atdhuet nga trazirat e ndryshme antikombëtare. Pas gjithë kësaj së bashku me shumë atdhetarë të tjerë pa dëshirën e vetë imzot Nikollë Kacorri emigroi në Austri, ku qëndroi tri vjet në Vjen deri sa vdiq me 29 maj 1917. Po çfarë vdekje pati imzot Nikollë Kacorri, kësaj pyetjeje nuk mund t'i japim përgjigje të sigurt. Ai vdiq i ri, por vepra që la pas në luftë për mbrojtjen e nderit dhe dinjitetit kombëtar është një udhërrëfyes për brezat e rinjë. Është e vërtet se imzot Nikollë Kacorri u vra dy herë, njëherë kur vdiq i thyer shpirtërisht për fatin e kombit, dhe të dytën herë kur veprimtarinë patriotike të tij e mbuloi tisi i harresës gati një shekull. Por edhe vrasësit e parë edhë të dytët do të harrohen, ndërsa veprimtaria patriotike e njeriut të flamurit Imzot Nikollë Kacorrit do të shenohet me shkronja të arta në historinë kombëtare të shqiptarëve.

IMZOT NIKOLLË KAÇORRI - FIGURË E NDRITUR E KOMBIT SHQIPTAR

"Kalben njerëzit e ndershëm atje ku lartësohen kriminelët"
(Sami Frashëri)
Pikërisht më fjalët e pakta, por plot mendim të filozofit të shquar shqiptar Sami Frashëri

Kalben njerëzit e ndershëm atje ku lartësohen kriminelët", dëshiroj ta filloj shkrimin për imzot Nikollë Kacorrin, njeriun e flamurit, projektuesin e pavarësisë së Shqipërisë. Lufta për mbrojtjen e kombit ishte kredo jetësore e imzot Nikollë Kacorrit, por fatkeqësisht dhe jo rastësisht për gjithë këto vite veprimtarinë patriotike të tij do ta mbulojë tisi i harresës, i arkivave të ndryshme në Shqipëri. Po pse u kalbën, u harruan dhe u përbuzën figurat historike, ndërsa u lartësuan kriminelët, pansllavistët, turkofilët dhe grekofilët e shumë fila e servila të tjerë kjo do të dëshmohet atëherë kur shqiptarët do ta shkruajnë historinë e tyre në bazë të argumenteve shkencore, pa ngjyrime ideologjike e pa synime të ngritjes të atyre, që më shumë i sollën dëme se dobi kombit.

Sa i përket jetës dhe veprimtarisë atdhetare të Imzot Nikollë Kacorrit informacione më të bollshme japin sidomos disa artikuj të shkurtër në Revistën "Leka", e cila dilte në Shkodër para periudhës së komunizmit. Një studim të mirëfilltë dhe të plotë deri më tani e ka bërë don Pren Kola me titull " Imzot Nikollë Kaçorri për mëvehtësinë ë Shqipërisë", studim i cili u botua në revistën "Shpresa" të Prishtinës dhe "Zëri i Shën Nikollës" në Velezhë të Prizrenit.

Kush është imzot Nikollë Kacori ?

Imzot Nikollë Kacorri u lind në vitin 1862 në fshatin Kre i Bajrakut të Lurës. Ai rridhte nga një familje, babai i së cilit ishte katolik, ndërsa nëna islame, gjë që tregon për tolerancën fetare tek shqiptarët. Si çdo fëmijë shqiptar edhe imzot Kacorri u rrit më fisnikërinë, bujarinë, besën dhe trimërinë, që ishin tradita të vyera të malësisë dhe që ndikuan më vonë në përgatitjen atdhetare të tij. Duke parë aftësinë e madhe të Nikollës së vogël Arqipeshkvi i Durrësit imzot Ambrosio pas një vizite që bëri në Lurë e mori me vete për ta përgatitur për meshtar e prijës të popullit.

Në vitin 1884 mbaroi studimet filozofiko - teologjike për meshtar dhe u shugurua po të njëjtin vit në Shkodër. Një kohë shërbeu në Delbnisht, pastaj u emërua famullitar në Durrës. Për veprimtarinë e zellshme dhe të frytshme kishtare dhe njerëzore Papa i asaj kohe e nderoi me "Kryqin e artë", "Për Kishë dhe Papë". Po në këtë vit emërohet edhe Ipeshkv. Ky titull do t'i ndihmonte edhe më tepër në lëmin politik, në luftën për çlirimin e atdheut. Në mes të viteve 1905 - 1907 drejtoi kryengritjen e armatosur kundër turqve në Kurbin.

Në vitin 1908 në Kongresin e Manastririt së bashku me at Gjergj Fishtën dhe Luigj Gurakuqin e shumë atdhetarë të tjerë, i dhanë kahje perendimore kulturës shqiptare, duke e vendosur alfabetin që kemi tash e 91 vjet. Mori pjesë edhe në Kongresin e Elbasanit i cili synonte të korigjonte imazhin negativ të kongresit të Dibrës (korrik 1909) të organizuar prej xhonturqve. Veprimtaria atdhetare e imzot Nikollë Kacorrit, sulltanit iu bë ferrë në sy dhe ai e priste vetëm një shkak sa më të vogël për ta burgosur. Dhe shkaku u gjet, mu në momentin kur ishte përfshirë për një kryengritje të armatosur në gjithë Shqipërinë. Për gjyqin dhe denimin me disa vjet burg dhe gjobë në të holla i referohemi Revistës "Leka", e cila boton lajme të gazetës "Dielli".

“Dielli i dates 8.3.1911 shkruan:”

Me 15 te Dhjetorit u kenduen ne gjykatore te Durresit letrat qe paten ardhur te prishura preji temizit te Stambollit,me 17 vazhdoi gjygji perseri pore pa len shum me fole te ndershmin prift atdhetar,dhe ppa thirr njeri si deshmitar.E denuan perseri me dy vjet burg e 25 lira gjob.Avokati mbrojtes zoti Talib Efendiu nga Gjirokastra kerkoji te zburgosurit e Don Nikoll Kaqorrit,dhe e bani temiz per se dyti por gjygji nuk e liroji”.Dielli nr 89 shkruan”Nga gazetat e huaja mesuam sihariqin se te ndershmit prift katolik nga Durresi z Don Nikoll Kaqorrit ju dha falje preji sulltanit per denimin qe kishte dhen gjykatorja ushtarake,.Pergezojm nga thelbi i zemres te shkelqyerin atdhetar dhe i lutemi zotit ti fale pas keteji shendet dhe prehje per te miren e atdheut.

Ne korrik te vitit 1911 ushtria turke zuni ne Shijak rrogtarin e imzot
Nikoll Kaqorrit me tri manxerre e do fishek e letra poste qe po i qonte ne Delbnisht te Arqipeshkvi i Durresit imzot Bianki.Imzot Nikoll Kaqorri ke qite ne gjygjin ushtarak e ke denue me burg e sidomos per shkak te nje letre ku jepte drejtime per nje kryengritje kombetare.

Kjo tregon se imzot Nikoll Kaqorri ishte njeri nder dy tre arkitektet kryesor te berjese se shtetit te ri Shqiptar,ku me se miri kjo gje ilustrohet ne memorandumin derguar Mbretit te Austro Hungaris Franc Jozefit vetem dy jav para se te shpalleji Pavarsia e Shqiperis.

Pas gjithë këtyre përpjekjeve kombëtare dalëngadalë përgatitej terreni për shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë . Në fillim atdhetarët shqiptarë kishin vendosur që pavarësia të shpallej jo në Vlorë, por pikërisht në Durrës, në qytetin ku imzot Nikollë Kacorri zhvillonte veprimtarinë atdhetare. Por autoritetet turke lajmëruan telegrafikisht komandën e Janinës dhe u përgatit me shpejtësi një njësi ushtarake turko-greke që të mos lejonte në çdo mënyrë suksesin e përpjekjeve të atdhetarëve shqiptarë për të shpallur pavarësinë, dhe me çdo kusht të bëhej likuidimi i tyre. Duke iu falenderuar patriotëve durrësakë delegatët shpëtojnë dhe marrin rrugën e Vlorës. Kështu me 28 nëntor 1912 në orën 14.00 botërisht u shpall pavarësia e Shqipërisë. Kuvendi Kombëtar i Vlorës formoi Qeverinë e parë shqiptare, Qeveri e Përkohshme me këtë përbërje.

Ismail Qemali kryeministër dhe ministër i punëve të jashtme, Imzot Nikollë Kacorri nënkryetar i Qeverisë, Myfit Bej Libohova ministër i punëve të brendshme, Abdi Bej Toptani ministër i financave, Mehmet Pash Deralla ministër i luftës, Petro Poga ministër i drejtësisë, Luigj Gurakuqi ministër i arsimit, Mithat Frashëri ministër i punëve botërore, Pandeli Cale ministër i bujqësisë dhe Lef Nosi ministër i Post Telegrafeve. Duke pasur parasysh faktin se Ismail Qemali edhe si ministër i punëve të jashtme pjesën më të madhe të kohës e kalonte jashtë Shqipërisë lirisht mund të thuhet se Imzot Nikollë Kacorri , luante rolin e kryeministrit në Shqipëri. "Shumë të vështirë e të rrezikshme janë këto ditë për ne shqiptarët e për nanën tonë Shqipërinë që të katër shtetet e Ballkanve po dojn me e përpi e me coptu". Më këto fjalë imzot Nikollë Kacori e fillonte Memorandumin derguar Perendorit të Mbretit të Austro Hungarisë Franz Jozefit I. Ky memorandum i shkruar dhe përgatitur prej Imzot Nikollë Kacorrit, dhe mban datën 12 nëntor 1912, gjashtëmbëdhjetë ditë para shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë së Shqipërisë. Përveç imzot Nikollë Kacorrit, nënshkrues të këtoj memorandumi janë edhe zotërinjtë, Mustaf Asim Kruja, Rexhep Mitrovica, Fuad Toptani, Abdi Beu, Murat Toptani, Sali Gjuka dhe Bedri Pejani. Në këtë memorandum praqitej e vërteta mbi Shqipërinë dhe i kërkohej ndihmë mbretit të Austro Hungarisë që shteti shqiptar mos të gllabërohet nga sfingsat sllavë, grek e turq. Këtu kërkohej që të njihet shteti shqiptar "në katër vilajetet e Shqypnisë me Kosovë, Manastir, Shkodër e Janinë". Këtu jipej edhe numri i shqiptarëve që jetonin në vitin 1912, mbi tre milionë frymë, dhe qysh atëherë u kërkua që Shqipëria me katër vilajetet të jetë neutrale siç ishin Zvicra dhe Belgjika.

Pas dështimit të Qeverisë së Ismail Qemalit imzot Nikollë Kaçorri së bashku me Mustafa Krujën, Luigj Gurakuqin, Fahri Gjilanin, Themistokli Germenjin themeloi lidhjen "Për atdheun e për Thronin" për shpëtimin e atdhuet nga trazirat e ndryshme antikombëtare. Pas gjithë kësaj së bashku me shumë atdhetarë të tjerë pa dëshirën e vetë imzot Nikollë Kacorri emigroi në Austri, ku qëndroi tri vjet në Vjen deri sa vdiq me 29 maj 1917. Po çfarë vdekje pati imzot Nikollë Kacorri, kësaj pyetjeje nuk mund t'i japim përgjigje të sigurt. Ai vdiq i ri, por vepra që la pas në luftë për mbrojtjen e nderit dhe dinjitetit kombëtar është një udhërrëfyes për brezat e rinjë. Është e vërtet se imzot Nikollë Kacorri u vra dy herë, njëherë kur vdiq i thyer shpirtërisht për fatin e kombit, dhe të dytën herë kur veprimtarinë patriotike të tij e mbuloi tisi i harresës gati një shekull. Por edhe vrasësit e parë edhë të dytët do të harrohen, ndërsa veprimtaria patriotike e njeriut të flamurit Imzot Nikollë Kacorrit do të shenohet me shkronja të arta në historinë kombëtare të shqiptarëve.
__________________

At Zef Valentini – një albanalogu dhe albanofili i madh


Shqiptarë! Duajeni At Valentinin, se ai ju dashuron me zemër. Çmojeni, se ai punon paprerë, për t’ia bërë të ditur botës vlerat tuaja shpirtërore dhe artistike. Ai është juaji, sepse i ka dhënë çështjes suaj mëndjen dhe shpirtin e vet. - Papa Pauli VI, 25 Prill 1968

Ja, këto fjalë të kumbuara nga Papa Pauli VI përpara mijëra të ftuarve ndërkombëtarë që merrnin pjesë në solemnitetin kremtues të kongresit kastriotian mbajtur më 25 Prill 1968 në Romë, me rastin e 500 vjetorit të vdekjes së heroit tonë të madh kombëtar, janë maja kulmore e vlerësimit të aktivitetit të mrekullueshëm gati 50 vjeçar të një studiuesi të shquar, të një njeriu të ditur të shkencës, të një figure shumëpërmasore e me interesa të gjithllojshme, të një personi me shpirt sa të ndrojtur aq dhe të paepur, të një jezuiti italian, të lindur në Padova (bashkë me shekullin e kaluar, pasi është i datëlindjes 1900), që me të ardhur në Shqipëri nuk u ndal në zhvillimin e thjeshtë të aktivitetit të tij fetar dhe edukativ prej misionari, por me një dashuri të ethshme e çdo ditë e më të fortë, shoqëruar nga një formim rigoroz shkencoro-kulturor, u hodh me të gjitha forcat në vorbullën e njohjes së çdo këndi të jetës dhe historisë së popullit shqiptar, të gjuhës e zakoneve të tij, të panoramës sonë të pasur etnografike e arkeologjike, me rezultate të shkëlqyera në secilën prej këtyre, disiplinave, të atilla sa t’i japin sot njëzëri titullin e njerit nga mjeshtrit më të mëdhenj që ka njohur ndonjëherë shkenca e Albanologjisë.

Madje prania e figurës së një studiuesi me përmasa të tilla, në kaq shumë fusha të historiografisë dhe shkencave shoqërore, e bën të pamundur cilëndo përpjekje për ta karakterizuar veprën e tij në një fushë të caktuar. Gjithsesi nga pikëpamja e karakterit, e rëndësishme do të qe të ravijëzohej freskia e tij e përhershme shpirtërore, kureshtja gati foshnjore, kurrë i nginjur e asnjëherë i fashitur, i një njeriu që i sheh gjërat dhe njerëzit me një shpirt gjithmonë të ri, paragjykim-davaritës, ku shquhet gatishmëria intelektuale dhe vrulli “djaloshar” për të rrokur gjithçka që i intereson me një pasion kurrë të mugëtuar e vazhdimisht të gjallë. Nga ana tjetër, gjithë rregulli i tij sistematik në kërkime e gjithë ai formim e kultivim i vazhdueshëm shkencor, apo gjithë ai pathos i jashtëzakonshëm për punën që e shtynte të punonte natë-ditë, duke thënë gjithmonë “Duhet të ngutemi, sepse s’kemi shumë kohë”, nuk do të kish mjaftuar për të bërë gjithë ato kryevepra që ai la pas, po që tek studjuesi dhe shkencëtari rigoroz nuk do të shihnim një “burrë fjalë pak, derë-çelë, shpirtgjanë, të arsyeshëm e të matur, njëlloj si banorët e maleve shqiptare”, - siç i pëlqente ta thërrisnin shpesh; nëse nuk do të shihnim një enolog shije-hollë e anëtar të Akademisë Italiane të Kuzhinës, që i njihte përbërësit e një recete gjelle po kaq mirë sa dhe “aktet shqiptaro-venedikase”, nëse nuk do të shihnin një lexues të apasionuar të librave policorë apo të dashuruar marrëzisht pas një Baccelli një Salgazi, një Wiecherti e një Çehovi; nëse nuk do të shihnin vallëtarin dhe këngëtarin magjepës të melodive bizantine me kalime të tonit të nivelit të katërt që ata të cilët kanë ndopak njohuri për muzikën i bën të rrëqethen përpara asaj ç’ka kjo nënkupton; nëse nuk do të shihnin topografin e botanikun profesionist, kujtojmë këtu artikujt shpjegues mbi botanistin dhe albanologun e shquar italian Antonio Baldacci dhe një recension të tij mjaft special në këtë fushë mbi Wulfenian, një lloj bime shumë të rrallë por e gjetur edhe në Shqipëri.
Gjithësesi ia vlen të përmendim në këtë pikë, një episod mjaft interesant në zhbirimin e raportit të tij fillestar me shqiptarët, një episod ky i rrëfyer shumë vite më pas nga Koliqi, njëri prej bashkëpunëtorëve dhe miqve të tij më të mirë. “At Valentini mbrriti në Shqipëri në shtatorin e vitit 1922. N’at muaj të ëmbël e të praruar vjeshtor, Shkodra e priti me heshtjen dhe nxehtësinë e rrugëve të saj gjarpnuese, rrethuar me gjethet e zverdhura të lulvileve n’agoni e me aromat e fshehta që asokohe vërshonin prej s’brendshmi në rrugë, tue ardhë prej matanë mureve të larta të oborreve të mbyllura’’. Sigurisht, në periudhën e qëndrimit të parë në Shkodër, ai do të jetë ndjerë në siklet përpara këtyre dyerve të mbyllura fort, n’ato shtëpi prej të cilave vetëm dritaret e fortifikuara vështronin nga rruga, përballë atyre njerëzve të sjellshëm e madje ceremonialë, por të rezervuar e me pamje të mezidallueshme, mosbesimi, që s’lejonin me u folë as edhe një fjalë më tepër nga ajo që përmbante fjalori i tyre ngushtësisht konvencional.

Edhe pse mundohej të përshtatej me vullnetin më të mirë e me të gjithë “arsenalin” e tij të komunikimit, ai nuk arriti kurrësesi ta thyente akullin me nxënësit e vet, në klasat e gjimnazit ku jepte mësime mbi latinishten, greqishten, italishten, fenë apo historinë e natyrës. Ndihej sinqerisht i pikëlluar për këtë dështim, kur e la Shqipërinë për të shkuar në Xhenova e për të vazhduar studimet për filozofi. E po kaq i izoluar vazhdoi të ndihej edhe atëherë kur u kthye përsëri në Shkodër në vitin 1926, tashmë për të qëndruar gjatë. Mure që dukeshin të pakapërcyeshëm nga moskuptimi e pengonin të vendoste marrëdhënie miqësore me shqiptarët në përgjithësi dhe me nxënësit e vet në veçanti. I përfundonin pa rezultate të gjitha përpjekjet e depërtimit nëpër ata shpirtra që i dukeshin hermetikë. Aq më tepër që ky moskuptim, po i shkaktonte edhe dështimin e detyrës së tij si misionar. Kështu i tronditur së brendshmi nga një krizë ë rëndë shpirtërore, arrin deri në pikën e dorëzimit dhe braktisjes së çfarëdolloj detyre. Vendos madje të kërkojë edhe transferimin. Mirëpo e gjitha kjo ndryshoi në ditën e përvjetorit të ditëlindjes së tij, kur ai vuri re papritmas se sjellja e atyre djelmoshave nuk diktohej nga mosbesimi apo nga mungesa e dashurisë dhe respektit, por nga karakteri i veçantë i shqiptarit, i cili shfaqjet e hapura të ndjenjave i konsideron si akt dobësie”.

Që prej atij çasti, akulli u thye. Pak nga pak ai u ndje i rrethuar jo vetëm nga simpatia, por edhe nga ngrohtësia e sinqertë e kujtdo shqiptari me të cilin takohej. Fliste hapur, komunikonte me banorë qytetesh, katundesh, malesh, dëgjonte me vëmendje njerëz të çdo niveli e feje, duke kërkuar të njihej madje dhe me problemet e tyre personale. Një padovani si ai banesat karakteristike shkodrane, i kujtonin shtëpitë e fshatit të vet, në Brenta. E mahniste atmosfera e botës së këtyre familjeve, mbrujtur mes një fisnikërie autentike, e mbetur e pacënuar nga shtrëngatat shekullore. Shijonte me ëndje shurupet e ëmbla të limonëve, rritur në oborret e shtëpive, dardhat e kopshteve shtëpijakë, gatuar me kujdes e ngrohtësi sipas recetave tradicionale, rakinë e fortë të rrushit të vreshtave të Bardhaj e Recit…” Në pazar të Shkodrës, i pëlqente të frekuentonte tezgat e qëndistarëve të bastuneve t’argjendta, të rrobashitësve e tregëtarëve që kishin shëtitur tërë botën. Ndërkohë që në Tiranë kur pas vitit 1941 filloi të punonte si këshilltar e sekretar i përgjithshëm i Institutit Mbretëror të Studimeve Shqiptare, kishte për zakon të vizitonte me radhë, një nga një çdo ditë, të gjitha gjellëtoret e vogla të rrugës së Dibrës, duke shijuar pjatat e shijshme të përgatitura prej guzhinierësh të aftë, ekspertë në artin e guzhinës të Lindjes dhe Perëndimit”..
Po më mbresëlënës nga gjithçka ishte fakti se ai zhytej në botën shqiptare, jo vetëm me interesin e shkencëtarit, por me ankthin e të dashuruarit që mezi pret të zbulojë pjesët më të vërteta e më autentike të objektit të dashurisë së vet. Aq më tepër që kish qëlluar në një kohë kur misionarët e tyre jezuitë tashmë e quanin të konsoliduar pozitën e tyre në gjirin e katoliçizmit shkodran. Megjithatë, me mprehtësinë dhe intuitën që e karakterizonte, ai e kuptoi menjëherë se veprimtaria e tyre vërtitej e gjitha brenda qerthullit katolik shkodran, pa e kapërcyer gardhin e tij dhe pa hyrë në lëmin e gjerë të lëvizjes kulturore dhe shoqërore që kishte nisur të shpërthente në Shqipëri, pas viteve 20-të. Këtë hap cilësor jezuitët do ta bënin vetëm më vonë, në fillim të viteve30-të me botimin e një reviste me qëllime të qarta dhe të prera filozofike, letrare, shoqërore e kulturore, që ata e quajtën L.E.K.A. Është pikërisht kjo revistë ku At Zef Valentini do të dëftojë gjithë pasionin e tij për shkencë, gjithë aftësitë e tij mendore, gjithë vetitë e tij si studiues me përgatitje të thellë e të gjejë, që kapte skajet e erudicionit të ndriçuar nga kultura e tij humaniste dhe të veshur me petkun e largpamësisë dhe origjinalitetit të spikatur të talentit të vet, sidomos në dyert e fushave të shkencave shoqërore.

Asokohe në Shqipëri numëroheshin rreth 170 revista me veprimtari të përcaktuar në fusha të ndryshme të kulturës dhe fesë. Por kriteret nga të cilat nisi punën Zef Valentini qenë goxha të larta në krahasim me ato të të tjerëve. Dalloheshin kryesisht artikujt që filluan të përfaqësonin filozofinë dhe teologjinë, letërsinë dhe historinë, ekonominë dhe të drejtat politike e morale; pra, praktikisht të gjithë argumentet e nevojshëm për ringjalljen dhe zhvillimin e ambjentit shqiptar. Ky nivel mjaft i lartë filozofiko-shoqëror i shkrimeve, pati në fillim kritikë të shumtë që i mëshonin faktit se ai do të sillte moskuptimin e artikujve e të lëndës në përgjithësi, në një kohë kur përkundrazi, ishte pikërisht ky stil ai që filloi të ngjallte kënaqësinë dhe entuziazmin e lexuesve, duke i shtyrë gjithnjë e më tej caqet e zhvillimit të tyre kulturor e duke i bërë ata të ndiheshin krenarë që kishin nisur të arsyetonin në nivelin me të cilin trajtoheshin nga kjo revistë argumente të ndryshëm të realitetit shqiptar.

Ishte koha kur në shpirtrat e shqiptarëve kish filluar të frynte një erë e pastër kthjelluese, çliruese dhe shpresëdhënëse. Ndaj, për ta përforcuar akoma dhe më shumë këtë prirje, revista LEKA, nisi të pohojë me ngulm dhe theks moral “se traditë nuk do të thotë fosilizim brenda një guacke parimesh anakronike, por transmetim e rimishërim progresiv i forcave dhe rezervave reaguese të shpirtit shqiptar, gjithnjë besnik ndaj frymëzimit autokton, porse gjithnjë e më i ndjeshëm ndaj frymës së kohrave të reja”, në mënyrë që në këtë botë të veçantë shqiptare, që ka mënyrat e veta karakteristike në konceptimin e botës dhe vlerave të gjithkohshme të jetës, të gjendej një pikë e palëvizshme midis tendencave përçarëse të ekuilibrit midis Lindjes dhe Perëndimit.
E po të numërojmë disa nga kulmet e shkrimeve të mprehta, problemore, e të dendura plot me reçensa e informacione kulturore e filozofiko-shoqërore të nivelit bashkëkohor që botoheshin në radhët e kësaj gazete të shndrruar në model etike dhe iluminimi, do të kuptojmë menjëherë se ajo ka dhënë një kontribut vendimtar në mësimin se si duhen vëzhguar dhe zgjidhen problemet tona kombëtare me seriozitet dhe ndërgjegjje kritike. Theksojmë këtu faktin se Valentini, në krye të kësaj reviste, nuk shfaqej aspak si shkencëtari i zyrave, si teoricieni pa kurrfarë kontakti me jetën, si mendimtar i shquar, por që nuk merr lëndë nga realiteti, por një njeri që impulsi i flaktë i dashurisë dhe humanizmit e shtynte të merrte pjesë në zgjedhjen e nyjeve komplekse të problemeve që lidheshin jo vetëm me albanologjinë, por edhe me vetë Shqipërinë dhe jetën e saj të brendshme. E gjitha kjo kishte vetëm një shpjegim të thjeshtë: brenda tij tashmë rritej e gjallohej një vrull i madh pasional, brenda tij tashmë ai ndihej përfundimisht shqiptar. Kësisoj, për të qe një dëfrim të kalonte nga kërkimi dhe zbulimi i një dokumenti të çmuar historik në një skutë të errët e të humbur të një rafti të pluhurosur biblioteke, në sqarimin dhe shtjellimin praktik të ideve e doktrinave filozofike, - si tek “Ndërgjegjja”, kulturë, intelektualitet, diplomë, kolltuk, gjurmime filozofike mbi kuptime të drejta. E mira dhe e keqja, “Lindje e Perëndim”, “Tue gjuermue kuptimin themelor të mistikës”, “Të drejtat e metafizikës”: - apo në diskutime social-politike të kohës, si tek “Morali i pares, “Optimizëm e pesimizëm”, “Paqifizëm dhe atdhetarizëm”, “Ndërgjegja Publiqitare”, “Ndërgjegjja profesionale”, “Një ligjë eugjenike” në Shqipëri” (mbi parimet morale të martesës), “Vetëvrasa, “Amicus Socrates… por folja hakun (një polemikë drejtuar Branko Merxhanit në lidhje me meritat e klerit shqiptar), etj. – apo në kritikë e gjuhësi, si tek “Shoqatat gjuhësore të Rilindjes”, “Dale,…” (mbi njësimin dhe zyrtarizimin e bashkimit të gjuhëve dialektore), “çështja e gjuhës”, vlerësim, pasurim dhe pastaj bashkim i dy dialekteve”, - apo më një studim më vete, të titulluar “Në parahistori të shqipes”, ku hartohet një radhë prej 277 fjalësh shqipe të dëshmuara në dokumentet historikë të kohës, shumë më parë se sa të futeshin në tekstet shqiptare”, - Apo në një punim të gjatë e të vazhduar në rreth 20 numra te “LEKA”, mbi “studimin më objektiv të historisë së pedagogjisë’’, ku ai merret gjërësisht me davaritjen e kritikave dhe parashtrimin e parimeve frymëzuese të “Radio studiorum” metodës klasike të jezuitëve në edukimin e të rinjve; - apo në atë që mund të quhet perla e gjithë kësaj fushe hulumtimesh, që mban emrin “Nomen Klator” (e po të mblidhej do të formonte një libër të bukur me rreth 250-300 faqe), një fjalor bibliografik iliro-shqiptar, që përmban vërtet të dhëna deri në një pikë të gërmës A, por që fare mirë mund të quhet orvajtja e parë drejt krijimit të një enciklopedie të plotë e të vërtetë, e cila nëse do të vazhdonte të realizonte deri në fund, ashtu siç ishte planifikuar, do të jepte një vizion të mrekullueshëm nga pikëpamja sintetike, e jetës dhe shoqërisë shqiptare në rrjedhën e saj mijëvjeçare.

Në këtë parantezë, edhe pse të një lloji të veçantë e të shtrira nëpër fusha specifike të dijes, janë për t’u përmendur edhe përkthimet e tij të artikujve të ndryshëm mbi albanologjinë, si p.sh. ajo e Baldaccit kushtuar albanologut hungarez, baronit F. Nopça; ajoa e kardinal Tagliavinit mbi “Kardinal Mezzofentin dhe gjuhën shqipe”; ajo e Flavio Banfit me titull: “M’a i moçmi humanist shqiptar, Gjon Gazuli”, një kontribut ky mjaft origjinal e jashtëzakonisht i çmuar, i sjellë prej shkrimesh e dokumentesh të panjohura më parë, nga ana e historianit hungarez Ladislav Halik-Borak, që parapëlqente shpesh në artikujt e vet pseudonimin Flovio Banfi. Për t’u përmendur gjithashtu janë edhe studimet e tij mbi shenjtët (ç’ka mund të thuhet se shënon fillimin e traditës sonë hagjiografike-shkencës që merret me studimin e emerave të shenjtëve), ku jepet një listë e hollësishme e një serie emrash të shenjtëve të periudhës kristiane dhe paleokristiane, pak a shumë të njohur e të përdorur në Shqipëri; studimin e titulluar “Një tjetër piktor shqiptar “ku thellohen akoma më shumë studimet e nisura nga Franz Babingeri mbi piktorin e njohur të shekullit të 16-të, me origjinë shqiptare Marco Bazaiti; studimin mbi albanologun e njohur gjerman të balkanologjisë Alois Schmaus, etj. Të gjitha këto, pavarësisht se janë tema që i përkasin një publiku të specializuar, janë shembuj të padiskutueshëm të erudicionet të jashtëzakonshëm që shquante Valentinin.

Megjithatë, raporti më i veçantë që autori arriti të krijojë përtej fushës së historisë ishte ai që i përket letërsisë shqiptare. Që në fillimet e qëndrimit të tij në Shkodër, e pastaj edhe në Tiranë, ato pak orë të ditës që i mbeteshin të lira, si për t’u shplodhur, ai ia kushtonte ose ndonjë përkthimi ose ndonjë krijimi të tij origjinal si p.sh. poezia “Flamuri u ngjall”, apo oda e mrekullueshme kushtuar Shtjefën Gjeçovit, këtij martiri të idesë kombëtare, e cila fitoi jo vetëm miratimin e të madhit Fishtë, që e botoi atë në revistën “Hylli i dritës”, por edhe admirimin e tij, përderisa e ndërfuti këtë odë 21 strofëshe në veprën e vet antologjike “Bota shqiptare”, botuar më 1943. Në këtë krijim Valentini shpreh qartë gjithë cilësitë e veta poetike me të cilat e kishte pajisur natyra, por njëherësh edhe dashurinë e tij të zjarrte për Shqipërinë dhe njerëzit e saj të shquar. Gjithësesi, fusha ku autori ka dhënë prova me të vërtetë të shkëlqyera zotësije poetike janë përkthimet (në prozë të ritmuar) e tragjedisë “Poliekti” të Korneit (së bashku me At Fulvio Cardionano) dhe “Sauli” të Alfierit, për të cilën Kalio, do të shprehehj se “e gjykonte mjeshtëror përkthimin e Valentinit”, duke ua paraqitur lexuesve shqiptarë me këto fjalë: “Sauli një ndër kryeveprat e Alfierit, jo vetëm i ka ruejtë vetitë e rralla artistike, por disi asht përtritun e rinue në kët përkthim të Valentinit”.
Madje aq e famshme është kjo vepër, sa përdoret ende dhe sot si klasike e shqipes, në degën e gjuhës dhe letërsisë shqipe, në fakultetin e letrave të Universitetit të Palermos. E ashtu siç tregon Karl Gurakuqi, “Studentët e shumtë përgjatë brezave kanë përfituar mjaft nga ky përkthim, duke bërë krahasime në mes të dy gjuhëve, sidomos në pikëpamje të strukturës gjuhësore dhe pasurisë së mënyrave të shprehjes, të posaçme për secilën prej tyre. Kjo e fundit është një fushë ku At Valentini tregoi jo vetëm pasionin dhe talentin, por edhe aftësi të spikatura prej shkencëtari të mirëfilltë. Duke marrë parasysh shembujt e poetëve të mëdhenj të asaj kohe si Fishta, Mjeda, Zef Skiroi, Prenushi, Asdreni e Koliqi, ai u orvat t’u japë këshilla e t’i mësojë të rinjtë si të fillojnë të bëjnë hapat e parë në lëmin e poezisë, si t’i njohin e t’i përdorin rregullat e metrikës, si të bëjnë numërimin dhe theksimin e rrokjeve, si të krijojnë vargjet e rrafshta, të këputura e rrëshqitëse, vargjet klasike e moderne, strofat dhe rimat”. Madje, në lidhje me rimat, sipas rrëfimeve të bashkëpunëtorëve të tij, tregohet se Valentini pat punuar gjatë për të ndërtuar rimarin e gjuhës shqipe, një vepër kjo voluminoze, që përfshinte një sasi prej 30 mijë skedash të seleksionuara, por, që s’arriti dot të shihte dritën e botimit.

Fati i kësaj vepre nuk dihet as në dorëshkrim, por ajo patjetër që do të kishte zënë një vend me mjaft rëndësi në fondin e letërsisë sonë. Megjithatë, punimet e tij mbi metrikën e vargjeve të botuara në shumë pjesë në revistëen “LEKA”, nën okelion “këshilla të rinjve në punim të vjershave”, duke i plotësuar, përmirësuar e strukturuar, Zef Valentini ia dorëzoi në formën e një traktati, Ministrisë së atëhershme të Arsimit, për ta përdorur si tekst në shkollat shqiptare, duke parë që asokohe një libër i tillë mungonte. Po të përjashtojmë këtu veprën e Luigj Gurakuqit të vitit 1906, “vargnimi në gjuhën shqipe” dhe ndonjë libër tjetër pa shumë rëndësi, ky do të qe i pari libër i këtij lloji në gjuhën shqipe, por që mjerisht nuk arriti të botohej për shkak të trazirave të luftës në Shqipërinë e viteve 1943-1944. Gjithësesi, vlera më e çmuar që i ka lënë letërsisë sonë, janë kritikat e një niveli elitar që ai ka dhuruar për figurat më të mëdha letrare të Shqipërisë së asaj kohe.

Kështu, në këtë panoramë recensionesh e artikujsh, paraqitet madhështore sprova e tij mbi Fishtën, me anë të cilës autori mëson të japë çelësin për të hapur thesarin e poezisë fishtiane, duke e gjetur atë në konceptin heroik të një jetese të mbrujtur nga kurajoja, qëndrueshmëria, vlera morale, besnikëria dhe nga tërë ajo mori gjërash që janë rezultat i tyre i drejtpërdrejtë, si mënçuria, fisnikëria, mikpritja, bujaria dhe dekori i saj pafajësor e gati naiv. Duke vënë para syve të lexuesit jo vetëm shpirtin dhe format popullore që shfaqen qartë në veprën e poetit të “Lahutës së Malcis” (metrika, stili, vlerat etike dhe juridike tradicionale), por edhe brenditë e reja ideologjike që e rigjallojnë atë, ai thekson se "”duke pranuar stilin e rapsodëve që i pëlqen aq shumë popullit të tij, Fishta pranon gjithashtu edhe përralloren si sfond a dekor letrar, por nuk kërkon të pranojë kurrësesi përkundjen si në djep të njerëzve të Atdheut të vet në një jetë ëndërrimtare; Përkundrazi, kërkon ta parapërgatisë trimërisht dhe shpirtërisht popullin e tij për një Rilindje, të kuptuar jo vetëm si një luftë apo një luftë për pavarësi, por si një ringjallje të gjithanshme të jetës shpirtërore kombëtare, si një ngritje totale të saj në një shkallë më të lartë qytetërimi, bazuar gjithmonë në parimet e shëndosha etike tradicionale…”.

“Nuk gjejmë tek Fishta kurrfarë rrethanash motivuese e përjetuese të luftës, në një kohë kur është konstante përherë një thirrje e fortë ndaj virtyteve shoqërore themelore për etikën tradicionale shqiptare, të mishëruar në traditën juridike të kanunit të maleve”. E, kjo për faktin se vlera të tilla, padyshim mjaft të çmueshme, mund të strukturojnë një bazë të fortë e për t’u pasur zili në ndërtimin e jetës kombëtare. “Është pikërisht ky program i frymëzuar nga ide të reja të shkrira aq natyrshëm me ato të vjetrat, e që ngjizet aq mirë në personalitetin e spikatur të Fishtës, ai që mund të na ndihmojë në zbërthimin e poezisë së tij” – nënvizon Valentini. “Ndaj, merita më e madhe i takon jo vetëm intuitës për të pranuar dhe strukturuar këtë mpleksje të tillë vlerash, por edhe aftësia për t’i dhënë këtij drejtimi të ri të jetës shqiptare një zë të fuqishëm e një program të thellë e të ekuilibruar, të hartuar në gjirin e një poetike që e lartëson jo vetëm si poet të madh, por edhe poet kombëtar, e padyshim njëri nga më të mëdhenjtë në botë, të cilit për t’u emëruar si i tillë, i mungon vetëm fakti i të qenit të përkthyer në gjuhët kryesore”.

I rëndësishëm për t’u theksuar në studimet e Valentinit mbi Fishtën është edhe cilësia homerike dhe prirjet mikelangjeloliste që ai vëren në poezinë e tij. Kështu, shfaqet gjenial krhasimi bazuar në vargje, detaje historike e koncepte, i “Lahutës së Malcis” dhe kryeveprave homerike (i vazhduar në disa numra të “Leka”-s), për të arritur në “përfundimin e lavdishëm” (siç shprehet P. Marlekaj) se “Fishta mund të rrijë fare mirë në radhë me Homerin, ose më përpiktas, në analogji proporcionaliteti me të”. Aq më tepër që ai e cilëson atë “homerik, por jo homerid”, me fjalë të tjera: “Dy poemat, po të ishin dy piktura, do t’i vinim në të njëjtën dhomë galerie, për të ba “pendant” njëra-tjetrën, pa guxuar të caktojmë diçka më tepër, por duke mohuar prerazi se njëra është kopje e tjetrës”. E kjo për faktin e pamohueshëm se “Fishta nuk kopjon, as nuk imiton, por mban me Homerin një ngjashmëri të përpjeshshme, mjaft ngjashmëri që nuk e vendos nxënësin në një shkallë më të ulët nga mjeshtri, apo si një shtojcë e tij, por baraz me të”.
Po kaq e paharrueshme është edhe përpjekja tjetër e Valëentinit për të analizuar poezinë e Koliqit. Në këtë pikë, do të qe me vlerë të paraqisnim teknikë dhe zgjidhjen e veçantë të metodës që Valentini përdorte në kompozimin e një kritike letrare. Në studimet e tij, vendin parësor nuk e zë kurrë vepra letrare në autonominë e saj, me përfundimet pasuese, vlerësuese apo paragjykuese; përkundrazi, parësor dhe konstant është qëllimi për të rrokur heteronominë në thelbin e vet, ose e shpjeguar më tej, për të ngërthyer indet e larmishme e nyjet e pazgjidhshme të lidhjeve me format e qytetërimit dhe ethshmërinë shekullore të jetës kolektive, prej së cilës ato marrin domethëniet më të vërteta e më të përjetshme. Shëmbulli më i mirë i përdorimit të kësaj metodologjie është sprova “Jeta shkodrane përmes shkrimeve të Koliqit”, e përpunuar më vonë në të famshmen “Shkodra dhe poeti i saj”, sprovë në të cilën hapësira (vepruese) e poetit shërben me një efikasitet befasues në kuptimin e ideologjisë dhe spiritualitetit intim që qarkullon në veprën letrare të Koliqit, i poetit i cili qe i pari që arriti të kuptojë e të këndojë në lirikat e tij Shkodrën, “këtë qytet sekret e shumëformësh, që sa më shumë ta njohësh e ta studiosh aq më shumë forma të reja i zbulon; ato të duken sikur të zhvillojnë shumë kinde të këtij sekreti, kur në realitet të bëjnë të gjendesh përballë një misteri të ri”.

Duke bërë krahasimin midis Mjedës dhe Koliqit, Valentini vëren se “gjer në kohën e daljes së tyre, Shkodra s’kish pasur kurrë një poet të sajin. Duam të themi jo një poet që t’ishte biri i saj e ta ilustronte hijshëm me famën e vet, por një poet që ta ndjente e ta kremtonte në gjithë madhështinë e saj”. Sepse janë pikërisht këto karakteristika të historisë së qytetit, ajo lëndë që Koliqi rroku, blatoi por edhe përjetoi në mënyrën e vet misterioze prej shpirti poeti. Është pikërisht kjo aventura në të cilën ai u rrek: “Të ndjekë fijet e pejzave të shpirtit shkodran, me rezultat atë “shkundje” të fortë ideologjike që ai arriti t’i japë kësaj bote në krizë të plotë transformimi, për shkak të shqyerjes nga aspiratat e reja për të provuar bashkë me kënaqësinë e kësaj shkundjeje edhe shijen e skandalit që i rri gjithmonë përbri gjithçkaje: “për konservatorët ajo nuk qe mjaftësisht konservatore, për inovatorët tejmasësisht konservatorë”, një skandal ky që asokohe nga letrar shndërrohej menjëherë edhe në moral”. Nisur nga kjo metodë e studimit kritik dhe nga rrjedha e arsyetimit esëtetik dhe lirik të autorit në përfundim të sprovës Valentini na jep një portret mjeshtëror të Koliqit dhe një mesazh të sintetizuar, teknik dhe shpirtëror të veprës së tij: “Gjuha e poetit kullon prej Shkodrës dhe maleve të saj” – shpjegon ai, por nuk është as njëra as tjetra: “Ëmbëlsia dhe ngrohtësia e saj i drejtohet kujtimeve shkodrane, ndërkohë që entuziazmi dhe pathosi i jepet misionit të Shkodrës në shërbim të Atdheut”, për t’u ngërthyer në një ndjesi të vetme: “Shkodra nuk mundej e nuk do të mundet kurrë të bëjë pa poezinë e tij. Përkundrazi, me të në gji, ajo do të jetojë gjithmonë e gjallë, si një pikturë prekëse dhe gjallimndjellëse, një pikturë që s’e pat bërë e s’ka për ta bërë askush ndonjëherë”.

Në vazhdim të udhës së vet në “historinë” e mendimit kritik shqiptar i prirur nga formimi i tij i spikatur dhe i rreptë me theks klasik, Valentini shpejt do të gjendej në pragun e kërkimit dhe të zbulimit të asaj çka klasike përmban brenda saj tradita letrare shqiptare. Kështu, ai ishte i pari që rrëmoi në vargun e humanistëve të mëdhenj shqiptarë duke shkruar një studim të gjatë (në disa numra) për më të madhin prej tyre, Marin Beçikemi (me nëntitullin “Një humanist shkodran”), për të kaluar më pas në sprovat madhështore mbi De Radën (“Jeronim De Rada në literaturën dhe historinë shqiptare) dhe Zef Skiroi-n (Zef Skiroi: përfaqësuesi i traditës klasike të poezisë shqiptare”). Përsa i përket veprës së De Radës, tek Valentini spikat mbi të gjitha trajtimi i mprehtë e filozofik që ai i bën karakterit parësor e mbizotërues të shpirtit të poetit: religjiozitetit, bazuar filologjikisht edhe në detajet që jep vetë autori në shkrimet e tij autobiografike. Në këtë këndvështrim, duke nxjerrë në pah mistiçizmin e De Radës, sentimenti që shfaq veten më shumë se të gjithë të tjerët në poezinë e tij, studiuesi argumenton se prej zemrës së këtij mistiçizmi grafillon pohimi konstan i një previdence, që ruan në vetvete fatet e njeriut, të kombeve e të gjithë botës.

Një sentiment ky që e bindi De Radën të ndihej i shënjuar për të ringjallur shpirtin e bashkëkombasve të tij, që ai besonte se kish një mision të pashlyeshëm nga çfarëdolloj shtypje dhe pengimi. Një misioni të cilit Valentini do t’i përgjigjej me të gjithë pathosin shqiptar të kredos së tij. “Edhe ne si ai, besojmë në providencën e kësaj vepre”… “E mund të thuhet pa ndroje se De Rada qe i pari që arriti t’i bëjë të njohur Evropës ekzistencën e një Shqipërie – Atdhe të heronjve e truall të njerëzve me ndjenja fisnike, të denjë për të rrojtur një jetë të tyren krahas të gjithë atyre kombeve që Zoti u ka dhënë një fytyrë, e rrjedhimisht një mision”. Por nga ana tjetër, s’mund të lëmë pa përmendur e pa i quajtur filatë, të gjithë ata që nuk arrijnë dot të njehësohen me konceptin fetar fisnik të Atdheut, pikërisht pse për ta është më interesante lënda se sa shpirti i veprës”. E diku më tej, shpall hapur thirrje-sfidën e tij për të gjithë shqiptarët, duke thënë: “Ndaj, ne vazhdojmë të kemi edhe sot, të njëjtën kredo me De Radën. Besojmë si dhe ai në Zot, e besojmë si dhe ai në Providencë, rrjedhimisht besojmë edhe në misionin që zoti i ka dhënë Shqipërisë e që do të bëhet realitet vetëm atehëre kur të vihen në jetë idealet fisnike të De Radës”.

Pra, po të kalojmë përtej meritave letraro-shkencore të studimi dhe ta zhveshim atë nga petku i klerikut, fjalë të tilla janë emblemë e faktit se brenda zemrës së At Zef Valentinit, nuk flakëron vetëm zjarri i një albanofili (gjë, që dhe më vete do të qe kolosale), por gjallon regëtima më përshkënditëse e zemrës së një shqiptari të zhurritur për Atdheun e vet. Për këtë lloj zjarrmie proverbiale dashurie, brezat le t’i mbeten përjetësisht mirënjohës kujtimit të tij. Gjithësesi, ai nuk mbeti me kaq. E vazhdoi hulumtimin edhe me veprën e italo-arbëreshit tjetër të madh, Zef Skiroit, duke nxjerrë në dukje frymëzimin e poetit bazuar nga njëra anë në njohjen e thellë të këngëve tradicionale shqiptare dhe nga ana tjetër në traditën klasike të Karduçit, Dantes dhe Naim Frashërit, për të arritur në një formë aq të përpiktë e të lëmuar rime e ritmi e me një mjeshtëri të atillë në përdorimin dhe ndriçimin e vlerës së fjalës, që asnjë poet shqiptar para dhe pas tij s’arriti ta tejkalojë. Madje për kryeveprën e (pambaruar) të Skiroit, “Kthimi”, Valentini do të shprehej akoma dhe më bujshëm, duke i mëshuar idesë së njohjes së saj në rolin e një poeme të shenjtë të një doktrine të lartë – si kryevepra e poezisë filozofike dhe religjoze shqiptare, e cila për nga shtrirja dhe thellësia e doktrinës që përfaqëson, për nga kthjelltësia, fuqia shprehëse, shkrepëtima dhe lartësia marramendëse e gjuhës së përdorur, është për shqiptarët ajo ç’ka është për italianët “komedia hyjnore” e Dantes. “Madje, përveç kësaj, “Kthimit” duhet t’i njihet - akoma dhe më shumë se çdo gjë tjetër - parësia në rang botëror si poemë e ekumenizmit, ku çdo e vërtetë filozofike dhe religjioze arrin të shprehet ashtu siç mund të konceptohet më mirë, brenda ambjentit të vet, të marrë, të çliruar nga lënda bazë, e pastaj të ripunuar si një diamant, të ngallmuar për të shkëlqyer fisnikërisht në kurrorën e mrekullueshme të katoliçizmit më ortodoks; e bashkë me të edhe vetë Shqipëria e vogël, aq e ngucur në kufij, po aq vërshonjëse në vitalitet njerëzor, gjithnjë e më shumë efikase sa më shumë e injoruar, aq xheloze në ruajtjen e individualitetit të saj etnik, po njëherësh edhe aq universaliste, kaq fatkeqe, por dhe gjithmonë e ruajtur nga Zoti në vijim të misionit të saj sekret; Ja, falë tij, Shqipëria e vogël dhe e madhe, zë një vend të merituar, në mos nderi, në historinë e ekumenizmit botëror”.

Megjithatë, pavarësisht nga ky kontribut i çmuar në lëtersinë shqiptare dhe në fondin e mendimit kritik të figurave të saj të shquara, pasioni i tij më i gjallë për gjatë gjithë jetës dhe fusha shkencore e studimeve ku ai shpalosi gjithë erudicionin e vet të stërmadh ishte historia e Shqipërisë, shoqëruar me predispozitën më se konkrete për një rradhitje, seleksionim e dokumentim kapilar të të gjitha burimeve të saj të mundshme. Në këtë pikë, si për ta ilustruar këtë predispozitë të tij të brendshme, ia vlen të theksohet një karakteristikë a dhunti e veçantë e Valentinit: rregulli i përpiktë mendor në të cilin çdo ide për aq sa është e mundur nga pikëpamja njerëzore, shoshitet, kontrollohet e zinxhirësohet racionalisht në të gjitha të tjerat. “Shqiptarët janë një popull i çuditshëm. Të huajve u duket se kanë një tërësi ligjesh e parimesh që kundërshtojnë njëra-tjetrën, konflikte të pashërueshme, grindje të brëndëshme ku ndryshimet fetare, rajonale dhe kulturore, nxisin impulse të papërmbajtshme shkatërruese, mirëpo pas kësaj, kur bëhen gati të shprehin një gjykim negativ mbi mundësitë e mbijetesës kombëtare, vërejmë se si shpërthen papritmas prej thellësive të shpirtit të tij një ndjenjë e fortë vëllazërimi që të shtang e të magjeps’’.

Valentini e njihte këtë fenomen të jashtëzakonshëm, por dëshironte që të gjente prova shkencore që manifestimet e unitetit kombëtar nuk ishin shpërthime çastnore të krenarisë, por simptoma të pandryshueshme të një homogjeniteti të fshehtë të themelit të vet autokton. Ja, kjo ishte arsyeja madhore që ai iu përvesh punës studimore nëpër rafte e arkiva bibliotekash, duke grumbulluar një sasi të bollshme dokumentash të pa botuara ose të botuara veç pjesërisht apo të mbetura në dorëshkrim. Qëllimi i tij kryesor ishte sistemimi në mënyrë të qartë i periudhave më të trazuara të historisë shqiptare, nëpërmjet sitës së një kontrolli të saktë të dokumentacionit. Për këtë arsye, ai ndërmorri fushata të shpeshta kërkimesh arkivistide në Itali, veçanërisht gjatë verës, duke filluar që në vitin 1932 në Arkivin Civil të Padovës, më 1934-35 në atë të Ambasadës së Spanjës në Romë pranë Selisë së Shenjtë, nga 1935 deri më 1938, frekuenton dendur Arkivën Sekrete të Vatikanit dhe atë të Shtetit në Venezia. Më 1939 shkon në Napoli, ku viziton Benedeto Crocen, asokohe filozof me famë botërore, duke i kërkuar atij tregues shpjegimorë për Arkivën e Napolit dhe një letër rekomandimi për drejtorin e këtij arkivi. Madje tregohet se ai s’u zmpraps së vazhduari kërkimet e tij si inspektor i Arkivës historike të Korfuzit më 1942, edhe pse gjatë shfletimit të materialeve i duheshin mjete të posaçme mbrojtëse nga infeksioni që mund t’i përhapte mortaja e një lloji të veçantë që shkakton “lunga” të mëdha në trup e që mikrobin e saj mund ta mbajë të mbijetuar për shekuj të tërë.

Fryt i gjithë kësaj veprimtarie hulumtuese qenë studime me të vërtetë të çmuara për shkencën e historiografisë shqiptare, ku më hollësisht mund të përmendim serinë e gjatë të dokumenteve të botuara në “Leka”, në okelion “Përpjekje për liri të Shqipnisë” nga sundimi turk në fundin e shekullit të XXI dhe fillimin e shek. XVII, “Hulumtime të para ndër arkiva spanjolle për historinë e Shqipërisë”; serinë tjetër të gjatë të dokumentave me titull “Shkodra dhe Shqipëria në vitet 1732-1735; “Prej dokumentave të Farlatit”, tekst, përkthimi në shqip dhe komenti historik i një dorëshkrimi anonim shkodran midis viteve 1772-1798, mbi gjëndjen e dioqezës së Shkodrës; “Dokumente mbi kohën e Mustafa Pashës (1826-1827); “Dokumente mbi Pashallarët e Shkodrës në shekullin e XVIII”, botim ekstraktesh e komentimi historik i Relatave të paraqitura Princit dhe Senatit nga Zorzi Grimani, proveditor i përgjithshëm i Dalmacisë dhe Shqipërisë (1732-1735); etj, Duke i këshilluar studiuesit të dilnin nga rebuloza e miteve patriotike dhe t’i përvisheshin argumentimeve shkencore, por edhe duke flakur tej vetes pohimet e disa etnologëve dhe linguistëve të huaj mbi Shqipërinë, At Zef Valentini filloi të bindej përditë e më shumë se ishte i pranishëm në një komb me fizionomi të veçantë. Dora-dorës zbulonte tek ai elementë origjinalë dhe me intuitën që e karakterizonte, dallonte brenda tij një strukturë të fshehtë unitare. Megjithatë, me instinktin e shkencëtarit, ai donte që të gjitha këto cilësi të arrinin të shpalleshin shkencërisht. Synonte t’u vinte sa më shumë në ndihmë historianëve të Shqipërisë për të pikasur e përcaktuar si duhet konturet e qenies shqiptare, e për të saktësuar kështu qëndrueshmërinë dhe autenticitetin e vlerave origjinale të racës.
Mirëpo çelësin për të zhbiruar hapësirat e fshehta të shpirtit shqiptar, atij ia dha kodi i maleve shqiptare, “kanuni i Lekë Dukagjinit” në të cilën përmblidhen rregullat dhe të drejtat zakonore, që organizonin jetën e këtyre njerëzve. Do të qe kjo një dashuri e re për jezuitin e pasionuar nga e cila s’do të shqitej dot gjer në fund të jetës. Madje, tregohet se ai u zhyt aq shumë në njohjen e mentalitetit shqiptar të rrëfyer nga kanuni, e përqafoi atë me aq shumë entuziazëm, saqë shumë gjëra të jetës (qoftë edhe të përditshme) nisi t’i arsyetonte bazuar në parimet e këtij Kanuni. Ndaj, nuk ke si të mbetesh i mahnitur përballë ndërmarrjes që ai i kushtoi studimit të kodit tonë zakonor, për t’i dhuruar kështu kësaj fushe të kulturës sonë, një korpus të tërë veprash monumentale. E filloi me “Mendime paraprake dhe të përgjithshme mbi kanunin” të botuar më vete në vitin 1942 në “Studime dhe tekste”, së cilës i shtoi “Tributë e Shqipërisë së Veriut’’: Shënime mbi organizimin e tyre shoqëror dhe politik” (botuar në vitin 1943). Pastaj vazhdoi me “Kanunin e Lek Dukagjinit sipas versionit të Mark Sadikut’’, të parit të djelmnisë së Shalës” (po në “Studime dhe tekste”), për ta përfunduar me ajkën e hulumtimeve të tij në lëmin e studimeve mbi kodin tonë zakonor, ku spikasin: “Familja në të drejtën tradicionale shqiptare” (Vatikan, 1945); “E drejta e komunitetit në traditën juridike shqiptare’’ (Firence, 1956), ku trajtohen gjërësisht parimet themelore të së drejtës publike shqiptare dhe në shtojca të veçanta jepet një informacion i bollshëm mbi fiset antike ilire dhe tributë shqiptare të mesjetës dhe kohëve moderne”, “Ligji i maleve shqiptare” (Firence,1969), ku përmblidhet një bashkësi prej 252 dokumentesh mbi të drejtën tonë zakonore, të mbledhura e të strukturuara nga Zef Valentini, bazuar në kërkimet e bëra nga misionet e ndryshme jezuite gjatë viteve 1880-1932; e së fundi “Akte juridike shqiptare”, botuar në dy vëllime, në Munich në vitet 1968-1969, dhe kushtuar kujtimit të historianit me famë ndërkombëtare Franc Babinger. Është një vepër që përfshin një korpus interesant dokumentesh nga historia e së drejtës shqiptare në një periudhë të gjatë kohore. Janë rreth 320 tekste juridike, latine, greke, sllave, italiane, franceze e shqiptare, të mbledhura nëpër arkiva e koleksione të ndryshme, të përkthyera në latinisht, që shkojnë që nga shekulli V e.s. deri në vitin 1406.

Janë këto 3 veprat e fundit, maja më gjeniale e studimeve të tij në këtë fushë, që së bashku me përshkrimet e Gjeçovit e të misionarit italian Ernesto Cazzi mbi kanunin, formojnë bazën themelore për njohjen e thellë dhe shkencore të këtij aspekti magjepës të traditës shqiptare. Po ajo që ia vlen të nënvizohet është se në të gjitha këto punime, filli përshkrues i mendimit të tij ishte kundrimi jo i vlerës letrare të kanunit si diçka kalimtare, por i shpirtit të tij të pavdekshëm, për të vënë në lëvizje racën e vjetër, me qëllim që ajo t’i shërbejë krijimit të një shteti të ri e të pavarur drejt arritjeve të larta të qytetërimit, në përputhje me nevojat e kohrave të reja. E pikërisht për të arritur këtë mision gjatë 8 vjetëve që drejtoi revistën “Leka”, Valentini ndërrmori një program tendencë që synonte analizimin e së tashmes dhe ndërtimin e së shkuarës, që përgjatë një orvajtje të guximshme të vendoste bazat e një ardhmërie të karakterizuar nga cilësitë e veçanta të shpirtit etnik, që janë dashuria për lirinë, lidhja e fortë me traditat e shëndosha, ndjenja e lartë e nderit, tek e cila shkrihen njëherësh ndjenjat e dinjitetit të drejtësisë, aq shumë të përhapura mes shqiptarëve në bazë të ligjeve të sakta gdhendur në kanun.

Në këtë kuptim analet historike të revistës “Leka”, mbeten një monument i shkëlqyer i veprës së ringjalljes kombëtare, që u nxit dhe u udhëhoq me një urtësi gjeniale dhe ngutje vëllazërore në shërbim të Atdheut të vet të “adaptuar”, Shqipërisë, nga ana e Zef Valentinit dhe e bashkëpunëtorëve të guximshëm që e rrethonin. Edhe pse në vitin 1940, e ndërpreu botimin e kësaj reviste, për shkak se siç pohoi ai vetë më pas, “nuk ndihej i lirë të thoshte atë ç’ka dëshironte”, ndërmarrjen e vet të palodhur hulumtuese ai se rreshti kurrë. Në vitet 1937-40 punon për hartimin e një vëllimi të çmuar me titull “Sprovë mbi një rregjistër historik të Shqipërisë” të botuar në bzshkëpunim me At Fulvio Cordignano, e të vlerësuar me çmim nga Akademia Italiane. Është ky një vëllim me rreth 150 faqe, në të cilin listohen rreth 1500 dokumente që i përkasin shekujve të XII-XV, duke arritur saktësisht deri në vitin 1568, me një rëndësi të jashtëzakonshme për të saktësuar panoramën historike të ngjarjeve të ndryshme në të cilat është trazuar jeta shqiptare gjatë këtyre shekujve.
Pas kësaj përpjekje triumfale, në detyrën e re si këshilltar i Qendrës së Studimeve Shqiptare, ai nis përpilimin e dy serive të reja nën emrin “Studime dhe tekste”, që përmbajnë një vëllim me studime dhe tekste juridike dhe një tjetër me studime dhe tekste arkeologjike. Gjatë kësaj kohe, i ngarkuar nga Qendra e Studimeve të Akademisë Italiane, ai vazhdon të hulumtojë e të skedojë disa qindra vepra, shumica prej të cilave pranë Institutit Oriental të Romës, për të arritur kështu në hartimin dhe redaktimin e 5 vëllimeve të mëdhenj të një kronologjie krahasuese të quajtur “kontribute të kronologjisë shqiptare”. Është ky një tjetër “moment”, që me plot gojën mund të emërtohet i rrallë për nga vlera që ka në mbushjen e periudhave të errëta e të pak-dokumentuara të historisë sonë. Madje në parathënien e vëllimit të parë, autori shpjegon se “ka për qëllim të mbledhë me 16 vëllime me nga 350 faqe secili, ngjarjet më kryesore historike, etnografike, religjioze e politike të Shqipërisë, duke filluar nga epoka e Ilirisë antike deri në vitin 1945. Kështu, vëllimi i parë, sipas idesë së Valentinit përmban kronologjinë e periudhës romano-bizantine nga vdekja e Konstantinit deri në vdekjen e Teodosit dhe ndarjen përfundimtare të Perandorisë (331-395 p.k). Kurse vëllimi i dytë, i ndarë në dy pjesë, (nga i cili u botua vetëm pjesa e parë), merret me trajtimin e “Invazioneve barbarike” të periudhës 395-700. Në fakt, materiali i mbledhur dhe i redaktuar nga ana e autorit për 5 vëllimet e para shkon deri në shekullin e XIII.

Gjithësesi, edhe në vëllimet e botuara, me aq ndërgjegjje shkencore dhe me aq dashuri për vendin tonë, Zef Valentini arriti të tregonte me fakte se Iliria në atë periudhë ka luajtur një rol të dorës së parë në historinë e Romës, duke i dhënë asaj: perandorë, gjeneralë e dijetarë të lartë. Gjejmë ilirë të mëdhenj jo vetëm në administratën civile e ushtarake, por edhe në lëmin kultur e fetar, ç’ka dëshmon kontributin tonë me të vërtetë të madh, në fushën e “euristikës” historike. Të rëndësishme në këtë periudhë janë edhe studimet e llojit të veçantë që Valentini kreu mbi numizmatikën të kulmuara në artikujt: “Numizmatika saveriane” (1939), ku bëhet një përshkrim i hollësishëm i koleksionit të këtij kolegji, me rreth 3500 njësi monedhash të ndryshme, ku interes special paraqesin ato ilirike dhe mesjetare; “Numizmatika në Shqipëri” (1939) ku bëhet një panoramë e përgjithshme e elementeve numizmatikë të vendit tonë dhe “Sprova mbi numizmatikën shqiptare” (1941), një seri artikujsh të fokusuar kryesisht mbi numizmatikën iliro-epiriote.

Në vijim të kësaj veprimtarie mund të përmendim një studim të veçantë mbi arkeologjinë, të botuar në “Leka”, të pajisur me skica, planimetri e foto, e të titulluar “M’a e bukura kishë e moçme shkodrane”, që i bashkëngjitet një studimi më të gjerë të quajtur “Shëtitje historike në Shqipërinë e Veriut”, një punim ky i rrallë, i botuar me vijime gjatë viteve 1941-1942, në revistën “Drini”, i pajisur me mjaft ilustrime të qyteteve, kishave, kështjellave dhe kostumeve shqiptare, përbri shumë disenjove të monedhave tona antike; Një punim ky që po të mblidhet e strukturohet do të përbënte një libër të mrekullueshëm, tërheqës e të rrëfyer këndshëm, në rolin e një guide udhëheqëse për këdo që donte të vizitonte Shqipërinë e të njihej me aspekte arkeologjike, historike, etnografike, folkloristike e toponomastike të shoqërisë së saj. Për fat të keq, lastrat madje të shtypura të librit u varrosën nën gërmadhat që lanë bombardimet e vitit 1943, po gjithësesi, një kopje e bocës së tij gjendet sot në Institutin Albanologjik të Palermos.

Në po këto vite zënë fill edhe shkrimet e para mbi atë që do të përbëjë më vonë kryeveprën e tij në fushën e historisë, hulumtimet mbi dokumentet arkivorë të epokës së Skënderbeut. Që në pjesën e parë të punimit “Shënime mbi historinë kulturore të Shqipërisë”, (Palermo, 1956), Valentini do të theksonte se “Fryma mbizotëruese perëndimore në kulturën e Shqipërisë nuk duhet t’i detyrohet vetëm faktit që ajo gjeografikisht hapet e tëra para Adriatikut dhe është pothuajse krejt e mbyllur nga malet për karshi Lindjes, por gjithashtu edhe falë ndikimit të madh ndaj saj të perandorisë romake, si gjatë periudhës së parë ashtu dhe gjatë periudhës bizantine e në vazhdim, në shpërhapjen prej Romës së rrezatimit të kulturës latine dhe Perëndimore”. Një ide të tillë ai e kish shtjelluar më parë edhe në studimin “Qytetërimi katolik: elementët romako-katolikë në kulturën shqiptare” (1940), studim ky me të vërtetë erudit, i udhëhequr nga një kthjelltësi dhe objektivitet i pazakontë, që përmbledh gjithë historinë e letërsisë shqiptare që nga fillimet e saj, për të vënë theksin në fokusimin që ajo ka pasur në sferën e kulturës romako-katolike. Por mbi të gjitha bota jonë kulturore (pse jo dhe ajo shtetërore) lipset t’i kushtojë nderimin dhe respektin e vet më unikal këtij hulumtuesi të jashtëzakonshëm me ndërgjegje dashurore dhe shkencore për Shqipërinë, që ajo sot ka në dorë një material të bollshëm për të shtuar faqet më kryesore të Historisë së Shqipërisë, sidomos ato të periudhës së Skënderbeut.

Për fat të keq, shteti ynë në vitet e trazuara të luftës e në vazhdim, tregoi – më e pakta – një shenjë të lartë mosmirënjohje ndaj një njeriu që me famën e krijuar nëpërmjet dy revistave që drejtoi dhe aktivitetit të stërmadh në fushën e Albanologjisë, kish arritur të përfaqësonte një nga majat më të larta në etikën dhe iluminimin e kulturës shqiptare të atij brezi të viteve 30-të, që u shfaq plot energji e vullnet përtëritës në skenën shoqërore dhe politike të Shqipërisë. Nga mirëdashës dhe mirëbërës i kulturës sonë kombëtare, ai u “shndërrua” menjëherë në një armik të Atdheut, madje në njërin nga më të rrezikshmit. Se si mund të klasifikohet i tillë një njeri kaq i ditur, kaq i butë, kaq i qetë e i ndrojtur, e mbi të gjitha kaq shqiptardashës, ndoshta është një enigmë që s’do të zgjidhet kurrë. I shpëtuar, ndoshta falë intuitës së Koliqit, i cili duke parë përkeqësimin e gjendjes në Shqipëri e dërgon të punojë në arkivat e Italisë, ai do të vazhdonte të kërkohej për vite të tëra e të proçesohej vazhdimisht nga ana e rregjimit komunist, njëlloj si kriminelët e tjerë të luftës, si ai që “kish guxuar të monopolizonte kulturën shqiptare apo si spiun i vjetër i SIMit e Gestapos”, - siç tregon vetë Valentini në kujtimet e tij. Por në këtë pikë, do të qe me vlerë të citonim një pasazh nga një shkrim i vonshëm i Koliqit me rastin e 70-të vjetorit të lindjes së Valentinit, ku ai thekson: “ai nuk u morr kurrë me politikën militante. Aq më tepër që një qëndrim i tillë del qartë në pah edhe nga citimet e kujtimeve të At Valentinit ku ai shprehet: “Kam luftuar gjithmonë hapur marksizmin si koncept, por kam luftuar gjithashtu edhe çdo koncept fashist që nuk më dukej i pranueshëm”. Ndaj, do të ishte e rëndësishme të nënvizohej qëndrimi që ai ruajti pas largimit nga Shqipëria, duke shfaqur prerazi madhështinë e një shpirti fisnik dhe dashurinë e vet të kulluar e sublime për të, një dashuri që gjallonte veç për hir të vetvetes, që buronte nga vetë thelbi i qenies e që ngrihej mbi zhgënjimet, mohimin apo mosmirënjohjen.

Menjëherë pas luftës, më 1945 At Zef Valentinit në Itali i caktohet drejtimi i revistës kulturore “Letture”, një revistë të cilën ai e orientoi, strukturoi dhe frymëzoi në mënyrë aq efikase, sa që brenda 10 vitesh të aktivitetit ajo arriti të transformojë në mënyrë radikale gjithë këndvështrimin kritik katolik italian përballë letërsisë moderne. Me këtë qëllim, Valentini sajoi e më në fund ia doli mbanë edhe të diktojë edhe rregullat e reja, të kritikës katolike në përzgjedhjen e kësaj literature. Madje tregojnë se për të përballuar sa më mirë rreziqet e profesionit të tij të ri si kritik letrar, Valentinit – asokohe mesoburrë, me flokë ende të zinj e të dendur – iu desh të linte një mjekërr të gjatë e të rruar me kujdes. “Letërsia është një botë misterioze, e ndërlikuar, kështu që nevojitet një mjekërr e dendur, shenjë e një diturie dhe një përvoje të gjatë jetësore, për të qarkulluar sa më i mbrojtur në rrethet e kolegëve apo shkrimtarëve që recensoj” – rrëfente ai me shaka. Është pikërisht kjo periudhë ku nisin edhe miqësitë e mëdha. Kështu, ai bëhet mik i ngushtë i botuesit Bompiani, me të cilin shkëmbente shpesh batuta humori, por miqësi të forta zë edhe me Mondadorin dhe Vallecchin, Safanin apo Marcellianin. Për t’u përmendur këtu edhe miqësitë me autorë të njohur, ku më të veçantë për të qenë Bacchell dhe Sagonaro.

Megjithatë, ishte pikërisht metoda e tij e hartimit të një kritike, cilësia e lartë e mendimit të tij kritik, të shquar për shqetësimin gjithmonë të gjallë, kuriozitetin gjithnjë të pashterrur e të shtrirë në çfarëdo lloj caku të ri, besnikëria e pasuruar me harenë më të madhe të mundshme ndaj ndershmërisë intelektuale, ato që pas disa mijëra recensionesh i dhanë emërtimin “Papa Gjovani i kritikës”. Në këtë aspekt, mund të dallojmë si madhështore interpretimet e tij sa të thella aq edhe të guximshme mbi Hamletin Shekspirian apo në atë që mbahet si “perla e recensioneve valentiniane, të quajtur “Roma oratoriane” mbi një libër të titulluar “Jeta e lutjeve në artin e Romës”. Megjithatë, dashuria e tij më e thellë shpirtërore, Shqipëria dhe historia e saj, nuk e la kurrë të qetë. Pas drejtimit të “Letture”, duke filluar që nga viti akademik 1952-53, pas vdekjes së profesor Gaetano Pettvota, Ventini pas shumë përpjekjeve, lejohet të drejtojë katedrën e gjuhës dhe literaturës shqiptare në Universitetin e Palermos. Këtu, ai shpalos gjithë dijet e tij mbi botën shqiptare dhe gjithë zellin e vet të parrëfyer mbi Shqipërinë. Nxit profesor Karl Gurakuqin të hartojë një gramatikë të gjuhës shqipe, shkruan vetë për ta përdorur si tekst mësimor dispencën “Shënime mbi historinë e kulturës shqiptare”, mban leksione mbi kanunin, mbi Fishtën dhe Koliqin, mbi Mjedën e Bernard Palaj, duke u bërë kështu shëmbulli i një përkushtimi autentik në punë dhe i një forme altriuzmi nga më fisnikët që mund të ekzistojë.
Ndërkaq, vit pas viti, me një zell vërtet të pashoq, me një durim të mrekullueshëm e me një dashuri e kopetencë shkencëtari, aktiviteti i tij i drejtonte energjitë e veta kah asaj që do të ishte projekti më madhor i gjithë jetës, korpusit gjigand prej 30 vëllimësh, të mbledhura e të dokumentuara mes mijëra e mijëra skedash biblioteke, të titulluar “Akte albane-venese të shekullit XIV-XV”, një kompleks ky sa monumental aq edhe i gjithanshëm, rigorozisht shkencor, që përmbledh një numër prej 4000 dokumentesh që, sipas vëllimeve, datojnë që nga viti 1301 deri në vitin 1447, duke përbërë kështu panoramën gjërësisht më të plotë dokumentare që ekziston deri më sot për historinë e Shqipërisë. Nga ana tjetër, kjo vepër është e një rëndësie kapitale edhe për dy arsye të tjera. Së pari, ajo shënon kulmimin e një studimi kapilar dokumentacionesh mbi historinë e përiudhës së Skënderbeut dhe veçanërisht mbi lidhjet shqiptaro-venedikase që fillon me artikujt më të hershëm “Venecia dhe Shqipëria”, ku shtjellohen lidhjet e shumta tregtare, kulturore dhe politike midis këtyre dy vendeve; Vazhdon me “Instalimet venedikase në Shqipëri gjatë shekullit XIV-XV” (1966)., një studim ky i hollësishëm mbi një periudhë të caktuar të këtyre marrëdhënieve, atëherë kur përfaqësuesit e Princit dhe komunitetet shqiptare vendosën ngritjen e “instalimeve” venedikase në tokën shqiptare, veçanërisht përgjatë bregdetit, me qëllim sigurimin e trafikut të mallrave në Adriatik; për të përfunduar me “Statutin personal të Shqipërisë në epokën e Skënderbeut (1966), një vepër kjo me shënime të mbledhura nga arkivat e Republikës së Venecias, që sjell mjaft vërtetësi mbi historinë e Skënderbeut, këtij kampioni të kristianizmit dhe pararoja e Evropës përballë turqve”, – siç e përcakton vetë Valentini.

Së dyti, ky korpus monumental vëllimesh hedh mjaft dritë rrezatuese mbi marrëdhëniet e Shqipërisë me perëndimin, që shkojnë përtej këtyre shekujve, thellë gjer në historinë e Romës, duke i ngritur kështu një përmendore madhështore këtij profili të kulturës shqiptare. Në këtë pikë, do të qe me vend të citonim pasazhe nga letrat e dy profesorëve të njohur të Universitetit të Mynihut, në lidhje me vlerën e saj; kështu, profesor Stadmüller shkruan se këto vëllime janë “… dëshmi mbresëlënëse të këmbënguljes së tij të shquar për erudicion”, ndërsa doktor Martin Camaj shprehet se “botimi i këtyre dokumenteve po bën mjaft bujë në rrethet shkencore gjermane duke bërë që At Zef Valentini të konsiderohet sot historiani më i madh i kohës, jo vetëm në Shqipëri, por njeri nga më të mëdhenjtë në gjithë Gadishullin Ballkanik”.
Ja, pse Papa Pauli VI, në atë ditë prilli të vitit 1968, u shpreh me fjalë aq lëvdonjëse e triumfale për këtë albanolog të madh, që sa herë flitet për punët e Shqipërisë nuk thotë kurrë “… Shqiptarët…”, por “Ne shqiptarët…”, për këtë njeri që luftoi gjithë jetën, pa lënë rast pa humbur për ta lartuar emrin e Shqipërisë, historinë dhe kulturën e saj, para syve të gjithë botës, siç qe psh. rasti i një konference të mbajtur në Romë (1966) ku nëpërmjet referatit “Shqipëria dhe ekumenizmi” ai arriti që me fakte e dokumente të theksojë kontributin e çmuar të shqiptarëve dhe arbëreshëve në lëvizjen kulturore dhe universale ekumenike. Ndaj, është me të vërtetë shtangëse, por edhe e hidhur në thelbin e vet, që një autor i tillë i përmasave ndërkombëtare në Albanologji të mos ketë rrezatuar me gjithë fuqinë e diellit të tij shqiptar-dashës në hapësirat e ftohta kulturore dhe akademike të Shqipërisë së pas 90-ës. Si është e mundur të lihet në harresë lëvdata e pazakontë e një Pape? Si mund të ketë ndodhur vallë anashkalimi i një historiani me një famë të tillë? Gjithësesi, “hija” ku ai është lënë duhet të ndriçohet medoemos; ajo s’duhet të ngelet “pre” e skutave të egoizmit qoftë intelektual qoftë njerëzor. Në këtë vit të 25-vjetorit të vdekjes së tij, do të qe në nderin dhe dinjitetin tonë kombëtar që figura e tij të nderohej ashtu siç e meriton. E kjo jo vetëm pse veprat që ai la pas mund të na shërbejnë si një domethënie e sigurtë në konjukturat e sotme gjeopolitike, por edhe pse është e një rëndësie jetike që shoqëria shqiptare ta kthejë kokën e ta shohë drejt e përballë këtë diell dashurie dhe erudicioni, të atij që mund të quhet pa pikë droje emblema e një albanologu të madh, por mbi të gjitha e një albanofili të jashtëzakonshëm.

Avatari i Psikologu

Anëtarësuar: 30-09-03
Postime: 7,370
Psikologu me shokë shumePsikologu me shokë shume

Gabim
Kush ishte Lekë Dukagjini?


Lekë Dukagjini është figura e dytë arbërore e shekullit të XV-të pas Skënderbeut, qe u mundua dhe e vazhdoi luften edhe pas vdekjes se Heroit Kombetar.Per studiuesit, me trashegimine e tij te "Kanunit", ai gjykohet si nje figure e plotesuar e Arberise Mesjetare, qe ka luftuar per identitet. Duhet thene se, deri me sot, nuk mjaftojne dokumentat per te treguar fytyren e vertete te Leke Dukagjinit.

Ai ishte bashkekohes i Skenderbeut dhe si per nje koincidence dhe ai u be i njohur, si Skenderbeu, kur mori ne zoterim, principaten, qe i la trashegim i ati. Pal Dukagjini, i ati i tij, vdiq ne vitin 1446. Me qender ne Lezhe, Principata e Dukagjineve perfshinte Zadrimen, zonat ne veri dhe verilindje te Shkodres, qe sot jane te mbytyra nga uji i Drinit dhe shtrihej me nje kryeqender te dyte, me qytetin e Ulpianes, dhe zoterimet ishin deri afer Prizrenit.

Referuar autorit te monografise, Cobani, Leka kishte marre nje kulture te gjithanshme, qe ne ate kohe i shkonte per shtat frymes humaniste te Rilindjes Evropiane dhe ne qytete te tilla si ne Venecia, Raguze apo Shkoder.

Duke iu kthyer kohes se tij, kontakti i pare me Skenderbeun i familjes, ka qene ne Lidhjen e Lezhes me 1444 me Palin, te jatin e Lekes. Emri i familjes, qendron pak ne kronika sepse, me vone historia duket se eshte e fokusuar vetem ne figuren e Skenderbeut, qe ne ate kohe, kishte nje kontakt shume te madh, me Oborret me ne ze te Evropes dhe emri i tij ishte teper i lakuar nga te gjithe.

"Leke Dukagjini ishte princi me i fuqishem shqiptar pas Skenderbeut dhe me me autoritet, prandaj u be pre e intrigave te politikes veneciane (dhe te historianeve) derisa Sinjoria e ndjeu rrezikun e Portes se Larte, krejt afer pragut te shtepise se vet dhe u bashkua realisht me rezistencen e shqiptareve, duke i shpallur lufte Perandorise Osmane (1463). Pas ketij viti, venecianet pushuan se perfoluri Leke Dukagjinin", thote Tonin Cobani, ne nje nga studimet e tij, kushtuar pak kohe me pare Dukagjinit te Ri.

Por, duhet thene se kronikanet e kohes kane shkruar per disa prej bemave te Leke Dukagjinit perkrah Skenderbeut, deri ne vdekjen e heroit (1468) dhe me pas ne krye te trupave shqiptare, perkrah forcave veneciane, derisa Sinjoria nenshkroi paqen me Porten e Larte (1479). Pas kesaj, historianet heshtin.

Gojedhena na ben me dije se Leke Dukagjini e vazhdoi rezistencen ne krye te trimave te principates se tij derisa ishte gjalle. Ne fund te viteve '50 ne shekullln e XV, nga kronikat e kohes permendet se Principata e Dukagjineve nuk ka me asnje nga qendrat e veta te zhvilluara. Lezha u eshte dorezuar venedikasve (1393), Ulpiana, kryeqyteti i principates eshte shkaterruar me themele nga turqit e keshtu me rradhe.

"Ne keto kushte, Leke Dukagjini ka shkuar dhe i eshte drejtuar nje keshtjelle ne Zadrime, per ta pasur si rezidence princerore, por u sulmua nga Skenderbeu, i cili ua ktheu menjehere venedikasve. Pa nje rezidence princerore dhe, per nje fare kohe, ne mes te tri zjarreve (turqit, venedikasit dhe Skenderbeu), Leke Dukagjini gjeti strehim ne thellesi te maleve te principates se tij, ku ndertoi saraje e keshtjella se bashku me banoret e lire te atyre aneve, te cilet kryezotin e tyre te deres se Dukagjineve me gruan e tij, Teodoren e Muzakajve te Beratit dhe te gjithe oborrtaret qe i shkonin pas, i rrethuan me mikpritje e respekt", shkruan studjuesi.

Dhe, referuar dokumentave te kohes, ishin po keta malesore te Principates se Dukagjineve, te njohur per trimerite e tyre, qe jo vetem e ndihmuan per te ngritur fortesat e tij, por edhe te siguronte kuoten e ushtareve, qe duhej te sherbenin nen flamurin e Lidhjes se shqiptareve.
Por, ne kete kohe eshte dukur edhe madheshtia e Lekes. Ai, duke iu pergjigjur besimit te ushtareve te tij, u siguroi ushtareve te tij shume mbrojtje dhe kur vdiq Skenderbeu edhe lirine e tyre, brenda organizimit fisnor. "Te cilen, ne kushtet e krijuara, e institucionalizoi me rioarganizimin e pleqesive mbi baze fshati e krahine. Gjate kesaj periudhe (1458-1481), kur ai udhehiqte te gjitha kuvendet dhe pleqesite e malesoreve, u ngjiz Kanuni, qe u trashegua brez pas brezi, si praktike gjykimi dhe permes fjaleve te urta, te formuluara apo te rithena prej tij, rast pas rasti, si sentenca juridike".

Duhet thene se per shekuj me rradhe, Kanuni mbeti i pashkruar dhe vetem do te vinte koha e Shtjefen Gjecovit, qe filloi te grumbullonte, ate qe populli e kishte plazmuar ne mendjen e tij, per shekuj me rradhe.

Ne ditet tona, lavdia e tij e prekshme, mund te ndjehet nga rrenojat e Shurdhahut, afer Vaut te Dejes, ish residenca e tij; ndersa ajo ligjvenese, mund te shijohet nga vepra e tij monumentale "Kanuni" mbledhur nga At Gjecovi, ne fillim te shekullit te kaluar. B.an


Kronologjia e jetës së tij

Në shek.VII-të permenden per here te pare "Dukagjinet e Arberise". Disa mendojne se mbiemri Dukagjin rrjedh nga emri i fshatit Dukagjin, diku ne kufirin e rrethinave te Pukes me Mirditen, afer fshatit Dardhe, ku kane qene te vendosur fillimisht te paret e Principates se Dukagjineve.

1202-4 Dukagjinet pushtuan Zadrimen dhe u shtrine shume shpejt ne Shqiperine e veriut me kryeqender Lezhen. Disa mendojne se ne kete kohe Dukagjinet u shfaqen ne trojet arberore te ardhur nga Franca si kryqtare dhe se mbiemri Dukagjin u formua nga perngjitja e titullit Duke me emrin Gjin ose Duka i Gjinit, qe do te thoshte Djali i Gjinit.

1356 Kur osmanet shkelin per here te pare ne Ballkan, Principata e Dukagjineve eshte zgjeruar ne Shqiperine veri-lindore dhe ka nje qender te dyte ne Fand, krahine e Mirdites se sotme. Disa mendojne se aso kohe Principata e Dukagjineve perfaqesohej me dy dege.

1389 Beteja e Fushekosoves. Thyhet nga osmanet koalicioni ballkanas, ne te cilin bente pjese edhe Principata e Dukagjineve, sadoqe nder burime nuk permenden.

1393 Dukagjinet ua dorezojne qytetin e Lezhes venedikasve, qe te mos binte nen sundimin e osmaneve, duke ruajtur te drejten e nje te tretes se te ardhurave.

1406 Princi Pal Dukagjini (1384-1446), i permendur per urtesi, vihet ne krye te Principates se Dukagjineve me kryeqender Ulpianen (qytet i themeluar prej tij), ku mbreteron se bashku me te vellane Nikolle Dukagjinin, i shquar per trimeri.

1410 Lind ne Ulpiana princi trashegimtar i Pal Dukagjinit, Leke Dukagjini, formimi kulturor i te cilit mendohet te jete bere ne qendra te zhvilluara te kohes, si Shkodra, Raguza, Venecia. Leka ka pasur edhe nje vella, Palin, me zgjuarsi te jashtezakonshme, por te verber; nje moter, Roza, me bukuri te rralle e shume krenare dhe, ndoshta, nje tjeter me emrin Maria, qe do te behet gruaja e Gjon Muzakes se Beratit.

1432 Pal Dukagjini me te vellane, Nikollen, mbeshtesin se bashku me Topiajt Aranit Komnenin, vjehrrin e ardhshem te Skenderbeut, ne kryengritjen e tij te suksesshme kunder forcave osmane. Motra e Aranit Komnenit ka qene gruaja e Pal Dukagjinit, e ema e Lekes.

1444 Pal dhe Nikolle Dukagjini jane pjesemarres te Beselidhjes se Skenderbeut ne Lezhe. Ata mbeshtesin Lidhjen me 5 000 ushtare nga 15 000 qe kishte gjithsej Skenderbeu. Pali shoqeron Skenderbeun ne Kruje.

1444 Beteja e Torvjollit ku marrin pjese edhe trupat e Principates se Dukagjineve nen komanden e Tanush Topise. Pali, se bashku me princer te tjere, do te prese ne Kruje Skenderbeun per ta pershendetur per fitoren.

1445 Ne dasmen e Mamices, se motres se Skenderbeut ne Muzakine, shfaqet per here te pare princi Leke Dukagjini. Dueli i tij me Leke Zakarine per doren e princeshes se bukur Jerina Dushmani.

1446 Vdes Pal Dukagjini. Vendin e tij ne krye te Principates se Dukagjineve e ze i biri, Leke Dukagjini.

1447 Vriten ne pusi Leke Zakaria se bashku me Bozhdar Cernovicin dhe per kete perflitet Leke Dukagjini.

1447 Nikolle Dukagjini, i nxitur nga njerezit e Skenderbeut, pushton perkohesisht Shatin, nderkohe qe Dejen e kane marre venedikasit. Skenderbeu i shpall lufte Venedikut.

1447 Leke Dukagjini martohet me Teodoren, motren me te vogel te Gjon Muzakes se Beratit. Nuk paten femije. Dukagjinet qe do te permenden pas Leke Dukagjinit ne Itali apo ne sherbim te Perandorise Osmane, rrjedhin nga familje te adaptuara prej Pal Dukagjinit ose prej Lekes.

1447-8 Skenderbeu rrethon Dejen, Shkodren dhe Durresin, qytete ne zoterim te venedikasve. Perkrah Skenderbeut eshte Nikolle Dukagjini.

1448 Paqja e Skendebeut me Venedikasit. Leke Dukagjini nuk merr pjese.

1451 Martesa e Skenderbeut. Leke Dukagjini nuk merr pjese.

1451-2 Komploti i Krrabes kunder Skenderbeut. Perflitet Leke Dukagjini.

1452 Pajtimi i pare i Leke Dukagjinit me Skenderbeun ne Durres.

1454 Breksamus, diplomat i Leke Dukagjinit, perfaqeson Skenderbeun te mbreti i Napolit. Pensioni 300 dukatesh per Leken prej mbretit Alfons.

1458 Bie Prizreni, qendra me e zhvilluar tregtare e kulturore e Principates se Dukagjineve, nderkohe qe kryeqyteti, Ulpiana, duhet menduar i shkaterruar nga themelet para Prizrenit.

1458 Leke Dukagjini pushton keshtjellen e Shatit qe ishte ne zoterim te venedikasve. Skenderbeu nderhyn me trupat e tij dhe ua kthen venedikasve.

1458-81 Leke Dukagjini nderton disa keshtjella ne thellesi te trojeve te principates se vet, forcon pushtetin vendor te malesoreve, shtetas te tij, qe jetonin brez pas brezi ne gjendje te lire dhe institucionalizon permes praktikave gjyqesore nje sistem juridiko-popullor, qe do te trashegohet permes fjaleve te urta te thena nga ai, si nje veper fondamentale e kultures humaniste shqiptare. Kjo veper, e ruajtur ne nje shqipe kaq te bukur, qe u mblodh nga Shtjefen Gjecovi ne kapercyellin e shek.XIX-XX eshte Kanuni i Leke Dukagjinit.

1461 Perflitet Leke Dukagjini se u eshte drejtuar turqve per aleance. Papa Piu II e kercenon me ckisherim.

1463 Papa Piu II nderhyn per pajtimin e Leke Dukagjinit me Skenderbeun.

1463 Pajtimi i dyte me Skenderbeun. Leka bashkohet me Lidhjen e Skenderbeut, Venedikun dhe Ivan Cernovicin e Malit te Zi.

1465 Ne betejen e Sfetigradit, Leke Dukagjini shpeton prej vdekjes Skenderbeun.

1466 Leka dhe Nikel Moneta komandojne 13 mije forca shqiptare perkrah Skenderbeut kunder Ballaban Pashes.

1468 Ne Shkoder thyhen trupat osmane prej ushtrise shqiptare pa pjesemarrjen e Skenderbeut. Mendohet se kjo fitore eshte arritur nen drejtimin e Leke Dukagjinit.

1468 Vdes Skenderbeu. Leke Dukagjini eshte nder kryetrimat shqiptare qe iu ndodh prane deri ne castet e fundit te jetes.

1477 Leka ne mbrojtje te Krujes, ku duhet te kete mbetur i plagosur, pasi u perfol se mbeti i vrare.

1479 Venecianet nenshkruajne pushtimin e Shqiperise prej turqve, por Leke Dukagjini vazhdon rezistencen keshtjellave, qe kishte ngritur thellesive te maleve te principates se tij.

1481 Leke Dukagjini permendet per here te fundit ne dokumentet e kohes, duke kaluar nga Raguza per ne principaten e tij.

1481 Mendohet vdekja e Leke Dukagjinit, pinjolli me i fundit i Principates se Dukagjineve. Asnje dokument nuk flet per vendvarrimin e tij. Gojedhena thote se iku duke bekuar lirine e viseve shqiptare dhe duke mallkuar roberimin e tyre, derisa te zotet te kthehen ne trojet e veta.

At Shjefen Gjecovi.Themelus i koleksionit te parë arkeologjik në trojet shqiptare

Nji ndër figurat më të rëndësishme[/size][/b] dhe më të qëndrushme të Rilindjes Kombtare, asht edhe Atë Shtjefën Gjeçovi.U lind më 12 korrik 1874 në Janjevë të Kosovës. Mësimet e para i mori në vendlindje, i vazhdoi në Kuvendin françeskan të Troshanit (Shqipëri), në Dërventë (afër Banja LLukës) dhe në Fojnicë e Kresheve të Bosnes e Hercegovinës. U shugurua prift në Zllakuqan (afër Klinës), më 25 korrik 1896. Shërbeu në Zllakuqan, Pejë, Gllogjan të Pejës, në Gjakovë e Zym të Hasit të Thatë të Kosovës, si dhe në Theth, Gomsiçe, Rubik, të Kurbinit, Vlo-rë, Prekal të Shalës e vende të tjera të Shqipërisë si edhe në Zarë të Kroacisë e Livno të Hercegovinës. U vra nga okupatori serb në Zym të Hasit të Thatë, më 14 tetor 1929. Atë Shtjefën Gjeçovi u lind dhe u rrit në shtratin e Rilindjes Kombëtare. Ishte personalitet i rrallë i fesë dhe i kombit. I nderuar nga mbarë kombi shqiptar ishte pishtar i devotshëm i shqiptarizmës, atdhedashurisë dhe i arsimit e kulturës shqiptare. Atë Shtjefën Gjeçovi bëri gjurmë të pashlyeshme në fushën e teologjisë së krishter (Katolike), në fushën e arsimit, të arkeologjisë, historisë, etnografisë, mbledhjes, sistemimit e kodifikimit të të drejtave zakonore shqiptare, mbledhjes së fol-klorit, në fushën e krijimtarisë së prozës e poezisë, si edhe të përkthimeve. Gjeçovi ishte një figurë poliedrike që do të thotë se vepra dhe kontributi i tij përbëjnë tiparet dalluese të atdhetarizmit e ilumini-zmit shqiptar. Ai hapi 11 shkolla shqipe dhe punoi në detyrën e mësuesit të sh-qipes në më shumë se 20 të tjera (Shko-lla).Themeloi koleksionin e parë arkeologjik në trojet shqiptare. Për kontributin dhënë afirmimit të vlerave kombëtare fi-toi admirim në nivelin kombëtar dhe nga qarqet shkencore evropiane, për çka edhe u titulla doktorit nderi në Universitetin e Lajpcigut të Gjermanisë. Ndër veprat më të rëndësishme të Atë Shjefen Gjeçovit që kanë lënë gjurmë në letërsinë shqipe dhe përgjithsisht në kulturën tonë janë: "Dashnia e atdheut" (19-01), "Jeta e shën Luçisë" (1904), "Agimi i Gjydetnisë" (1910), "Nji argtim arkeolo-gjik" (1902), "Sebaste s'Armeni apo në Arbëri" (1921), "Trashëgime thrrake?iliriane" (1924), "Trashëgime pellazge në traditën shqiptare" (1914), si dhe veprat që u botuan më vonë si "Kanuni i Lekë Duka-gjinit" (1933), "Shërbyesi i botës ose Jeta e Jezu Krishtit" (1997), apo veprat që ndodhën në dorëshkrim, si "Trashëgime ilire në traditën shqiptare", "Përrallat popullore" (1903), "Doke e zakone vdekjeje" (1907), "Mënyra e jetës në Malci" (1908), "Doke e zakone dasmash" (1910?1911) si dhe përkthimet e botuara "Atil Reguli" (1912), "Vajza e Orleansit" (1916), "Mark Kuli Kryeqitas" e shumë e shumë të tjera. Atë Shtjefen Gjeçovi krijoi mbi 10 mijë faqe materiale e krijime të tjera të fushave të ndryshme. Në shenjë të përkujtimit të Atë Shtje-fën Gjeçovit, tash e 29 vjet me radhë në Zym të Hasit të Thatë mbahet manifestimi tradicional kulturo?letraro?shkencor "Ta-kimet e Gjeçovit", pastaj emrin e tij e mbajnë shumë shkolla fillore e të mesme në Kosovë, si dhe klubi letrar në Zym e shumë grupe letrare nëpër shkolla fillore e të mesme të Kosovës, si arkeologët e gru-pit të Historisë në Universitetin e Prishti-nës.Ai la gjurme ne fushen e arsimit, arkeologjise, historise, etnografise, dhe sidomos ne sistemimin e kodifikimit te te drejtave zakonore shqiptare, mbledhjes se folklorit, sic e deshmon eseja "Trashigimi thrako-ilirjane". Nje figure poliedrike tipar edhe per disa personalitete te iluminizmit shqiptar. Per kontributin ne afirmimin e vlerave kombetare qe paten jehone ne qarqet shkencore evropiane, atij iu dha titulli Doktor Nderi ne Universitetin e Lajpcigut, Gjermani(Shtjefën Gjeçovit).

NAIM FRASHERI

Figura qëndrore e letërsisë shqiptare të Rilindjes, ai që u bë shprehës i aspiratave të popullit për liri e përparim, si poet i madh i kombit, është Naim Frashëri, bilbili i gjuhës shqipe. Naimi lindi më 25 maj 1846 në Frashër, që ishte edhe një qendër bejtexhinjsh. Mësimet e para i mori tek hoxha i fshatit në arabisht e turqisht. Që i vogël nisi të vjershëronte. Studimet e mesme i kreu në Janinë, në gjimnazin e njohur "Zosimea". Aty horizonti i tij kulturor u zgjerua së tepërmi, njohu letërsinë, kulturën dhe filozofinë klasike greke e romake, ra në kontakt me idetë e Revolucionit Borgjez Francez dhe me iluminizmin francez. Duke përvetësuar disa gjuhë, si: greqishten e vjtër e të renë, latinishten, frëngjishten, italishten e persishten, Naimi, jo vetëm që mori bazat e botëkuptimit të vet, por njohu edhe poezinë e Evropës e të Lindjes. Të gjitha këto tradita poetike ndikuan në formimin e tij si poet. Më 1870, pas mbarimit të shkollës, shkoi për të punuar në Stamboll, por u prek nga turbekulozi dhe u kthye në Shqipëri në klimë më të shëndetshme.
Gjatë viteve 1872-1877 Naimi punoi në Berat e në Sarandë si nëpunës. Kjo periudhë pati rëndësi të veçantë në formimin e tij. Atdhetar e si poet. Ai njohu më mirë jetën e popullit, zakonet, virtytet dhe aspiratat e tij, gjuhën e bukur e shpirtin poetik të njerëzve të thjeshtë, krijimtarinë popullore, bukurinë e natyrës shqiptare.Ndërkohë vendi ishte përfshirë në ngjarjet e mëdha të lëvizjes çlirimtare, që do të sillnin formimin e Lidhjes Shqiptare të Prizerenitmë 1878, udhëheqës i së cilës ishte Abdyli, vëllai më i madh i Naimit. Naimi dha ndihmesën e vet për krijimin e degëve të lidhjes në Jugun e Shqipërisë, përkrahu dhe përhapi programin e saj. Më 1880, kur veprimtaria e Lidhjes ishte në kulm, ai shkroi vjershën e gjatë "Shqipëria", në të cilën shpalli idetë kryesore të Rilindjes. Me këtë krijim Naimi niste rrugën e poetit kombëtar. Më 1881 Naimi u vendos përfundimisht në Stamboll, ku u bë shpirti i Shoqërisë së Shkronjave dhe i lëvizjes së atdhetarëve shqiptarë. Gjithë forcat dhe talentin ia kushtoi çështjes kombëtare, punoi për ngritjen e shkollës shqipe dhe hartoi libra për të, shkroi vjersha, përktheu e botoi vazhdimisht, duke ndihmuar për zhvillimin e letërsisë sonë, për botim edhe të shumë veprave të autorëve të tjerë. Lëvizja kombëtare, idealet e çlirimit të Shqipërisë, të përparimit e të qytetërimit të saj, u bënë faktori themelor që ndikoi në formimin e Naimit si poet e atdhetar.
Krijimtaria e gjerë letrare e Naimit, me veprat poetike e didaktike, kap një periudhë të shkurtër prej 13 vjetësh (1886-1899). Vetëm në vitin 1886 ai botoi veprat "Bagëti e Bujqësia", "Vjersha për mësonjtoret e para", "Histori e përgjithshme" dhe poemën greqisht "Dëshira e vërtetë e shqiptarëve", "E këndimit çunavet këndonjëtoreja". Më 1885 botoi përmbledhjen me vjersha persisht "Tehajylat" (Ëndërrimet) më 1888 botoi "Dituritë", më 1890 "Lulet e verës", më 1894 "Parajsa dhe fjala fluturake", më 1898 "Historia e Skënderbeut" dhe "Qerbelanë" dhe më 1889 "Historia e Shqipërisë". Sëmundja dhe lodhja e madhe ia keqësuan shëndetin poetit, zemra e të cilit pushoi së rrahuri më 20 tetor 1900, në moshën 54-vjeçare, i zhuritur nga malli për atdheun dhe me brengën që s'e pa dot të lirë.Vdekja e poetit qe një zi e vërtetë kombëtare. Shqiptarët kishin humbur atdhetarin e kulluar, apostulin e shqiptarizmës, poetin e madh. Dhembjen dhe vlerësimin për Naimin e shprehu bukur elegjia e Çajupit, që niste kështu:

Vdiq Naimi, vdiq Naimi,
moj e mjera Shqipëri,
mendjelarti, zemërtrimi,
vjershëtori si ai.



Naim Frashëri vuri themelet e letërsisë kombëtare shqiptare. Vepra e tij shënoi lindjen e një letërsie të re me vlera të vërteta artistike. Ajo shprehte aspiratat e shoqërisë shqiptare të kohës dhe ndikoi fuqishëm në luftën e saj për liri e progres.
Naimi krijoi traditën e letërsisë patriotike, qytetare, ai solli në letërsi botën shqiptare, aspiratat jetike të popullit.
Dashuria për Atdheun, popullin dhe njeriun, krenaria kombëtare dhe besimi në të ardhmen, ideja e madhe e çlirimit, formojnë thelbin romantik të veprës së tij. Naimi e afroi letërsinë me popullin, duke trajtuar tema të reja, të ndryshme nga ato të letërsisë së vjetër, temat e problemet e kohës.
Në formimin e Naimit si poet ndikuan disa faktorë, por faktori kryesor ishte jeta e popullit të vet dhe lëvizja e tij për çlirim kombëtar.
Naimi njohu disa tradita poetike të huaja, prej të cilave mori elemente që u tretën mjaft natyrshëm në veprën e vet. Por krijimtarisë së tij vulën e origjinalitetit ia vuri jeta dhe tradita historike e artistike e populli të vet. Traditat poetike popullore, që përbën një nga burimet e formimit të tij si poet, i dha shumë më tepër nga çdo traditë tjetër. Lidhja me të u shpreh jo vetëm në gjuhën e poezisë së Naimit dhe në figuracionin e pasur, por, në radhë të parë, në përmbatje dhe në frymën e saj.
Naimi është bilbili i gjuhës shqipe, mjeshtër i fjalës. Vepra e tij vuri bazat e gjuhës letrare kombëtare shqipe, e cila do të njihte më vonë një zhvillim të mëtejshëm, për të arritur gjer në shqipen e sotme letrare kombëtare të njësuar e të zhvilluar. Tradita që krijoi Naimi, është e gjallë dhe frymëzuese edhe në jetën e shoqërisë sonë të sotme. Naimi më tepër se shkrimtar, është poeti më i madh i Rilindjes sonë Kombëtare, është atdhetar, mendimtar dhe veprimtar i shquar i arsimit dhe i kulturës shqiptare.


1846 - 1900

Jeta dhe Vepra

Hyrje
Lirika Filozofike
Pikëpamjet Patriotike dhe Botëkuptimi
Analiza
Bagëti e Bujqësia
Lulet e Verës
Historia e Skënderbeut
Poezi
Fjalët e Qiririt
Gjuha Jonë
Korça
Tradhëtorëtë
Emri i Zotit
Dëshira
Falja
Zonj' e Fatit
Mejtimi
Perëndija
Në dashtë Zoti
Ujku dhe Qengji
Pellazgët - Shqipëtarët
Shkëndijë e Diellit ndaj Manushaqes
Zogu dhe Djali
Bagëti e Bujqësia
Pjesa e Parë
Pjesa e Dytë
Pjesa e Tretë
Parajsa
Pjesa e Parë
Pjesa e Dytë
Pjesa e Tretë
Pjesa e Katërt
Pjesa e Pestë
Histori e Skënderbeut
Pjesa e Parë
Pjesa e Dytë
Pjesa e Tretë
Pjesa e Katërt
Pjesa e Pestë

Pashko Vasa
(1825-1892)

Veprimtari shquar i Rilindjes Kombëtare, poet dhe publicist patriot. Lindi në Shkodër. Pasi kreu mësimet e para në vendlindje, shërbeu si sekretar i konsullatës britanike. Më1847 vajti në Itali dhe mori pjesë në luftën çlirimtare të popullit të këtij vendi kundër zgjedhës së huaj. Për t'u shpëtuar përndjekjeve u shtrëngua të hidhej në Stamboll, ku më pas zuri vende me rëndësi në administratën osmane. Pashko Vasa hyri që herët në lëvizjen patriotike, por veprimtari të dendur për çështjen kombëtare zhvilloi në vitet 70, kur bashkë me K.Kristoforidhin, u përpoq për krijimin e një shoqërie për përhapjen e shkrimit shqip dhe ngjalljen e ndërgjegjies kombëtare. Në vitet 1878-1882 krahas A.Frashërit u shqua si një nga figurat kryesore të Komitetit të Stambollit për mbrojtjen e Shqipërisë. Më 1879 ishte ndër veprimtarët më aktivë të «Shoqërisë së të shtypurit shkronja shqip». Pashko Vasa është autor i një vargu veprash me karakter politik e historik, në të cilat mbrojti çështjen e popullit shqiptar, të drejtën e tij për të rrojtur i lirë dhe i pavarur. Botoi «Skicë historike mbi Malin e Zi sipas traditave të Shqipërisë («Esquisse historique sur le Monténégro d'après les traditions de l'Albanie», Constantinopole, 1872), ku përshkroi pashallëkun e Shkodrës nën Bushatasit, «E vërteta mbi Shqipërinë dhe shqiptarët» («La vérité sur l'Albanie et les Albanais», Paris 1879), në të cilën, krahas të dhënave historike mbi popullin shqiptar dhe qëllimet e luftës së tij, kritikoi administratën burokratike osmane dhe paraqiti kërkesat e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Penës së Pashko Vasa i përket edhe vepra «Bosnja dhe Hercegovina gjatë misionit të Xhevdet Efendiut» («Bosnie et Hercegovine pendant la mission de Djevdet Effendi», Constantinopole 1865).
Pashko Vasa shkroi një varg veprash të cilat i shërbenin zgjidhjes së çështjes së shkrimit dhe mësimit të shqipes; «Alfabeti latin i zbatuar në gjuhën shqipe» («L'alphabet latin appliqué à la langue albanaise», Constantinopole 1878, «Gramatika shqipe për t'u përdorur nga ata që dëshirojnë ta nxënë këtë gjuhë pa ndihmën e një mësuesi» («Grammaire albanaise à l'usage de ceux qui désirent apprendre cette langue sans l'aide d'un maître», London 1887).

Pashko Vasa zuri një vend edhe në historinë e letërsisë shqiptare që po krijohej; ai është autor i vjershës së njohur «Moj Shqypni, e mjera Shqypni!» (1880), e cila u botua si fletë fluturuese. Me dashurinë e flaktë për atdheun që dergjej nën thundrën e të huajit, me notën e dhimbjes për të, me grishjen drejtuar bashkatdhetarëve për të kapërcyer dasitë fetare dhe për t'u bashkuar në emër të çlirimit të vendit, vjersha luajti rol për zgjimin kombëtar të shqiptarëve. E vënë në muzikë, ajo u këndua si himn patriotik. Vepër tjetër e Pashko Vasës në lëmin e letërsisë është «Bardha e Temalit» («Barda de Témal», Paris 1890), një nga romanet e para në letërsinë shqiptare. Aty përshkruhet mjedisi shqiptar në Shkodër në vitet 40 të shek.XIX me doket dhe zakonet karakteristike. Botoi edhe një përmbledhje me vjersha italisht «Rose e spine» (1873).

Që nga viti 1883 e derisa vdiq Pashko Vasa shërbeu si guvernator i përgjithshëm i Libanit, ku edhe vdiq. Me interesimin e pushtetit popullor eshtrat e tij u sollën në atdhe. (V.B.)

ASDRENI.
(1872-1947)

Aleksander Stavre Drenova

Poet i shquar, publicist dhe veprimtar patriot e demokrat. Lindi më 11.4.1872 në Drenovë në një familje të varfër fshatare. I mbetur jetim u detyrua të braktiste shkollën e mesme dhe të mërgonte në Rumani më 1889. Bëri punë të ndryshme dhe kaloi një jetë me shtrëngime. Mori pjesë gjallërisht në përpjekjet e kolonisë së shqiptarëve të Bukureshtit në luftën për çlirimin kombëtar dhe u shqua si veprimtar i saj. Nisi të shkruante poezi dhe publicistikë nga fillimi i shek. XX. Në krijimet e para poetike, të cilat i përmblodhi në lïbrin "Rreze dielIi" (1904), Asdreni vijoi traditat e poezisë së N.Frashërit, lartësoi dashurinë për atdheun, nxiti bashkatdhetarët të rreshtoheshin në luftën për çlirim nga zgjedha turke. Vepra më e rëndësishme e Asdrenit, "Ëndrra e lotë" (1912) shquhet për pasurinë e motiveve, frymën demokratike dhe nivelin e denjë artistik. Në krijimet e këtij vëllimi poeti demaskoi ashpër pushtuesit e huaj, i këndoi heroizmit të masave popullore në kryengritjet e armatosura të v.1911-1912, fshikulloi parinë frikacake dhe oportuniste, e cila iu resht detyrës ndaj atdheut («Zëri i kryengritësve», «Krerëve tradhëtorë», «Çpërblimi»). Te ky vëllim u përcaktuan tiparet themelore të krijimtarisë së Asdrenit: fryma luftarake, karakteri demokratik, interesimi për problemet shoqërore, notat e ligjërimit të gjallë. Ajo shënoi një hap në kalimin nga romantizmi te realizmi në letërsinë shqiptare. Në krijimtarinë e Asdrenit motivi i luftës për çlirim kombëtar u ndërthur me idenë e luftës shoqërore, në shumë vjersha gjeti pasqyrim pakënaqësia e njeriut të thjeshtë ndaj shoqërisë borgjeze të kohës.

Ngjarjet që pasuan shembjen e shtetit të lirë kombëtar shkaktuan tek poeti një dëshpërim të thellë, që u shpreh në krijimet e periudhës 1914-1920 («Shqipëria më 1914» etj.). Në gjysmën e parë të v.20, nën ndikimin e lëvizjes demokratike, poezia e Asdrent përjeton një hov të ri. Në një sërë veprash të kësaj kohe poeti shprehu aspiratat e masave popullore për drejtësi shoqërore. Në heroin e poemës "Burri i dheut" (1920), Asdreni mishëroi përfaqësuesin e vegjëlisë që derdhi gjakun më 1920 për dëbimin e pushtuesve italianë dhe për një të ardhme më të mirë. Në këtë periudhë poeti shkroi një radhë vjershash të rëndësishme. si «Hymni i festës», «Fisnikët e Shqipërisë», «Republika shqiptare», në të cilat demaskoi forcat e vjetra shoqërore dhe antipatriotike, që përvetësuan frytet e sakrificave të masave popullore në luftën për çlirim dhe nisën të sundojnë vendin sipas interesave të tyre. Dështimi i Revolucionit Demokratikoborgjez të Qershorit 1924 e forcoi frymën e pesimizmit dhe të fatalizmit në krijimtarinë e Asdrent (Psallme murgu, 1930, dhe një varg krijimesh poetike të viteve 30). Herë-herë poeti u përpoq të çlirohej nga ndikimet moderniste: në poemën «Trashëgimi» (1935) kritikoi regjimin çifligaro-borgjez që i kishte zhytur masat në një humnerë vuajtjesh. Vëllimin e vet të katërt Kambana e Krujës nuk e botoi dot me gjallje. Në vjershat e viteve të fundit të jetës përshëndeti ngadhënjimin e revolucionit popullor në Shqipëri
__________________

PRENG BIB DODA
Një nga figurat qëndrore të historisë së Mirditës. Princ i saj për një periudhë të gjatë, i biri i Bib Dod Pashës. Ka lindur në Orosh në vitin l860 në derën kapidanore. Ishte ndër krerët e Lidhjes Shqiptare të Prizerenit në vitin l878. Fishta do ta portretizonte me madhështi në kryeveprën e vet epike “Lahuta e Malcis”.

Qeveria turke e internoi për 19 vjet në Azinë e Vogël për ta mënjanuar nga roli i tij qeverisës në Mirditë. Krerët e Mirditës të nxitur dhe nga Prend Doçi i bëjnë presion, Portës së Lartë për lirimin e tij. Pas ndërhyrjes së Fuqive të Mëdha, Preng Pasha kthehet nga internimi në vitin 1904. Ka udhëhequr Mirditën në kuvendet e kohës, në kryengritje kundër tukut dhe në pajtimin e gjaqeve. Pas shpalljes së Pavarësisë do të ishte nje emër me peshë në politikën shqiptare. Në vitin l9l8 merr pjesë në Kongresin e Durrësit dhe zgjidhet nënkryetar i Qeverisë së Durrësit. Vdes në vitin 19l9 në një pritë në afërsi të Lezhes.

Në historinë e Mirditës për një periudhë të gjatë kohe kanë luajtur rol të dorës së parë dhe kapidanë të tjerë të Derës së Gjomarkajve, si Lleshi i Zi, Preng Lleshi, Bib Dodë Pasha, Marka Gjoni, i cili është në krye të krerëve të vilajetit të Shkodrës në vitin l908 në një nga nismat kombëtare të Shpalljes së Pavarësisë etj. Gjon Marka Gjoni është kapidani i fundit që e ushtron pushtetin e tij tradicional deri në mbarimin e Luftës së Dytë Botërore.

Gjon Gjomarkaj

Vatikani qendra botërore e kristianizmit, në historinë e tij mijvjeçare do të shënoi nji ngjarje me të vërtetë shumë të madh për mirditasin Gjon Gjomarkajn me dekret të Selisë së Shejtë ai pranohet të punojë si redaktor pranë Radio Vatikanit, seksioni i gjuhës shqipe në vitin 1980.

Pranë kësaj Radio ai kishte dhanë ndihmesën e tij si bashkëpuntor i jashtëm që pas thirrjes së parë në audiencë nga Papa Piu XII. Ai qe bërë i njohur me shkrimet e intervistat e tija në botën katolike. Zani i tij tingëllues u ba shumë shpejt i njohur në botën shqiptare dhe për këtë fillon menjiherë të marrë përgëzimet nga ish drejtori i Radio Vatikanit për gjuhën shqipe imzot Zef Shestani. Në një kohë kur ai ishte me pushime i shkruente vartësit të tij të ri: “Zani yt ka marrë hov e s'të ndal asgja. Në këtë mënyrë jeni nderi i programit tonë e për të mirën e vendit tonë”.

Hapja e Radio Vatikanit në gjuhën shqipe ka qënë nji dhuratë e çmuar e Selisë së Shejtë ndaj popullit shqiptar. Kjo radio që prej kohës së krijimit të saj më 3 tetor 1951 ishte jo vetëm në shërbim të Selisë së Shejtë, por dhe nji ushqim shpirtëror për të gjithë të krishterët, për të gjithë shqiptarët në përgjithësi, sepse përmes saj çdo ditë u shkonte të krishterëve mesazhi i zëvëndësit Pjetri, mesazhi i ngushëllimit e durimit, qëndresës e ngrohtësisë vllaznore, i shpresës dhe i paqës të tanë popullit në Atdhe.

Të gjithë shqiptarët jashtë Shqipnie e pritën hapjen e kësaj radioje amtare me gëzimin ma të madh e me mirënjohje të thellë tue vërtëtue dhe nji herë atë që Selia e Shenjtë nuk i kishte harrue, por ishte gjithmonë pranë tyre e me ta ndante vuajtjet e shpresat. Radio Vatikani varej nga Selia e Shenjtë, por seksionit të gjuhës shqipe i qe lanë nji autonomi e gjanë në veprimet e veta, si në zgjedhjen, ndërtimin e përpunimin e materialeve për transmentim. Ajo punonte me moton Fè e Atdhè, sipas nevojave të popullit shqiptar, tue pas parasysh gjithmonë problemet kryesore, tue qenë pranë shpirtërisht në rastet ma të vështira të tij.

Misioni i kësaj Radio erdhi gjithnji tue u rrit, duke pas parasysh egërsinë e rregjimit komunist ndaj besimeve fetare, egërsi kjo që u shfaq me shembjen e institucioneve fetare, me persekutimin e klerikëve e deri me shpalljen jashtë ligjit besimin në perendinë, duke u shpallur kështu Shqipnia i pari shtet ateist në botë, prandaj kësaj radioje u desht të intensifikonte ma shumë punën e saj.

Gjon Gjomarkaj e nisi punën me shumë vrull e dashuri e plot pasion pranë Radio Vatikanit. Cilësitë e tij morale e njerzore ishin vërtet nji bazë e fuqishme për ta realizuar misionin, zani i tij pranë kësaj radioje përmes mikrofonit qe vendimtar për të mbajtur vazhdimisht gjallë besimin tek zoti, që ky besim të mos shuhej kurrë në kundërshtim me ato që propogandonte regjimi komunist.

“Ju flet Radio Vatikani”

Gjon Gjomarkaj punoi me vrull të jashtëzakonshëm për të dhanë nji mori programesh në mënyrë që në Shqipni të arrihej liria e plotë, liri fetare e respektim i të drejtave njerëzore, pasi shqipëtarët po përjetonin nji persekucion të plotë fetar në ateizëm e duhej që rinia shqiptare të besonte tek zoti, tek krijuesi i gjithësisë. Gjon Gjomarkaj ka qënë kërcënuar me vdekje nga Tirana dhe agjentët e Beogradit që të mbyllte gojën, por ai asnjëherë nuk u tremb dhe zani i tij në mikrofon tingëllontë ma me fuqi e bindje se sistemi marksist do të shembej nga vetë popujt që i kishte robnue dhe vërtetë gardhi i hekurt i sistemit komunist u shemb pa gjakderdhje ashtu siç propogandonte Radio Vatikani dhe siç dëshmonte Papa Gjon Pali i Dytë. Veprimtaria e Radio Vatikanit në gjuhën shqipe nga njëra anë e tërbonte rregjimin e Tiranës dhe bantë çmos që programet e saj të mos dëgjoheshin, por nga ana tjetër ato programe u dëgjonin fshehtas nga të gjitha moshat e mbusheshin me gëzim duke ju lutur e falur krijuesit të gjithësisë.

Është e vështirë të përshkruash punën e gjatë disavjeçare të Gjon Gjomarkajt pranë kësaj radioje nga një ish bashkëpuntor i jashtëm, në asistencë, redaktor i niveleve të ndryshme e ma në fund drejtor i kësaj radioje. Nga e gjithë kjo veprimtari voluminoze, do të ndalem në disa nga emisionet ma të rëndësishme të përgatitura e transmentuara prej tij.

“At Giovani Fausti martir i fesë” përshkruan si u shkatërrue shtëpia e jezuitëve në Shkodër, muret u hapën, u shkatërruen varret e entëve italianë. Më 31 dhjetor 1945 qe arrestue në Shkodër At Fausti, rektor i seminarit Papnuer dhe i kolegjit saverianum. Atë Faustit ju ba një gjygj kukull ku dënimet jepeshin gjithnji nga komunistët në pushtet. At Fausti ndonëse ishte bamun kockë e lëkurë nga torturat e tmerrshme të sa muajve i përballoi ato me qetësinë e të fortit, me vendosmërinë e Jezusit. Me 4 mars 1946 e nisën drejt vendit të pushkatimit. Përpara se t'u rrëzonte nga plumbat e gjaksorëve komunist brohoriti me za të lart “ Rroft krishti mbret” gjaku i kulluet i At Faustit vaditi kështu tokën e Shqipnisë.

Buletini nr 1 i Radio Vatikanit 1988

Në vitin 1986, Papa Gjon Pali i dytë ban nji takim me shqiptarët e mërguem në botë. Gjon Gjomarkaj merr pjesë në këtë takim si emigrant e ndërkohë dhe si redaktor i Radio Vatikanit. Në nji buletin të radios e përshkruen duke u ndalur tek fjalët e Papës, i cili theksoi se: “ Unë e jetoj martirizimin e popullit tuaj. Ju jeni përfaqësues të thjeshtë të tokës martire të Shqipërisë e cila gjeografikisht asht shumë afër e moralisht shumë larg. Kisha, u tha shqiptarëve Papa Vojtila nuk mund të zhduket nga zemra, sepse asht krijue nga shpirti i shenjtë. Shqiptarët shkuen tek Papa për t'i dëshmue se zemrat e tyre, ndjesitë e tyre dhe besimi në zotin janë ma tepër se kurrë të gjalla dhe se kqyrin me plot shpresë e besim kishën e Romës, për deri sa nji ditë Gjon Pali i dytë të mundet me vizitue Shqipërinë lirisht së bashku me bijtë e saj”

Ky takim qe zhvilluar në Famullinë Romake të Shën Grigorit VII më 26 prill të vitit 1986.

Tepër mallëngjyese jepet në Radio Vatikan audienca private që Papa Gjon Pali i dytë bani me 6 maj 1988 me rreth 250 shqiptarë të ardhur nga Amerika e Europa. “ Ky takim tha Papa i mbush zemrat tona me përmalli. Shoh në fytyrat tueja fisnikërinë e lashtë të popullit shqiptar, por shoh dhe përmallimin tuej për Atdhe e tokën e shqiponjave, nji komb shumë fisnik për kujtime e tradita të lashta e të shkëlqyeshme që ka ba luftra të pandërprera për liri. Toka juej aq e afërt gjeografikisht asht shumë e dashtun për mue. Megjithë zemër ndaj me ju shpresën që kisha tash 2000 vjet rrënjosur në tokën shqiptare të mundet me fitue dhe njiherë lirinë, për të qënë element e mjet bashkimi kombëtar dhe nji faktor i rëndësishëm paqe në zemër të popullit tuaj. Buletin nr4 viti 1988.

Në kohën kur persekucioni ndaj fesë qe shtuar, kishat e mbyllura, faltoret e dërmuara e të shkatërruara, klerikët e burgosur e të pushkatuar, Radio Vatikani ( Seksioni i gjuhës shqipe) u përpoq që të ruante atë thesar kulture kishtare kombëtare, ato vlera fetare, që mjerisht regjimi komunist po mundohej me i zhduk, por nuk po ja arrinte qëllimit dhe për këtë nji rol të madh po luante pikërisht Radio Vatikani në këtë drejtim, i cili demaskonte shtypjen e të drejtave e lirive themelore të njeriut në Shqipëri, demaskonte shtypjen dhe persekucionin komunist duke i torturuar njerëzit kampet e përqëndrimit dhe me burgosje politike. Për të gjitha këto misione nuk ka munguar falenderimi e përgëzimi ndaj tij nga ana e Selisë së Shejtë.

Emisionet e Radio Vatikanit u kanë qëndruar gjithmonë afër shpirtnisht Kosovës e bijve të saj, gjithnji në vuajtje e të shtypur nga të huajt. Programet e Radios kanë denoncuar pa ndërprerje përpara botës vuajtjet që kishin pësuar kosovarët për të vetmen arsye se ky popull kreshnik kërkonte vetvendosje për fatin e tij, kërkonte paqë e drejtësi në trojet e veta, kërkonte po ato të drejta që kishin popujt e tjerë të fiksuara nga karta e Kombeve të Bashkuara.

Në disa emisione me kurajo asht demaskuar dhe politika e padrejtë europiane ndaj kombit shqiptar pas luftës së parë botërore, që tokat shqiptare u cunguan dhe ju dhanë Jugosllavisë, Malit të Zi, Greqisë. Shqipëria qe kështu i vetmi vend në botë që kishte kufirin e saj të ndamë me bashkombasit e saj.

Radio Vatikani në gjuhën shqipe me guxim demaskoi dhe përpjekjet djallëzore që patën bërë jugosllavët për të shtënë në dorë Radio Vatikanin ( Seksionin e gjuhës shqipe), duke vënë në shërbim të saj mjerisht dhe ndonji nga klerikët shqiptar, por kjo manovër djallëzore e tyre nuk u realizue asnjiherë, përderisa ky program u drejtua nga Mons Zef Shestani e pas tij nga Gjon Gjomarkaj. Gjatë kohës së aktivitetit tij në Radio Vatikan, Gjon Gjomarkaj ka paraqitur dy studime të cilat janë cilësuar nga më të mirat dhe janë depozituar në Arkivin e Selisë së Shenjtë.

Studimi i parë: “Kisha shqiptare dhe martirët e saj dje e sot”. Ky studim qe vënë në dispozicion të redaksisë qëndrore në përshtatje me qëllimet misioniare të Papës për apostolikët në lutjet e nandorit 1983, për lirinë fetare të shqiptarëve. Shqiptarët thuhej në studim janë bijtë e një kombi të vogël në numër por rezistentë e të fortë si shkëmbejt e bardhë graniti të maleve të tyre.

Kanë shpëtuar pothuajse për mrekulli. E në këtë mrekulli që kisha nuk asht e vetmja autore, por sigurisht e pa dyshim një faktor esencial. Ky pohim asht nji realitet historik, sepse siç shkruan doktor Orlhon nga Viena në Hyllin e Dritës më 1940 se rëndësia e kishës katolike për popullin shqiptar asht e madhe. Historia e popullit shqiptar asht histori e luftës shekullore e nuk mund të ndahet nga ngjarjet e kishës, nga vlerat e klerit.

Historia e kristianizmit në këtë studim fillon nga shekulli i parë para lindjes Krishtit, vazhdon pastaj gjatë mesjetës, më vonë me pushtimin turk, kohën e Rilindjes Kombëtare, duke u mbyllur në kishën katolike në periudhën e komunizmit, gjendjen e saj kur mbi të u ushtrue nji persekucion i pashembullt. Në Shqipëri ekzistonin 10 Dioqeza, 117 kisha, dy seminare, 357 priftërinj e motra, shkolla katolike ku nga këto kanë dalë shkrimtarë të afirmuar e edukatorë kompentenë. E gjithë kjo veprimtari misioniare u shkatërrua me ardhjen e komunistëve në pushtet e u arrit deri atje sa Shqipëria vendosi në Kushtetutë shpalljen se ishte shtet ateist.

Studimi përshkruente se si priftërinjtë katolikë u dërguen në burgjet e ndryshme e disa prej tyre qenë zhdukur. Shqipëria ishte vendi me më shumë të burgosur politik se asnji vend tjetër. Në Shkodër 1300, Balsh 4000, Vlorë 900, në Spaç të Mirditës 3500, në Tiranë 1500 etj. ndërsa mjaft të tjerë ishin dërguar në kampet e përqëndrimit në Berat, Burrel, Ballsh, Bulqizë, Torovicë, Tepelenë, Ishëm, Novoselë, Mifol, Papër e Piqerras. Pjesa më e madhe e të burgosurve si dhe atyr që ishin në kampet e përqëndrimit ishin katolikë.

Vendet e kultit u shëndruen në shtëpi kulture, palestra sportive, zyra të llojeve të ndryshme. U shkatërruan kampanelat e kishave, kryqet e varreve, statujat kishtare. Më shumë se 2169 kisha e xhami nuk kishin ma asnji shenjë. E ndonëse kisha dhe besimi katolik pësuan persekucionin ma të thellë në historinë njerzore, në fakt feja e mbjellë në zemrat e traditat e popullit shqiptar nuk e lëkundi asnjiherë besimin ndaj zotit. Funksioniarët e lartë të shtetit komunist deklaronin: “ Feja nuk asht akoma e çrrënjosur në tokën tonë dhe kristianizmi ka akoma rranjë të thella në popullin tonë. Feja asht akoma vepruese në masën puntore e tek armiqtë e popullit tonë. Këto shikojnë me besim e simpati drejt Vatikanit. Të tillë armiq veprojnë në organizimet tona e në rradhët tona. Këto pohime ishin provë e shëndritshme se zoti nuk kishte vdekur akoma në Shqipëri.

Me 5-7 tetor 1984, Papa Gjon Pali II bani nji vizitë në komunitetin arbëresh në Kalabri, nga mikrofoni i Radio Vatikanit, Gjon Gjomarkaj foli për historinë e këtij komuniteti, i cili ishte larguar nga vendi i origjinës, Shqipëria 5 shekuj ma parë dhe ato akoma ruajnë gjuhën, kulturën shqiptare dhe besimin katolik. I kushtoi vemendje rolit të madh që ka luajtur komuniteti shqiptar në Itali. Shqiptarët nuk gjenden vetëm në Kalabri por edhe në Siçili, gjë për të cilën flasin dy dokumente të lëshuar nga Giovanni d'Aragona, mbret i Siçilisë i cili kishte thënë se refugjatët shqiptarë janë larguar nga vendi i tyre me qenë se turqit u kishin pushtuar tokat e tyre. Ato janë kristianë dhe njerëz me shumë vlerë, prandaj i lamë të stabilizohen në tokën e Siçilisë. Dokument i lëshuar me 8 e 18 tetor të vitit 1467.

Nga hetimet e rregjistrimet e ndryshme, rezulton se sot në 100 e ma shumë komuna e pjesë komunash me origjinë shqiptare në Itali, në 45 prej tyre ruhet gjuha amtare. Ka rreth 114.783 shqiptarë që flasin gjuhën shqipe si ma poshtë:

Provinca Palermo 11.190

‘' Cantazaro 9.817

‘' Conzenca 54.975

‘' Taranto 5.969

Potenza 12.745

‘' Foggia 2.910

‘' Campobasso 14.938

Nënë Tereza

Më 19 tetor 2004, u mbush një vit nga fillimi i shenjtërimit të Nënë Terezës, i cili do të pasohet në vitet që vijnë me një ceremoni tjetër që do të shënojë përfundimin e shenjtërimit. Vepra e saj dhe mirësia e saj botërore e ngriti shumë lart shpirtin shqiptar...Ajo i tregoi botës se sa i çmuar është shpirti dhe gjeni shqiptar, sa thesare përmban ai shpirt dhe sa kulturë dhjetra-mijëvjeçare përcjell ai gjen. Në faqen e Vatikanit në internet, www.vatican.va/news_services/liturgy/saints, në jetëshkrimin për të, shkruhet qartë në gjuhën shqipe, anglisht, frëngjisht, italisht dhe spanjisht, fjalia e saj e virtytshme: “”Me gjak jam shqiptare; me nënshtetësi indiane. Përsa i përket besimit jam murgeshë katolike. Sipas thirrjes i përkas botës. Por zemra ime i përket plotësisht Zemrës së Krishtit”. Ajo i gjallëroi zemrat dhe e ngriti krenarinë e shqiptarëve kudo ku janë.

Gonxhe Bojaxhiu, Nënë Tereza, rrjedh nga një familje shkodrane e zbritur nga Fani i Mirditës, që pasi u shpërngul në Prizren kaloi në Shkup. Ajo ishte fëmija e tretë e prindërve, Kolë dhe Drane Bojaxhiu. Ajo lindi në Shkup, ku i ati merrej me tregti dhe mblidhte në shtëpinë e vet artistë dhe atdhetarë shqiptarë. Ditëlindja e saj është 27 gusht 1910. Gjashtë vjet më parë i kishte lindur e motra, Agia dhe tre vjet pas Ages, i vëllai Lazri. Mësimet e para i bëri në një shkollë shqipe të Shkupit, ndërsa gjimnazin po në atë qytet në gjuhën serbo-kroate. Familja e Nënë Terezës zhvendoset në Tiranë, pasi i ati i saj vdes i helmuar nga sllavët gjatë një udhëtimi për në Beograd ku kishte shkuar për të hapur një shkollë shqipe. Dëshirat e saj të rinisë ishin të bëhej mësuese, të shkruante dhe të këndonte poezi, të hartonte dhe të muzikonte. Emrin Tereza e mori në moshën 18-vjeçare kur u bë murgeshë në Institutin “Motrat e Loretos” në Irlandë.

Sipas Artistes së Popullit Marija Kraja dhe njëkohësisht mike e familjes së Gonxhe Bojaxhiut, Nënë Tereza e ka quajtur ditën më të bukur të jetës së saj, ditën kur për herë të parë pas 50 vjetësh vizitoi Shqipërinë në vitin 1989. Prejardhja e saj shqiptare bëri që të jetë shoqëruese e Papës gjatë vizitës së tij në Shqipëri më 1993. Fqinjët e shtëpisë së prindërve të saj, që vonë e kishin mësuar emrin e saj, çuditeshin kur shihnin gruan e vogël, por me famë të madhe, që shkelte në rrugicën e tyre me këmbët e zbathura, tregon Marija Kraja. Nënë Tereza haste vështirësi për të folur rrjedhshëm shqip, pas një largimi prej 70 vjetësh dhe qëndrimi në ambiente joshqiptare, por ajo kurrë nuk e ka mohuar origjinën e saj shqiptare. Në shkrimet e saj në shqip, përmenden letrat e saj të rinisë, letrat e shkëmbyera me familjen, përshëndetja drejtuar popullit shqiptar pas fitimit të çmimit Nobël më 1979, lutja në shqip përcjellur nga Zëri i Amerikës më 17 qershor 1978, etj. Kur ishte e re, ajo ka shkruajtur edhe poezi në gjuhën shqipe dhe për këtë shkrimtari i nderuar Naum Prifti, na jep si shembull poezinë e mëposhtme që ajo e shkruajti gjatë udhës për në Indi kur ishte 22 vjeçe. * * *
LAMTUMIRË
Po lë shtëpinë zemërfanar
Vendlindje e farefis
Po vete n'Bengalin dergje-vrarë
Atje, në të largtin vis.
Lë të njohurit në mejtime
Të afërmit e vatrën shqim,
Më tërheq zemra ime
T'i shërbej Krishtit tim.
Nënë e dashur, lamtumirë
Ju le shënde'n miq të mi
Më djeg, o, një fuqi e dlirë
Drejt të përflakurës Indi…
Dhe anija lehtë lehtë lundron
Pret valët e detit të trazuar,
Për herë të fundit syri vrojton
Brigjet e Evropës së hakërruar.
Qëndron në anije e galduar
Fytyrë e përvuajtur gjithë hare
E Krishtit flijetarja e vluar
Nuse e njomë e botës së re,
Një kryq hekuri n'dorë shtrëngon
Shpëtimi lëvarshëm kumbon në të,
E shpirti i gatshëm pranon
Baltën e rëndë fli për të,
Pranoje, këtë flijim, o Zot,
Dëshmi e përbetimit që të dashuroj,
Ndihmoi gjallesës Tënde sot
Që emrin do të madhëroj!
Si shpërblim, Të lus o i Hirt',
O Ati ynë plot mirësi
Të më japësh vetëm atë shpirt
Atë shpirt që-veçse Ti e di.
Dhe t'imtë, të pastër si n'ag vere vesojnë
Të valët lot rjedhin qetë, me mall,
Që betimin për Ty prore e madhërojnë
Për të madhin blatim që tani u shpall.

* * *
Nënë Terezës për të ardhur në Shqipëri iu desh të dërgonte tri letra. Ajo i kishte dërguar më parë letër Komitetit Shqiptar për Marrëdhëniet me Jashtë, por nuk mori kurrë përgjigje. Një tjetër letër ia kishte nisur ish-presidentit të Republikës në vitin 1989, të cilit i theksonte se: për 60 vjet kam vizituar shumë e shumë vende jashtë atdheut tim. Kurse letrën e tretë ia kishte drejtuar kryetares së Frontit Demokratik, të cilës i lutej që ta ndihmonte për të ardhur në Shqipëri pasi donte të shihte varrin e nënës së saj. Më në fund, e para pashaportë (për këtë rast ishte diplomatike) e dhënë për nënshtetas të huaj me origjinë shqiptare iu dha pikërisht Nënë Terezës, e cila vizitoi Shqipërinë më 1989. Nënë Tereza kishte gjithashtu pashaportë nga India, Vatikani, Britania e Madhe dhe Italia. Kur i thanë për pashaportën shqiptare ajo u përgjigj: “E pranoj me kënaqësi, sepse është pashaporta e vendit tim; atje kam nënën dhe motrën, atje kam miq e të njohur, atje shumë shpejt do të hapim misionin tonë e unë do të jem vetë aty”. Kur mori çmimin Nobël në vitin 1979, shteti amerikan i ofroi nënshtetësinë amerikane dhe pashaportën, por ajo nuk pranoi. Në vitin 1991, presidenca shqiptare krijoi dekoratat me titujt Urdhri Nënë Tereza e Artë dhe Nënë Tereza e Argjendtë. Ky urdhër u synua t'i jepej veprimtarëve, të cilët do të jepnin ndihmesë të veçantë në shërbimet njerëzore. R. Alia e ligjëroi një urdhër të tillë, por nuk e dha ndonjëherë, ndoshta me nënarësyen se në Shqipëri nuk kishte të varfër e nuk kishte vend për shërbime bamirësie. S. Berisha pas tij e dha aq shumë këtë urdhër sa e shpërdoroi fare. R. Meidani gati e harroi. Sot nuk dihet nëse ekziston apo jo.

Në çastin e marrjes së çmimit Nobël më 1979, një nga klerikët që merrte pjesë në sallë e pyeti Nënë Terezën se nga ishte. Ajo foli hapur dhe qartë: “Kam lindur në Shkup, jam shkolluar në Londër, jetoj në Kalkutë dhe punoj për të gjithë njerëzit e varfër në Botë. Atdheu im është një vend i vogël me emrin Shqipëri”. Gazeta Uashington Post, 16 tetor 2003, shkruante qartë se Nënë Tereza ka lindur në Shkup në kohën kur nuk kishte IRJM dhe Shkupi asokohe ishte qytet i perandorisë Otomane. Më tej, artikulli vazhdonte me fjalën e Nënë Terezës që sipas gjakut ajo është shqiptare. Madje artikulli përmendte edhe një përpjekje të kotë atë verë, të një skulptori sllavo-maqedonas që kishte krijuar një shtatore të Nënë Terezës me mbishkrimin “Një bijë e Maqedonisë” (IRMJ) me synimin për ta dërguar në Romë me rastin e lumturimit të saj.

Nënë Tereza u bë kultura më e lartë ndërlidhëse e njohjes së shqiptarëve në botë. Duke qenë një shqiptare trupvogël, por një legjendë e madhe, ajo i kaloi kufinjtë shqiptarë duke u bërë përkatësi dhe qytetare e botës, e popujve, e feve dhe qytetërimeve. Në vitin 1950, ajo themeloi urdhrin e saj të murgeshave të quajtur Misionaret e Bamirësisë që i shërbejnë tërësisht të varfërve. Vetëm sipas të dhënave të vitit 1980, ajo ishte kujdestare e 7500 fëmijëve në 60 shkolla, mjekonte 960000 të sëmurë në 213 spitale, ishte e vetmja në botë që trajtonte 47000 viktima të lebrozës në 54 klinika, kujdesej për 3400 pleq të braktisur e të lënë rrugëve në 20 shtëpi pleqsh dhe kishte birësuar 160 fëmijë jetimë. Sot, Urdhri i saj ka më shumë se 700 streha në 132 vende. Presidenti Bill Klinton u shpreh hapur në qershor 2002 se: “Nënë Tereza ishte e para ajo që më bëri ta dua kombin shqiptar dhe tani ndihem shumë krenar që plotësova një detyrë morale ndaj saj dhe ndaj vlerave të lirisë”. Ndër titujt që i janë nderuar Nënë Terezës rrjeshtohen: Pamada Shir, Gjoni XXIII për Paqe, të cilën ia dorëzoi vetë Papa Pali VI, Samaritani i Mirë në Boston, Shpërblimi Ndërkombëtar Xhon Kenedi në Uashington, Nëna e të Gjithë Nënave, Balzan, Çmimi Nobël për Paqen, Medalja e Lirisë si shpërblimi më i lartë i Amerikës, Medalja e Paqes si shpërblimi më i lartë i Rusisë, etj.

Nënë Tereza ndërroi jetë në Kalkuta të Indisë më 5 shtator 1997. Një komision dioqezian u krijua në korrik 1999, kur Papa Gjon Pali II dha leje të posaçme që kjo murgeshë me origjinë shqiptare të hynte në rrugën e shenjtërimit të saj. Një raport prej 35000 faqesh për jetën e Nënë Terezës iu dërgua Vatikanit nga Kalkuta si pjesë e procesit të shenjtërimit. Fillimi i shenjtërimit të Nënë Terezës u bë më 19 tetor 2003, në sheshin e “Shën Pjetrit” në Vatikan dhe u ndoq nga mbi 250 000 njerëz, pa llogaritur filmimet e drejtpërdrejta nga të gjitha televizionet e botës. Paralelisht me atë ceremoni madhështore dhe të rrallë u organizuan veprimtari nderuese në Tiranë, Prishtinë, Shkup, etj. Më 17 mars 2004, piktori i talentuar shqiptar, Artan Shabani, i dhuroi Papa Gjon Palit II portretin e Nënë Terezës. Nga ana tjetër, për Nënë Terezën po ngrihen përmendore në Tiranë, Prishtinë, Bratislavë (Sllovaki), Strasburg (Evropë), Tenenerife (Madagaskar), Johanesburg (Afrika e Jugut), etj. Qoftë i lëvduem shpirti i saj!

ELENA GJIKA

STËRMBESË MIRDITORE
Për Elena Gjikën, e njohur edhe me pseudonimin Dora d'Istria, njerëzit tanë kanë mësuar, përveç artikujve të shumtë të shtypit tonë, edhe nëpërmjet monografisë së Vehbi Balës, kushtuar kësaj figure të shquar. Ajo përkrahu nxehtësisht lëvizjen kombëtare shqiptare, veçanërisht në vitet e Lidhjes së Prizërenit. Duke marrë parasysh se gjithë jetën e saj ajo ia kushtoi çështjes kombëtare shqiptare, na duket se nuk është e drejtë ta quajmë “shkrimtare dhe publiciste përparimtare rumune”, siç thuhet në Fjalorin Filozofik Shqiptar, por një figurë e ndritur e kulturës kombëtare shqiptare, siç bëjmë me Marin Barletin, Aleksandër Moisiun e ndonjë tjetër.

Duke gërmuar në origjinën e saj shqiptare, autorë të ndryshëm e bëjnë atë stërmbesë, kryesisht, të zonave të Shqipërisë Jugore, dikush stërmbesë të Çamërisë, dikush të Përmetit e të tjerë. Dhe për këtë sjellin si argument, përveç të tjerave, edhe mbiemrin “Gjika”, i cili, vërtetë, është i përhapur në këto vise, siç është i njohur edhe në Shqipërinë Veriore, veçanërisht në trevat e Mirditës etnografike. Por duke e kërkuar origjinën e Elena Gjikës vetëm duke u nisur nga përhapja e fisit “Gjika”, do të ishte e vështirë të zbulohej e vërteta për këtë çështje me rëndësi në historinë e kulturës shqiptare.

Për ta zbuluar më mirë të vërtetën mbi origjinën e saj, na ndihmon vetë Elena Gjika me pohimet që parashtron në veprën “Gratë në Lindje”, botuar në Zyrih më 1859 në gjuhën frënge. Këtu ajo, midis të tjerave, shkruan: “Mirdita është vendi ku linden dy familje, njëra prej të cilave ka luajtur një rol të madh në Turqi dhe tjetra në Moldavi – Vllahi (Rumani). Nga Kyprili ka dalë një vezir i madh dhe katër breza ministrash janë dalluar. (Familjes së Kyprilinjëve - Preng C. Lleshi). Familja tjetër, ajo me emrin “Gjika”, është, gjithashtu me origjinë nga Kypriliu, ku lindi në shekullin e XVII-të Gjergji i Parë që hypi në fron më 1658” 1)

Pohimi i Elena Gjikës është i qartë: Kyprilinjët dhe Gjikajt ishin dy familje të njohura në Mirditë, duket nga një fshat me emrin Kypril, që ndeshet ndonjëherë në formën Kiptil. Pinjollët e këtyre dy familjeve, aty nga fundi i shekullit XVI ose fillimi i shekullit XVII, u larguan nga vendlindja e tyre: Kyprillinjët për në Turqi, kurse Gjikajt për në Moldavi – Vllahi të Rumanisë, të cilat bënë emër atje ku shkuan – gjë që dëshmon për një shkallë të lartë zhvillimi të trevave nga u shpërngulën. Dhe dokumentet historike hedhin dritë në pohimet e Elena Gjikës: I miratojnë ato, por, sigurisht, lënë edhe vend për diskutime, saktësinë e thellime, veçanërisht për lokalizimin e fshatit Kyprill, nga u larguan dy familjet e përmendura jo vetëm në historinë e Mirditës, por edhe të Shqipërisë.

Të dhënat që sjell E. Gjika për origjinën e saj nga Mirdita, ndriçohen fort edhe nga disa të dhëna që parashtron historiani Selami Pulaha në veprën “Lufta shqiptare – turke në shekullin XV”. Në këtë vepër ai pohon se në vilajetin e Urakës (Selita ose Kurbneshi i sotëm), në vitin 1467 kishte tre fshatra ku haseshin mbiemrat Gjika: Kiptil (ndoshta duhet të jetë Kypril), Selitë, ku duket se Gjikajt janë fort të përhapur. Këtu del se në fshatin Gjikë, ku kishte 21 shtëpi, ishin edhe këto familje: Budin Gjika, Andrea Gjika, Gjon Gjika, Shtjefën Gjika. Po këtu, sipas dokumenteve që sillen, del se në fshatin Selitë në 16 shtëpi që kishte, figuronin edhe dy familje që kishin mbiemrat Gjika: Kol Gjergj Gjika e Lazër Gjika, si edhe një farë Gjon Mirditi. 2)

Historiani S. Pulaha, në revistën “Studime Historike”, viti 1973, afirmon se Gjikajt i hasin edhe në zonën e Oroshit në të njëjtën periudhë me Gjikajt e Urakës. Ky fakt, por dhe fakti tjetër që Gjikajt i kemi prezentë në Mirditë edhe pas pesë shekujsh, por edhe vetë pohimi i Elena Gjikës, sikur të bindin se kjo përfaqësuese e madhe e Rilindjes Kombëtare Shqiptare është stërmbesë mirditore. Dhe për këtë mund të dëshmojë ekzistenca edhe në ditët tona e fiseve në fshatrat Kuzhnen, Shebë, por dhe Macukull, i cili administrativisht i takon rrethit të Matit, por që është si vazhdim i Selitës së vjetër.

Një tezë tjetër, ndoshta më shumë e pranueshme, për vendburimin e Gjikajve dhe të Kyprillinjëve, është mendimi se fshati Kyprill lidhet me emrin e fshatit Kpruell, ngjitur me fshatrat Spiten, Zejmen të rrethit të Lezhës dhe Katundi i Vjetër i rrethit të Mirditës. Emri i këtij fshati, në shtegtimin e tij shekullor do të ketë pësuar ndryshime që nuk kanë arritur të ndryshojnë rrënjën e Kprol e Kpruell, që duhet të kenë ardhur nga një “Kaproll” a “Kapruell”, të cilat janë edhe sot të gjallë në të folmen e Mirditës. Në ndryshimet fonetike që mund të ketë pasuar ky emër mund të ketë ndikuar edhe përdorimi i gjuhës turke në rregjistrimet që kanë bërë zyrtarët turq. Edhe gërmadhat e një manastiri të hershëm, edhe gojëdhënat për një qytezë të hershme në këtë vend, por dhe gërmadhat e kishës së vjetër në Katundin e Vjetër, të bëjnë të mendosh se këtu duhet kërkuar vendorigjina e Kyprillinjëve dhe e Gjikajve.

Pavarësisht se ku do të lokalizohet në të ardhmen fshati Kyprill, aty ku duken gërmadhat e tij, në Kuzhnen, Shebe apo Selitë, një gjë është e vërtetë: Elena Gjika, siç e ka pohuar qartë në librin “Gratë në lindje”, është stërmbesë e Mirditës, e trevës që nuk iu nënshtrua për pesë shekuj perandorisë osmane. Fakti që pinjollët e Kyprillinjëve i kemi prezentë edhe në ditët tona në Turqi dhe fakti që Gjikajt i kemi prezentë edhe në Kuzhnen e Shebe të Mirditës, por edhe në Macukull të Matit do t'i ndihmojë historianët që t'i afrohen më shumë të vërtetës shkencore për vendorigjinën e Elena Gjikës.



• Gratë në lindje. Zyrih 1859, f. 271.

• S. Pulaha: Lufta ruso-turke f. 332

“Mirdita”, 17.02.1991.



Girokastër 04.05.69

Shoku i dashur Frenk! Gëzohem të jeni shëndosh e mirë. Do të më falni për vonesën e zgjatur, por kam kërkuar të më vinte edhe një material nga jashtë, i cili më erdhi në film nëpërmjet Biblotekës Kombetare, por nuk kishte gjë nga ato që unë prisja për Elena Gjikën, prandaj këtë radhë po ju dërgoj vetëm këto shënime të pakta.

Elena Gjika (Dora d'Istria) për Mirditën.



Në librin e saj “Gratë në lindje” shkruar frëngjisht, Elena Gjika, lidhur me origjinën e saj shkruan midis të tjerave:
“Mirdita është vendi ku lindën dy familje, njëra prej të cilave ka luajtur një rol të madh në Turqi dhe tjetra në Moldavi-Vllahi (të Rumanisë). Nga Kyprili ka dalë një vezir i madh dhe katër breza ministrash janë dalluar prej saj.
Familja tjetër, ajo me emrin Gjika, është gjithashtu me origjinë nga Kyprili, ku lindi, në shek. XVII, Gjergji i parë që hypi në fron më 1658, (fq. 271) i librit “Gratë në lindje”)

Shënim: Kyprili, Elena Gjika e përmend si fshat në Mirditë, prandaj do shikuar kjo. Me fjalë të tjera ajo thotë se familja e Qyprillinjve dhe e Gjikajve ishin prej Mirdite, si origjinë. Libri i Elena Gjikës është botuar në Zyrih , më 1859.


ELENA GJIKA (DORA D'ISTRIA)

VAJZA JETIME NGA ÇAMËRIA



Gjer më sot, u tha dhe u shkrua se Elena Gjika e kishte origjinën nga Përmeti buzë Vjosës, duke mbetur në heshtje origjina e saj e vërtetë dhe shumë gjëra të tjera interesante të jetës dhe sidomos vizita që bëri ajo në Shqipëri gjatë okupacionit turk. Atë që nuk e treguan të tjerët për të, e shkruan ajo vetë në veprat e saj me vlerë:

“Jam lindur – shkruan Elena Gjika në brigjet e Shqipërisë jugore, jo larg maleve të dëgjuara të Sulit, në qytetin e Pargës…”

Duke kujtuar ditët e hidhura të dorëzimit të qytetit, Elena Gjika shkruan: “Parga ime e dashur iu dorëzua vezirit të pamëshirshëm të Janinës, i cili nuk donte të falte qytetarët e Pargës për arsye të ndiente këtë udhëtim, megjithëse kishte disa “që qeshnin për këmbënguljen e saj patriotike”.

Çamërinë, vendlindjen e saj, ajo e cilëson një nga krahinat më të qeshura të lindjes. “Nuk e them këtë – shkruan Elena Gjiak – nga entuziazmi patriotik”. Duke kujtuar bukurinë e vajzave të Çamërisë, ajo shton: “..Njeriu adhuron bukurinë e këtyre virgjëreshave me sy të zes, flokët e këndëshme të së cilave, me një ngjyrë gështenje, zbresin gjer në thembrat e këmbës, Sot, përkundrazi, çdo gjë ka ndryshuar! Zemra pikon gjak, duke soditur jetën e mjeruar, që bëjnë këta njerëz… luftëtarë të shkëlqyer që i takonin dikur të ngarkuar me armë plot me re që ajo dëgjoi nga goja e një gruaje.
Shkodrën Dora D'Istria e përshkruan me ngjyra të bukura. Duke folur për Rozafatin ajo thotë: “Pazaret dhe xhamitë me kubera ngrihen si amfiteatra gjer në kështjellën e Rozafatit, e cila qëndron në ajër në një lartësi prej 115 metrash”. Pazarin e Shkodrës e përshkruan si një “ballo me lloj lloj kostume”.

Duke folur për veriun e atdheut tonë Dora d'Istria na informon se familjet Gjika dhe Qyprili janë nga krahina e Mirditës duke dhënë edhe hollësira të tjera për to.

Shkolla e parë ishte në Shkodër

Shkruan:· M. ELEZI

Shkollat e para shqipe janë hapur në Shkodër e rrethinë rreth 400 vjet më parë dhe shkolla e lartë të paktën 134 vjet më parë. Shkodra ka pasur observatorin e parë astronomik në Ballkan. Gjatë qindvjeçarëve Shkodra ka qenë një metropol i qytetërimit shqiptar e madje ballkanik.

Për disa dhjetëvjeçarë shteti komunist e pati zyrtarizuar një tezë të çuditshme, sipas së cilës e para shkollë shqipe në trojet shqiptare është hapur vetëm në vitin 1887 në Korçë. Në kujtim të kësaj ngjarjeje 7 marsi qe shpallur si dita kombëtare e mësuesit.

Shkolla e Korçës bashkë me poezinë e Naim Frashërit që i thotë “ta paçim për jetë hua” ka atë rëndësi që ka, por të dhënat historike janë të tjera, krejt të tjera.

Shkollat shqipe në viset veriore të Atdheut kanë gjalluar të paktën qysh prej katërqind vjetësh. At Donat Kurti në një studim të botuar te Hylli i Dritës më 1935 flet për të parën shkollë shqipe në vitin 1638. Si të parat shkolla “për sa dijm na” ai përmend “tri: shkolla e Pdhanës (lexo: Pllanës), e Blinishtit e e Shkodrës”. Për të parën thotë se është hapur më 1638. Ndërsa studiuesi amerikan Edvin Zhak (Edwin Jacques) në librin e tij të njohur “Historia e popullit shqiptar nga lashtësia deri në ditët e sotme” (The Albanians: An Ethnic History from Pre-Historic Times to the Present) i çon shkollat e para shqipe pak më përpara në kohë, në vitin 1632.

“Shkolla e parë, e dokumentuar, në gjuhën shqipe u hap në Velë të Mirditës më 1632”, shkruan ai. Por kjo nuk ishte e vetmja. Sipas tij “Një tjetër shkollë mjaft e hershme ishte hapur në Kurbin më 1632. Përveç shkrimit e leximit aty mësohej gramatika shqipe dhe përdoreshin librat e Bardhit, Budit e Bogdanit”. Historiani E. Zhak shton se edhe të tjera u hapën “në Pllanë, një fshat afër lumit Mat, më 1638, në Troshan, më 1639, dhe në vetë qytetin e Shkodrës më 1698”. Autori përmend disa prej mësuesve që shërbyen në këto shkolla. Tërheqin vemendjen mbiemrat e tyre: Shqiptari (Gjon), Shkodrani (Filip), dhe një i tretë Dhërmiu (Dhimitër), që me sa duket është prej një krahine jugore të vendit, prej Dhërmiut.

Më pas u çelën shumë shkolla të tjera. Derisa më 1878, pra një dhjetëvjeçar para “shkollës së parë shqipe”(!) të propagandës së diktaturës, në qytetet veriore shqiptare e deri në Durrës, siç nënvizon studiuesi amerikan, “kishte 21 shkolla të tjera fillore shqipe, që zhvillonin veprimtarinë e tyre”. Ai sqaron se secila prej këtyre shkollave kishte rreth tridhjetë nxënës, përveç asaj të Prizrenit, e cila kishte tetëdhjetë”.

Për arsye të njohura historike këto shkolla fillimisht u hapën në rrethinë: në Shkodër dhe në përgjithësi në qytete pushtuesi kishte kontroll të fortë, të përqëndruar, dhe kjo e vështirësonte deri në pamundësi hapjen e një shkolle shqipe.

Shkollat ishin fetare, katolike. Kjo përmasë ishte e kuptueshme për kohën, nuk mund të ishte ndryshe. Katolicizmi përfaqësonte fenë e parë të shqiptarëve. Në ato kushte sidomos, kur nëpërmjet trysnive me e ndërrue fenë pushtuesi synonte deri asimilimin, mund të thuhet se katolicizmi ishte pjesë qenësore e identitetit shqiptar. Katolicizmi përfaqësonte kulturën dhe qytetërimin perëndimor. E. Zhak citon një klerik françeskan shqiptar të quajtur Leonardo, i cili, lidhur me thelbin e këtyre shkollave, pohon: “Ne jemi më shumë misionarë të qytetërimit se sa të fesë”.

Në këtë hulli është edhe Kuvendi i Arbërit, i mbajtur më 14-15 janar 1703, të dielën e dytë të Epifanisë, në Kishën e Shën Kollit në Mërkinjë të Lezhës. Siç dihet ai u organizua me nismën e nën kujdesin e drejtpërdrejtë të një pape të madh, Klementi XI, Albani. Studiuesit kanë vënë në dukje se nën veshjen fetare të këtij kuvendi të organizuar prej një pape me gjak shqiptar fshihej edhe synimi i madh me e mbajtë gjallë shqiptarizmën, në kushtet e pushtimit osman.

Edhe fakti që dokumentet e këtij Kuvendi historik u botuan njëherësh në latinisht edhe në shqip, treqind vjet më parë, dëshmon qartësisht këtë synim, ashtu siç dëshmon se njerëzit që shkruanin shqip nuk ishin të pakët, pra as shkollat ku ata kishin mësuar e mësonin shqip. Sivjet ishte treqindvjetori i Kuvendit të Arbërit dhe shteti në Tiranë bëri gjumin e madh, bashkë me institucionet e veta akademike, përfshi më të rëndësishmin institucion shkencor të vendit, Akademinë e Shkencave të Republikës së Shqipërisë. Vijimësi e të njëjtit qëndrim shpërfillës që u mbajt edhe për Nënën Terezë, në vitin e Lumnimit të saj. Po të mos kish bërë zhurmë shtypi, edhe aq sa u bë me këtë rast për Shenjëtoren e madhe, e që ishte shumë shumë pak, edhe aq nuk do të ishte bërë.

Por le të kthehemi prapë te shkollat. Asnjë botim zyrtar nuk i përmend ato. Tekstet mësimore në shumë vështrime vazhdojnë me tezat e vjetra. Ndodh për mungesë përgjegjësie të institucioneve shtetërore, për padije, për ateizëm, apo sepse janë gjurmët e frymës kundërkombëtare të diktaturës, e cila e vinte “inernacionalizmin” e ideologjinë mbi interesat kombëtare? A të gjitha këto kanë gisht së bashku në këtë mbasdore?

Përhapësimi i një mashtrimi të tillë historik e ligësisht të shëmtuar për qytetërimin e vendit tënd, duke e çuar hapjen e të parës shkollë shqipe gati treqind vjet më vonë se sa është e vërteta e dokumentuar prej studiuesve, për më tepër në mes të një Europe ku lulëzojnë universitete mijëvjeçare, është me të vërtetë diçka përbindshore. Eshtë një ndër shërbimet më të këqia që i bëhet lenies (kombit) shqiptare dhe padyshim një investim për llogari të qarqeve parake etnonacionaliste ballkanike. Të gjithë diktatorët e rroposin popullin e vet, por jo edhe qytetërimin e trashëguar, kulturën e gjuhën e tij. Ajo që ka ndodhur e pjesërisht po ndodh edhe sot Shqipëri, është e pakundshoqe në llojin e vet.

Me sa duket ishte quajtur politikisht më e dobishme që, për inat të Shkodrës e të Veriut kundërkomunist, për urrejtje ndaj katolicizmit e qytetërimin perëndimor, le të fundohej edhe trashëgimia kulturore e qytetërimi europian i kombit.

Me fjalë të tjera, jo nusja që kruhej me mullixhinë, por plaka shtrigë klithi: për inat të sime ré tim bir e shtifsha në dhé!


Historiani amerikan Edvin Zhak në veprën e naltpërmendur shton se më 1877 në qytetin e Shkodrës kishte edhe një “qendër me ndikim për arsimin e lartë, Kolegja e Shën Françesk Savierit, që pajiste me arsim teknik e tregtar rreth 400 studentë”.

Kjo shkollë e lartë ishte edhe një qendër shkencore për krejt Ballkanin, jo vetëm për Shqipërinë. Sipas këtij autori, “një risi shkencore në Kolegjin e Shën Savierit ishte Observatori Metereologjik, i themeluar aty më 1888, si i pari observator astronomik në Ballkan”. Ky observator, thekson Zhak, “i vazhdoi shërbimet e tij të vlefshme deri më 1946, kur u konfiskua nga regjimi komunist”.

Shkodra kështu dëshmohet edhe një herë si një qendër me peshë e qytetërimit perëndimor jo vetëm në shkallë shqiptare, por edhe më gjërë, në shkallë rajonale.

E vërteta duhet më në fund të thuhet: datat e themelimit të shkollës së parë të lartë në Shqipëri nuk lidhen me institutet që i shpalli me shumë zhurmë pushtetit komunist e që vazhdojnë edhe sot me u njohë si data zyrtare të fillimit të shkollës së lartë. Shkolla e parë e lartë shqipe daton të paktën vitin 1877, kur dokumentohet Kolegji i Shën Françesk Savierit, që pajiste me njohuri tregtare e teknike 400 studentë. Dokumentohet kjo datë, por nuk dihet: mund të ketë qenë hapur edhe më parë.

Në studimin që e përmenda më lart At Donat Kurti jep edhe një të dhënë të mrekullueshme për marrëdhëniet e vendit tonë me atë revolucion teknologjik që e tronditi botën kulturore me fuqinë e jashtëzakonshme shtytëse që u dha botimeve dhe kulturës në tërësi: për lidhjet me shtypshkronjën. Ai thekson se shtypshkronja kishte hyrë në Obot “fill mbas të gjetunit”, domethënë fill pas shpikjes së saj nga Gutenbergu. Shtypshkronja e Obotit, shkruan At Kurti, njihet më 1493. Kjo do të thotë se ajo ishte futur në Shqipëri vetëm 38 vjet pasi Gutenbergu i dha vendit të vet dhe botës prodhimin më të famshëm të krijesës së tij: Biblën e shtypur në shtypshkronjën e vet.

Tridhjetë e tetë vjet për atë kohë janë si tridhjetë e tetë ditë sot, ndoshta më pak. Ai përmend edhe shtypshkronjën tjetër të Shkodrës, që njihet më 1563, por nuk përjashtohet që edhe kjo të jetë më e hershme.

Shtypshkronja, siç dihet, vlerësohet si një prej shpikjeve më të mëdha të gjithë kohëve. Studiues të ndryshëm e vendosin Gutenbergun, autorin e kësaj shpikjeje, ndër njëqind njerëzit më me ndikim në historinë e njerëzimit. Madje amerikani Majkëll Hart (Michael H. Hart), e rendit të tetin sipas këtij kriteri. Futja kaq e vrullshme, e menjëhershme, e kësaj teknologjie dëshmon se në Shkodër e rrethina lidhjet me Perëndimin ishin të drejtpërdrejta; dëshmon se aty kishte një jetë intelektuale të dendur, plot energji, aty shkruhej, krijohej, botohej, përhapej kulturë.

Cilët libra janë botuar në ato vite të mugëta? Mjerisht gjatë zhvillimeve të mëvonshme dramatike në trojet shqiptare ato janë zhdukur. Por gjithësesi mund të shpresohet se diçka do të ketë mbetur e herëdokur do të zbulohet. Arkivat e Vatikanit e ato të Stambollit kanë ende shumë galeri të paprekura prej nesh.

HAXHI HASAN ALIA
(SHEH SHAMIA)
(1814 -1891)


Të gjithë biografët e kanë të qartë lidhjen e ngushtë midis kushteve historike dhe formimit të një personaliteti. Në gjysmën e dytë të shekullit XIX qyteti ynë po përjetonte një kulm të zhvillimit të tij ekonomik, zhvillim që kishte filluar që nën sundimin e Bushatllinjve. Ishte qyteti i më se 50.000 banorëve dhe i zejtarive shumë të zhvilluara, që me rritjen e punishteve çuan edhe në krijimin e manifakturave të para 1).


Qyteti ishte dhe një qendër e fuqishme tregtare, me një volum qarkullim malli të habitshëm ndërmjet një rrjeti të gjerë tregjesh që gjëndeshinjo vetëm buzë detrave Adriatik e Mesdhe, por edhe në brendësi të Ballkanit e të Evropës. Shkodra numëronte mbi 3500 dyqane. Fillimet e zhvillimit kapitalist sollën dhe një zhvillim të polarizimit shoqëror, me pasoja të hidhura për shtresat e pambrojtura ekonomikisht. Faktorët politikë qenë të tillë, që sollën edhe rrjedhoja ekonomike të pakënaqshme për pjesën e varfér. Lufta e Krimesë (turq-anglezëitalianë-francezë kundra Rusisë) jo vetëm që bllokoi flotat tregëtare, por solli edhe ndërprerjen e tregtisë së drithit me Rusinë, duke u krijuar probleme serioze vendeve të Ballkanit 2). "Kriza e drithit" i nxiti tregtarët matrapazë të Shkodrës që të grumbullonin drithërat e vendit në sasi të mëdha, me qëllim përfitimi nga kërkesat e tregjeve të jashtme, duke ofruar çmimet e tyre të larta. Një grumbullim i tillë i ethshëm boshatisi tregun e brendshëm dhe ngriti lart çmimet e bukës. Drama e njerëzve të varfér u bë edhe më e madhe me thatësirën e atij viti. Kjo krizë solli pasojën e pashmangshme, zinë e bukës.

Në këto kushte u poqën shanset për një revoltë popullore. Në kujtesën e Shkodrës nuk ishte shlyerjehona e lëvizjes së madhe popullore e 1836-tës me në krye Harnz Kazazin e Haxhi Idriz Boksin e që pat mbyllur valiun turk, Hafiz Pashën, për gjashtë muaj në kalanë e qytetit. Pakënaqësia që kishte ndjerë populli që me kohë ndaj reforinave të Tanzimatit po shtohej dhe nga urrejtj a po kalonte në revoltë, kur e pati të qartë rolin negativ që po luante valiu i ri, Osman Pasha, i cili në vend që t'u vinte fre spekullimeve me drithin, ishte kthyer në një bashkëpunëtor i zellshëm me matrapazët, me qëllimin që të pasurohej sa më shpejt e sa më shumë. Gjëndja e shtresave popullore u keqësua më tepër dhe tensioni u rrit shumë kur filluan vdekjet e para nga uria. Paralajmërimet që iu bënë pashait nga dërgata e zgjedhur prej një mbledhjeje popullore, që kryesohej nga intelektualët përparimtodë Sheh Shamia, Ahmet Efendi Kalaja dhe luftëtari i shquar Hamz Kazazi, ndeshën në vesh të shurdhër. Mospërfillja e pashait ndaj kësaj proteste dhe ndonjë përpjekje e tij për diversion dhanë shkëndinë për revoltën e fuqishme të datës 9 shkurt, q'ë njohu si udhëheqës të saj Hasan Alinë, të quajtur më vonë Haxhi Sheh Shamia.

Hasani lindi rreth viteve 1814-15. Ai qe i biri i tregtarit të pasur, Osman Alia, i cili ishte shpëmgulur në Shkodër nga lagjja "Dragonj" e Krajës, sot "Dragoviç", ku kishte qenë i ngarkuar me detyrën e bylykbashit 3). Kjo familje ishte e njohur për bujari e trimëri. Që në fémijëri Hasani dha shenja zgjuarsie të rrallë dhe në moshën 14-vjeçare iu vu ndjekjes së mësimeve fetare. Thuhet se këto i erdhën të vështira në fillim, për arsye moshe, por paska qenë rilindasi i shquar, Daut Boriçi që e paska nxitur. Ka një anekdotë : "Si pedagog i mirëfilltë dhe i devotshëm, Daut Boriçi e paska çuar nxënësin tek gryka e pusit dhe gurët e lëmuar nga férkimi ia paska krahasuar me rolin e vullnetit dhe këmbënguljes për studim". Mirënjohja e ish-nxënësit ndaj edukatorit qe e përhershme, sepse ai shpeshherë shkonte dhe e vizitonte në shtëpi. Sipas H.Bushatit), mësimet teologjike i kreu në Medresenë e Mehmet Ali Pashës së Misirit në Kavallë të Greqisë. Biograid Shehil) sjellin vitin 1837 si vit të përfundimit të studimeve filozofike. Po nga ky burim, si provë të konsideratave që gëzonte si një klerik shumë i përgatitur, qenka thirrur në vitin 1842-44 në Kongresin e Ulemave në Stamboll, ku u shquaka me erudicionin e tij. Titullin "haxhi" e fitoi duke shkuar në Mekë si pelegrin. Nuk mund ta përcaktojmë vitin e haxhillekut, por ka një shënim 4), ku informohemi se Hasani paska shkuar në Mekë dy heresh "bedel" për të tjerët herën e parë, por nuk qenka kthyer, sepse vitin tjetër paska kryer haxhillëkun për vehte. Në intervalin njëvjetor qëndruakej në Mekë si "muxhavir" (ndjekës i lutjeve fetare pranë vendeve të shenjta) dhe merrka titullin "sheh". Ai nuk u shpall asnjëherë ndjekës i ndonjë tarikati, megjithëse thuhet se edhe mund të ketë qenë i tarikatit "Nakshibendi" 7). Biografi H.Bushati hedh poshtë tezën e Z.Shkodrës se Sheh Hasani qe bektashi, me argumentin se në Shkodër tarikati Bektashi s'ka qenë i mirëpritur, madje i luftuar, çka nuk do të përputhej me popullaritetin që arriti të gëzonte ai më vonë.

Ngjarjet e vitit 1854 do ta vinin në epiqendër të tyre. Në grupin e tregtarëve të lidhur me rrjetin e matrapazëve të drithit duhet të j etë përzier edhe i ati, tregtar i mëkëmbur. Flitet se revolta pushtoi zemrën fisnike të klerikut, kur pau me sytë e vet të uriturit në prag të vdekjes, kështuqë u vu në krye të zejtarëve, të punëtorëve e të të varférve të mbushur me urrejtje e zemrim ndaj atyre që pasuroheshin me mjete çnjerëzore. Pazari u mbyll. Objekti i parë i sulmit të qytetarëve të armtosur qenë magazinat e të atit, një provë tietër e zemërgjerësisë dhe e shpirtit të tij bujar Rrezja e veprimit u shtri mbi të giitha depot e drithit në Pazar, pavarësisht se u desh të kacafyteshin me forcat e armatosura qeveritare e të pronarëve të pasur. Përpjekja qe e rreptë dhe në përleshje e sipër Sheh Shamia u plagos në dore, mirëpo ai nuk u tërhoq, derisa turqit u ndrynë në kështjellë. Shpëmdarja e drithit u bë sipas lagjeve dhe kështu u mposht gogoli i bukës. Nga dy vargje popullore kuptojmë se ai mori si sekretar për shitjén e drithit një katolik : "Rroftë e qoftë Hasan Alia/ sekretar Filip Çurçia" 8)

Sipas dëshmisë së M.Sirriut 9) qytetarët e revoltuar nuk u tërhoqën nga pozicioni i tyre i protestes dhe nuk u kënaqën nie suksesin e "aksionit" të parë; ata u hodhën në një demostratë të fuqishme duke kërkuar transferimin e Osman Mas'har Pashës. Për t'i prerë hovin kësaj lëvizjeje të fuqishme, që mund të çonte në një krizë të vërtetë, pashai përdori diversionin duke u ndihniuar nga diplomatët francezë. Janë pohimet e vetë H.Hekardit, konsull francez në Shkodër, që sqarojnë motiver e kësaj lëvizjeje, zhvillimin e saj dhe rolin amortizues që luajtën të huajtë në mbrojtje të interesave të administrates. Ja konkretisht, çfarë shkruan Hekardi: "Lëvizja që ndodhi me 1854 në Shkodër, pati si pretekst akaparimin dhe eksportimin në Vlorë të drithërave. Popullsia, e çueme peshë nga një hoxhë i ri, i quajtur Sheh Shamia, iu rras Pazarit dhe plaçkiti disa dyqane; pastaj, mbasi pasha ishte ndry në kala, populli mori armët dhe po përgatitej të përtërinte ngjarjet e vitit 1836, por u hyri në mes nënkonsulli i Francës dhe shpjegoi rreziqet që mund të ndodhnin dhe ku mund ta çonin vendin e tyre, në një kohë kur sulltani ishte në luftë me të huait 10). Shënimi i mësipërm, ku Hekardi, ashtu si dhe foklori përdor titullin "sheh", le të kuptosh se ai këtë titull e kishte fituar përpara ngjarjeve të, vitit 1854. Këtë presion konsulli francez e shoqëroi me premtimin se valiu do të transferohej dhe shkodranët me këmbënguljen e tyre bënë që të nxirrej fermani sulltanor për largimin e valiut. Valiu i ri, Ragip Pasha, ruante çastin kur të hakmerrej me klerikun kryengritës dhe stafin që e ndihmoi, por gjendja kritike në kufi e pengoi për do kohë dhe atij nuk i interesonte të prishte ekuilibrin e krijuar pas atyre tensioneve shqetësuese që pati provuar administrata turke. Në personin e Sheh Shamisë, sikur edhe në atë të udhëheqësve të tjerë shihej një rrezik jo i vogël, si nga ana e valiut, ashtu edhe tregtarëve të mëdhenj. Këtë e vërtetojnë edhe vargjet e mëposhtme të një kënge popullore:

"Gjithë tregtarët rrijnë tue mendue
Sheh Shaminë si me e luftue?!
Letër Pashës i kanë çue
Sheh Shamiiië me e pushkatue.

Pasha i Shkodrës asht idhnue
Sheh Shaminë k'tu gjallë e due!
Sheh Shamia thotë një fjalë:
"Pashës në dorë nuk i bie i gjallë! 11)

Konsekuentë të qëndrimit të tyre, armiqtë vendosën ta vrisnin fshehtas Sheh Shaminë 12) por nuk ia arritën. Atëherë u përdor dredhia. U thirrën krerët për dialog, por ata nuk shkuan. Duke shfrytëzuar befasinë dhe duke shkelur amnistinë e premtuar, valiu arrestoi udhëheqësit: Hamz Kazazin, Jusuf Efendi Tabakun, Ahmet Kalanë. Në një situatë të tillë Sheh Shamia vendosi të largohej, ashtu siç e konfirmojnë edhe vargjet e këngës:

Sheh Shamia ban kuvend
S'kam si të rri ma në këtë vend
Kam vendosë me dalë në mërgim
Me punue për vendin ti

Sipas një dorëshkrimi Shehu në fillim qenka strehuar në lagjen Bahçallek (!), ku "banojshin ma të mirët e familjeve myslimane, si Mehmet Agë Shllaku etj., prej të cilave pritet dhe kërkon ndihmën e tyne kundra kërcënimeve të pashës që donte me e kapë". Më poshtë vazhdohet ... Kështu përcillet e hikë në Ulqin prej Ali Selës me shokët e tjerë, ku aty shpia e Becejve e shtien në barka të veta dhe e çojnë në Aleksandri të Egjyptit, ku mbahet mirë prej shoqnive t'atjeshme...14). Arratisja e tij përshkruhet ndryshe nga biografè të tjerë. Sipas Z.Shkodrës dhe vëll. Shehi, ai u largua me anijet e Gjylve për në Itali, Francë e Spanjë. Vëllezërit Shehi mendojnë se ai ka kaluar më vonë në Egjipt, ku ka qëndruar 10 vjet, i strehuar tek Basri Ahmet Efendiu, mik i Mehmet Ali Pashës, sundimtarit të vendit. Qëndrimi në Francë i paska krij uar mundësinë Shehut që të ndiqte kurse mjekësie në Paris, ta përvetësonte aq mirë frëngjishten, sa "t'i hynte p'e'rkthimit të Kur'anit në atë gjuhë". Po aty shënoliet se " ... kishte shkrue shumë artikuj duke treguar se çka ka qenë e çka do të jetë Shqypnia" dhe " ... veprat e tij shenjohen në biblio.tekën e Parisit" 15). Në mungesë dokumentacioni kuptohet që këto të dhëna merren me rezervë. Në shkrimet e sipërme (3,6) flitet për një përpjekje, sigtirisht në emigracion, të Shehut për të bashkëpunuar me kniazin Danillo të Malit të Zi dhe për të luftuar për liri. Pyetjeve provokuese e me prapamendim të Danillos Shehu iu paska përgjegjë: "Tanë Shqypnia asht gati me u çlirue dhe, nëse doni të dini sa annë kemi, ato do t'ia marrim amnikut. Prijsit do t'i nxj errë lufta... Si p'èrgjegjës për latin e popullit asht mirë të shtrohemi në kuvend...... Mendohet se takime të tilla duhet të ketë bërë edhe me fqinj të tjerë, por pa sukses. Me siguri, një veprimtari e tillë, bashkë me dënimin me vdekje në mungesë 16) e mbajtën larg Shqipërisë për një kohë aq të gjatë. U desh ndërhyrja e personaliteteve të tilla, si Mehmet Ali Pasha i Egjyptit, pranë Sulltan Hamitit, që ai të falej dhe të kthehej në Shkodër më 1864. Falja iu kushtëzua me mosmarrjen pjesë në veprimtari politike. Biografi L.Sekuj në dorëshkrimin e cituar mbron argumentin se Shehu nuk e fshehu antagonizmin e tij ndaj politikës zyrtare edhe më vonë; kështu " ... me rastin e ngjarjeve në Mirditë (1835) u burgos me të tjerë përhapës të gjuhës shqipe, si: Hafiz Durro Begu, Imzot Prengë Doçl, Gaspër Çoba, Gjon Muzhani, Zef Simoni, Mikel Çoka. U desh që Dom Leonardi, prifti i Lezhës t'i shkruante anglezit George Gomberlain Mhibrovni (!), kryetar i Komitetit të Shqiptarëve në Londër, ku bënin pjesë Mehmet Ali Pasha, Osman Pasha, Sabri Korça etj. dhe me ndërhyrjen e diplomatëve të huaj u bë i mundur lirimi i tyre 17). Përsërisim mendimin e mëparshëm se vetëm hulumtimet arkivale të mëvonshme mund t'i konfirmojnë këto të dhëna.

Gjatë kohës në arrati i vdiq babai në Shkodër dhe iu konfiksua e gjithë pasuria, pasi që i biri, trashëgimtari i vetëm, qe i dënuar me vdekje. Kështu, kur u kthye, ishte pa shtëpi dhe u vendos me banim në lagj en Karahasej, ku ishte edhe imam i xhamisë. Jetonte në një shtëpi fare të thjeshtë, të cilën thuhet se ia-blenë miqtë e dashamirët. Këtu edhe u martua me një bijë nga familja e Oso Kukës.

Që me predikimin e parë në këtë xhami fitoi konsideratën e një "xhemaati" tepër të madh, që, duke mos e zënë xhamia e vogël, mbushi qoshe më qoshe oborrin e saj 18). Predikimi i tij qe i një niveli të rrallë dhe me shumë efekt tek të pranishmit për mesazhet që sillte në drejtim të zbatimit të disa normave morale-juridike. Thuhet se ky predikim për vite të tëra është kujtuar si eveniment.

Në sajë të studimeve dhe të përvojës së gjatëjetësore Shehu gëzonte një reputacion të veçantë dhe konsiderohej si kleriku më i përgatitur mysliman në fushën e'teologjisë islame. Sipas kronikave, ai kishte krijuar një studio në Medresenë e Pazarit, ku kalonte të gjithë kohën e lirë dhe regjimin e studimit nuk e thyente as në ditët e festave të mëdha të Bajramit 19). Regjimi i studimit respektohej me kaq rigorozitet, saqë vizitat e tij të rralla ndër miq e të afërm i bënte vetëm natën. Ai kalonte një jetë shumë të përkorët. lshin kushtet ekonomike që ia impononin në radhë të parë, sepse e vetmj a e ardhur ishte paga e imamit. Sigurisht që edhe vetë formimi i tij intelektual e prirte drejt shfaqjesh asketizmi, kështu shpjegohet pse ai më të shumtën ushqehej me një hase (pite-N.B.) dhe me rrush të thatë. Kuptohet që ai duke kujtuar vdekjen sa më shpesh, purifikohej më shumë shpirtërisht.

Ashtu si në fushën e filozofisë, edhe në atë tëjurisprudencës islamike Shehu ishte më autoritari ndër klerikët e kohës. Interpretimi që ai u bënte paragrafeve të sheriatit ishin nga më objektivët, të interesuarit çuditeshin me shpejtësinë e interpretimeve dhe saktësinë e tyre. Bashkëkohësit i mrekullonte edhe modestia e këtij personaliteti kaq të fortë. H. Ibrahim Kraja, ish drejtori i arsimit, i kujtonte me respekt këto tipare të qenësishme të Shehut: "Më vinte natën për vizitë, ulej ndër gjunjë dhe nuk ndigjonte me qëndrue mbi mue, ndonëse ishe ma i ri, tue më detyrue edhe mue të ulesha bri tij që të kuvendonim giatë e gjatë … 20) Vetitë e tij të rralla bënë që masa e popullit t'i atribuonte vetitë e një shenjti.
Kultura e tij ishte shumë e kompletuar: njohuritë mjekësore, që i kishte marrë giatë qëndrimit në Paris, i kishin kultivuar pasionin për mjekësinë popullore dhe, si rrjedhojë, kultin për bimët mjekësore. Nga bashkëmoshatarët mbaheshin mend shetitjet e tij të panumurta nëpër livadhet e kodrat e qytetit për të grumbulluar bimë mjekësore e për të përgatitur ilaçe. Atij i njihet merita të ketë gjetur bimët që zhduknin "lythat". Një provë interesante në këtë aspekt, d.m.th. mbi përkushtimin e Shehut për bim ët mjekësore na përcillet nga H.Bushati me anë të një dëshmie personale 21): niidis fletëve të disa librave të përdoruara nga Shehu autori gjeti bimë mjekësore të harruara aty që para një shekulli, bimë që do t'i kenë shërbyer dijetarit si lëndë vëzhgimi.

Në historinë e vendit tonë Shehu zë vend'n e merituar jo vetëm si personalitet i shquar për atdhedashurinë dhe ndieniat demokratike, për shpirtin e iniciativës dhe të guximit qytetar, për erudicionin e thellë si klerik, por edhe për prirjet e tij të theksuara prej reformatori. Ky tipar i personalitetit të tii të fuqishëm u shfaq si në problemet Cardinale, si ato të ritualit fetar tradicional, ashtu edhe në ato "të zakonshmet", që lidheshin me jetën e përditshme qytetare. Falë qiohurive në fusha të ndryshme të diturive të fesë islame, falë mendjes së ndritur, devocionit të tii të pamatur për fenë respektit të madh për besimtarët dhe dashurisë së vërtetë për gjuhën amtare, ai ndërmori hapin e guxinishëm duke mbaitur ligjëratat e së premtes në gjuhën shqipe, duke sjellë një përmbysje të tradit,s fushën delikate të litu 'isë e të praktikave fetare islame në vendin në tonë. Ai nuk iu tremb kësai "reforme", sepse ai donte që aty ku ishte,e mundur, gjërat duheshin shikuar me syrin e kohës. Një hap i tillëjo vetëm që nuk dëmtonte, por ndihmonte, si forcimin e besimit të vetëdijshëm, ashtu edhe të ndjenjës së kombit. Fundshekulli që jetoi Shehu ishte i mbushur me grabitje të njëpasnjëshme trojesh e me synime të mëdha shoviniste nga fqinjët e veriut e të jugut. Vëllezërit shqiptarë të trojeve të tjetërsuara, krahas fesë së ndryshme, do të kishin edhe gjuhën e tyre, që do t'i ruante nga asimilimi i huaj. Për një hqp të tillë Shehu do të ndeshte në dy pengesa : në autoritetet turke, që nuk e shikonin me sy të mirë përdorimin e gjuhës shqipe, veçanërisht mbasi kishin filluar të hartoheshin edhe mevludet shqlp. Pengesa tjetër paraqitej nga një shtresë hoxhallarësh fanatlkë, dogmatikë e pa arsim të plotë, që këtë hap e numëronin për herezi. Megjithëse pati mbështetjen e myftiut, Jusuf efendi Tabakut, kundërshtarët ia dolën që të bindnin Meshihatin në Stamboll për pezullimin e kësaj praktike për një periudhë dyvjeçare. Në sajë të këmbënguljies nga ana e vetë Shehut dhe të atyre që e përkrahnin, si Myftiu Isuf Tabaku e Daut Boriçi me shokë, u arrit të lejohej futja e gjuhës shqipe në praktikën fet'are. Ndihmë në këtë drejtim qe edhe mbështetja e fortë e valiut të ri, Basri Pasha, njeri me koncepte liberale 20) Biografët kujtojnë taktin që përdori Shehu për ta bindur masën e begimtarëve mbi dobitë e përdorimit të shqipes, që, si çdo "e re", pritet me rezerva.

Një ditë xhemaati të shumtë Shehu hipi në "qyrs" (vendi i predikimit), hapi qitabin arabisht, lexoi disa rreshta, mbylli librin dhe u largua pa folur, duke befasuar të pranishmit. Të nesërmen drejtoi pyetjen se çfarë kishin kuptuar nga leximi i një dite më parë. Pasi mori përgjigje negative, mbajti "vasen" shqip, duke i paralajmëruar se të premten më të afërme do ta thoshte edhe "hytben" në shqip, d. m. th. do të përkthente edhe lutjet. Të pranishmit në fillim u befasuan, por pastaj mbetën shumë të kënaqur, ndërsa pjesa e klerikëve konservatorë e që ishin të pranishëm, u larguan të indinjuar. Kështu, në sajë të përkushtimit e të iniciativës së Shehut edhe "hytbeja" u fol në shqip duke mënjanuar arabishten, ashtu si në mevludet qe mënjanuar turqishtja.21) Nisma e Shehut të kujton përpjekjen fisnike dhe të guximshme të klerikëve katolikë shqiptarë të Veriut, që nga Buzuku, për ta futur gjuhën shqipe në veprimet liturgjike.

Në kujtimet e bashkëmoshatarëve ruhet ky përfytyrim për Shehun në moshë të avancuar : Një burrë i gjatë, i veshur me të bardha, me një fytyrë të hequr dhe të zbehtë, me sy të mprehtë e të ndritshëm. Edhe poeti anonim e ndihmon parafytyrimin tonë me anë të këtij portretizimi në vargjet :

Sheh Shamia me petka të bardha Si melek po prin përpara. 24)

Edhe çallma e tij ishte krejtësisht e bardhë, sepse fesin e kuq, që mbahej nga hoxhallarët e tjerë, e kishte mbështjellë krejtësisht me një shami të bardhë.2'l Nga k-jo hollësi thuhet se i ka mbetur ndajshtimi "Sliamia". Këtë "look" (mënyrë veshjeje) e kanë ndjekur edhe klerikë të tjerë më vonë, si për shembull Shehui Tixhanive, H. Shaban Domnori.

Burime të tjera pohojnë se ndajshtimi i mësipërm i kambetur qe nga viti 1854, kur në përleshjen e Pazarit i ishte ngatërruar për çallmë një shami e bardhë, nga ato që shitësit vamin për reklamë përjashta dyqaneve të manifakturës. Konsulli Hekard përdor llagapin "Shamil", siç e përdorën turqit. Shkaku duhet kërkuar (shih H.Bushati, vepër e cituar) në përqasjen që gjetën ata midis udhëheqësit shkodran dhe Shamilit, udhëheqës i Dagestanit, që në luftë me rusët arriti ta çlironte vendin e tij në vitin 1832. Mund të hipotetizohet se titulli "Sharnia" mund të jetë deforinim i emrit "Shamil". Në traditën gojore të qytetit të Shkodrës emri i Sheh Shamisë është i lidhur ngushtë edhe me disa të "reja" që u vunë në praktikë në jetën e përditshme të qytetit, pikërisht, sepse u patën sugjeruar e rekomanduar nga ai me qëllimin fisnik, qytetar, për të thjeshtuar e lehtësuar mënyrën e jetesës. Popullata myslimane ishte e ndjeshme nga predikimet e Shehut, prandaj reagoi pozitivisht, duke hequr dorë nga disa zakone të vjetra, praktika prapanike e rite mesjetare, si :

-mbajtja e tallaganave në krye prej burrave në raste zie të kobshme
-ndezja e qirinjve në xhami e në varreza për të përkujtuar të vdek-urit (rit pagan ky)
-gatimi i hallvës për të dyzetat
-veshja me "futa të zeza" e grave myslimane në raste vdekjeje.

Krahas këtyre, ndryshime të një lloji tjetër

-ditën e dasmës nusja të sillej me karrocë e jo me kalë
-burrat të mbathnin këpucë të tipit evropian të hiqej dorë nga vajtimi me zë të lartë të thjeshtësohej veshja e grave qytetare.

Më lart pamë se Shehu kishte si sekretar të vetin një katolik, provë kjo e shpirtit të tij tolerant. Në shkrimin e vëllezërve Shehi sillet edhe një episod tjetër, që vërteton këtë shpirt a prirje tolerance të tij : "Tregojnë se bashmyftari Osman mblodhi të gjithë klerikët e qytetit, dha urdhër të arrestohej Imzot Marinaj duke e shpallur atë armik të profetit dlie të Allahut, sepse shërbesat fetare i kishte bërë në gjuhën shqipe. Hasan Alia iu përvesh keq bashmyftarit dhe në atë kohë, i ndihmuar nga populli rrëmbeu nga xliandarët priftin katolik dhe, pasi shtiu me kobure në ajër, u foli besimiarëve: "O nierëz të Zotit, është e lehtë të ushqehesh me mish të pjekur, por ç'na lypset se si quhet ai turqisht ?! A nuk asht ky nji mëkat që ju hidheni kundër lëvruesve të gjuhës amtare dhe mbroni atë të një të huaji ?! A mos iu kanë rrjedhur trutë ?! Shkoni dhe rrini pranë grave dhe fëmijëve tuaj : aty do të mësoni se buka quhet "bukë" dhe "babës" i thonë "babë". Pastaj Hasan Alia e dërgoi Imzot Marinajn në famullinë e Hotit. 26)

Një jetë kaq intensive e plot përplasje e lodhi klerikun e nderuar, kështu që dita e vdekj es po afrohej. Sipas dëshmisë goj ore të plakut 90-vjeçar, Selim Reçi 27) Shehu, i lodhur, e paska parandjerë afrimin e vdekjes dhe paska shkuar tek kryetari i bashkisë, Bejtash Agë Kazazi, pronar i një livadhi afër shtëpisë së Shehut dhe ia paska kërkuar për një grumbullim njerëzish, duke pyetur edhe për çmimin e barit, sepse donte tia paguante. Kur pronari i çuditur, i paska kërkuar sqarime, i vetmi shpjegim paska qenë: "mbledhja e popullit do të jetë e madhe". Bejtash Aga ia paska dhënë pa shpërblim. Çudia qe këtu : të nesërmen Shehu ndërroi jetë dhe për ta përcjellë si duhej u grumbulluan aq njerëz, saqë me zi i zuri livadhi i lartpërmendur. Më të moshuarit kujtojnë edhe raste të tjera të ngjashme, që i atribuojnë Shehut aftësi të tilla parashikuese, jshtë fuqive të zakonshme dhe të përmasave mbinjerëzore. Të gjitha këto arsye bënë që ceremonia e varrimit të Sheh Shamisë, e zhvilluar me 25 mars 1891, të gdhendej në kujtesen popullore si diçka e pazakontë për pjesëmarrjen e gjerë të qytetarëve shkodranë. Ky klerik me frymëmarrje të gjerë diti të harmonizojë meditimin e thellë me probleme të jetës së përditshme, lëvizjen popullore të kohës me ndjesitë kombëtare.

Me porosinë e tij, si gur varri qe përdortir një shkëmb i Pagdhendur. Më vonë familjarët meremetuan varrin në lagjen Karahase, por eshtrat i rivarrosen në Fushë-Shtoj, sepse varri i parë u prish për arsye urbanistike gjatë dekadave të fundit.
Për veprën e këtij kleriku është shkruar në Historinë e Shqipërisë, në të dy botimet, në Fjalorin Enciklopedik (Tiranë, 1985, fq 1000), por, duke u interpretuar sipas klisheve të logj ikës zyrtare marksiste, e reduktuar në një vlerësim të njëanshëm, për arsye se feja dhe kleri ishin në listën e zezë. Gjykime në një sens tjetër, më të gjerë, janë dhënë në revistën "Zani i naltë" si dhe nga studiuesi O.Myderrizi, Z.Shkodra e H.Bushati.

Vitet e pluralizmit politik dhanë mundësinë për ta ridimensionuar figurën e Sheh Shamisë e për ta vendosur në piedestalin që ai meritonte; përurimi i Medresesë së Shkodrës, viti 1991, me emrin e këtij biri të shquar të Shkodrës duhet kuptuar jo vetëm si një tregues i këtj rivlerësimi objektiv të merituar, por edhe bartës i mesazhit të madh që u përcillet klerikëve të ardhshëm misioni i tyre i shenjtë e fisnik, krahas një përkushtimi të përliershëm për ngritjen morale-fetare e kulturore, kërkon që interesat e fesë duhet të mbarështrohen me ato të popullit e të kombit, si dy anë të së njëjtës medalje.

Shënim :

Në botimin "Trima të kryengritjeve popullore", pjesa e dytë (Tiranë, 1980, fq. 56-59) të M.Kokalarit, me synimin e vulgariziinit të historisë, portretizohen shumë luftëtarë e udhëheqës lëvizjesh popullore. Vepra është destinuar për një publik pa pretendime shkencore, veçanërisht për rininë shkollore. Pavarësisht nga kjo, autori, me zellin t'i qëndrojë besnik platformës zyrtare, cënon objektivitetin historik, se përmes një emfaze të dukshme ntrash së tepërmi temperamentin luftarak "të birit të vegjëlisë shkodrane", që mendjen sikur e pati vetëm te pushka e që, sikur u rrit në "mjedisin obskurantist mesjetar islamik turk", duke errësuar të vërtetën se ai qe djalë i një familjeje të pasur, i edukuar në një mjedis shqiptar të mirëfilltë dhe në kontakt me njerëz të ngritur, si: Jusuf Efendi Tabaku, Sali Efendia i Madh, Ahmet Kalaja, Daut Boriçi etj., në një kohë që fillimet e kapitalizmit po e lidhnin Shkodrën në shumë fije. Nëqoftëse, sipas vargut popullor:

"Dha fetfanë me mbytë babanë", ky antagonizëm qe në planin moral dhe ekonomik, ndërsa shprehj a e autorit "e dënoi me vdekje t'anë", i krijon bindjen një lexuesi të papërvojë, sikur Hasan Alia e linçoi t'anë me duart e veta. Edhe vetë portreti i cituar (në bashkautorësi me piktorin) të jep përshtypjen, sikur Shehu paskej qenë një "komit" i zakonshëm malesh, një cub e jo një klerik i devotshëm, i ditur e konsekuent në idealet e tij fisnike e humane, shumë larg një atëvrasësi.

Heroizmi e humanizmi i Sheh Shamisë pati frymëzuar edhe poetin Skënder Temali duke dhënë subjektin e një ballade (Revista "Ylli", Nr-8, 1990). Autori përmes vargjeve

"Shekuj lamë pas
Dhe s'e harrojmë kurrë"

bëhet shprehës i respektit të mbarë një qyteti që heroit i vë vulën e pavdekësisë.

Rrafshi i Dukagjinit i kishte të çelura dyert për legjendën e trimërisë
nga Tomë Mrijaj New York

Veprimtaria patriotike e familjes së Përlleshajve, nuk fillon me liderin e katolikëve të Lugut të Drinit dhe mbarë Rrafshit të Dukagjinit, Ndue Përlleshin, siç e quan shefi i UDB - së, Gojko Medenica në fejtonet e luftës në Kosovë të botuara në gazetën "Vecernje Novosti" të Beogradit, të titulluar "Poraz Pod Pshtrikom" (Humbjet nën Pashtrik nga data 22 shkurt gjer me 19 mars 1965 dhe në gazetën "Rilindja" e Prishtinës "Nata e frorit" 24 - 26 shkurt 1965. Në librin "Famullia e Zllakuqanit", faqe 51, thuhet se në kryengritjen e vitit 1909, të organizuar nga Zef Gjidoda, nga familja e Përlleshajve morën pjesë Mark dhe Dedë Përlleshi. Për Lugun e Drinit flet edhe Mark Kolë Kçira, të cilin në shenjë respekti vendasit e thërrisnin Marka Kola i Zllakuqanit. Burri me një pamje kreshniku e fillonte kështu bisedën në odat e Lugdrinasve: "Vendi ynë nuk qëndroi i pastër etnikisht dhe kombëtarisht pse deshën të tjerët. Ne falenderojmë pushkët e djemve tanë, që i mbajtën gjithmonë për faqe, duke filluar nga kryengritja e Mirditës e vitit 1876 që kryesohej nga kapidani Bibë Doda. Shumë djem të këtij vendi morën pjesë nën komandën e kapidanit të Mirditës, ku midis tyre veçojmë Zef Markun (Gjonlleshaj) dhe Nikoll Mrin, gjer në kryengritjet e njëpasnjëshme të Lidhjes së Prizrenit, ato të vitit 1909 dhe kryengritjen e Kaçanikut me 1910, ku kapidani i Mirditës, Marka Gjoni dhe Abati Preng Doçi kishin dërguar shumë luftëtarë nga Mirdita të udhëhequr nga Prengë Marka Prenga, bajraktar i Oroshit dhe Ndue Përdeda, që ishte prej krenve të para të Spaçit. Pjesmarrës në këto kryengritje ishte edhe vetë Marka Kola i Zllakuqanit me shumë vendas të tjerë që ua tregonin rrugët dhe shtigjet kryengritësve mirditas, të cilit kishin lënë emër të mirë në ato anë".Marka Kola tregonte se me rënien e Turqisë dhe me ardhjen e Serbisë, në vitet 1918 - 1919, Lugu i Drinit ishte prapë i fortë. Në tri komunat, në vijë të drejtë rreth 22 km, nga Gjurakovci deri në Dollc ishin këta tre kryetarë: Ukë Paloka në Gjurakovc, Pren Nikoll Mrijaj në qendrën e Lugut të Drinit, në Zllakuqan dhe Beqir Toma në Dollc. Këta udhëheqës të kësaj treve, me gjithë presionet që i bëheshin këtij vendi nga serbo - sllavët, nuk munguan që së bashku me priftërinjtë e këtij vendi të trokisnin në dyert e Romës dhe Vjenës për t'i ardhur në ndihmë kësaj popullate, që nuk i ishte gjunjëzuar për pesëqind vjet Perandorisë Osmane dhe ishte në vështirësi nga sllavizimi serbo - sllav.
Për liderin e katolikëve të Rrafshit të Dukagjinit, Marka Kola thoshte: "Me gjithë vështirësitë dhe torturat e papara gjer atëhere mbi një popull nga komunistët e porsalindur, dyert e çdo kulle në Rrafshin e Dukagjinit ishin të hapura për legjendën dhe luftëtarin e paepur Ndue Përlleshi".
Ndue Përlleshi lindi në Paskalicë, fshat në Lug të Drinit, më 1908. Ishte biri i Gjonit dhe Prenës nga Nepolja e Lugut të Baranit. Shkrim e lexim mësoi në Zllakuqan, në shkollën e kishës që ishte hapur që më 1897 nga Atë Shtjefën Gjeçovi. Thuhej se mësuesi i tij ishte Ndue Vorfi. Edhe pse s'kishte kryer ndonjë shkollë të lartë, ai qysh në ditët e hershme të fëminisë së tij, kishte mësuar mjaft në odën e burrave të familjes e tij të paisur me tradita burrërie, nderi e trimërie. Ndou ishte aktiv në jetën politike të kohës. Që nga viti 1939, kur Shqipëriau okupua nga Italia fashiste dhe për herë të parë u hap kufiri shqiptar Kosovë - Shqipëri, nga Ministri i Brendshëm i Shqipërisë Mark Gjon Marku, Ndue Përlleshi u emërua kryetar i Komunës në Vogovë të Hasit, që gjendej në vijën kufitare Kosovë - Shqipëri. Vendi kyç që iu dha Ndout të ri, bëri që ai të njihej për së afërmi me personalitetet e jetës politike dhe luftarake si me Xhafer Devën, Muharrem Bajraktarin, Abaz Kupin, Mark Gjon Markun, vëllezërit Kolë e Pashuk Biba, që ishin në përgatitje për të përballuar erërat e Lindjes që kishin filluar të fryjnë në Shqipërinë e Jugut. Më vonë Ndue Përlleshin e shohim kryetar në komunën e Becit, komunë në prefekturën e Gjakovës, ku pati rastin të njihej me shumë personalitete të atyre viseve, si Mehmet Agën e Rashkocit, Demë Ali Pozharin, familjen e madhe të Zhel Hasanëve, Elez Myrtën e sa e sa të tjerë. Më vonë, deri në fund të vitit 1944, e shohim kryetar në komunën e Budisalcit. Në këtë kohë vjen brigada e VII partizane me komandant Shaban Haxhiun, i cili e njihte shumë mirë aktivitetin e Ndue Përlleshit. Në Veri të Shqipërisë Muharrem Bajraktari, Pashuk Biba e të tjerë, kishin likuiduar shumë komunistë shqiptarë. Ndou me shumë shokë u takua në kullën e Ukë Bekës në Krushevë të Madhe me brigadën e Shaban Haxhiut. Me të hyrë brenda, parulla përshëndetëse e partizanëve ishte: - Vdekje fashizmit - Liri Popullit! Por Ndou, që e dinte se çfarë fshihej pas asaj parulle, nuk u përgjigj. Ai me shpejtësi nxorri revolen dhe ia drejtoi komandantit. Të pranishmit ndërhynë me të shpejtë. Që nga ai moment Ndou filloi jetën e kaçakut. Çeta e tij u rrit shumë shpejt. Në malet e Dollcit u takua me çetën e Ukë Sadikut. Me çetën e Ndout ishte edhe Marije Shllaku, dikur sekretare e Iliaz Agushit dhe e Xhafer Devës. Ajo u bë shembull i rezistencës për bashkimin e trojeve. Çeta e Ndue Përlleshit, së bashku me vëllezërit e tij Zefin, Hilin dhe bashkëluftëtarët Ndrec Nikollën, Zef Sokolin e shumë të tjerë bashkëpunoi me Ukë Sadikun, Shaban Polluzhën, prof. Ymet Berishën, Qazim Bajraktarin, Alush Smajlin etj.Shemull i rezistencës së forcave kaçake ishte lufta në Trestenik të Drenicës më 21 shkurt 1945 dhe vrasja e dy kreshnikëve të Drenicës, Shaban Polluzhës dhe Mehmet Gradicës. Sipas shënimeve të Marije Shllakut në librin "Shqipëria e Marije Shllakut", në faqen 50 thuhet: "Ndër komunistë, 17.864 e ndoshta edhe më mbetën si zogjtë kur i rrëmben shqiponja n'anën e vet. Gjithashtu edhe forcat e Shaban Polluzhës u shpartalluan edhe ata që mbetën iu bashkuen çetave të Ukë Sadikut, prof. Ymer Berishës, Ndue Përlleshit, Qazim Bajraktarit, Alush Smajlit etj. Kështu nga ajo kohë çeta e Ndue Përlleshit u rrit me mbi njëqind luftëtarë".
Me datën 4 dhe 5 gusht 1945 u mbajt kuvendi i Dobërdolit, në Llugë të Dan Pjetrit, ku u mblodhën 2000 luftëtarë e prijës të çetave kryengritëse të r ajoneve të ndryshme të Kosovës, nga Shqipëria e Veriut, Sanxhaku dhe Rozhaja. Aty gjindeshin krerët e lëvizjes për çlirimin e trojeve etnike shqiptare dhe bashkimin e tyre në një shtet si: Ukë Sadiku, prof. Ymer Berisha, Ndue Përlleshi, Qazim Bajraktari, Marije Shllaku, Mehmet Aga i Rashkocit, Alush Smajli, Dem Ali Pozhari, Prek Shyti nga Prizreni, përfaqësuesit e Muharrem Bajraktarit - Kruma e Luma, Pashuk Biba, Shaban Boshnjaku nga Pazari me 800 luftëtarë, krerë nga Drenica, Llapi, Gollaku, Gjilani, Shala e Bajgorës, Ferizaj, Kaçaniku, Rugova, Podguri etj. Pranë Dardhës së Madhe valonte flamuri me shkabën dykrenare, tetë metra i gjatë, të cilën e kishte sjellë Alush Smajli i Llazicës. Kuvendin e ruenin luftëtarët e Ndue Përlleshit, Alush Smajlit dhe Qazim Bajraktarit, të udhëhequr nga Smajl Hajdarii Gjurgjevikut të Madh dhe vëllai i Ndue Përlleshit, Zef Përlleshi. Kuvendin e hapi Ukë Sadiku, që ia jep fjalën pro. Ymer Berishës. Proçes - verbalin e mbante Marije Shllaku. Komandant u zgjodh njëzëri Ukë Sadiku, ndërsa udhëheqës politik u zgjodh prof. Ymer Berisha. Po ashtu u zgjodhën komisarët e çetave kryengritëse, sipas territoreve dhe e tërë Kosova u nda në 12 sektorë luftarakë dhe për këtë arsye u quajtën "Dymbëdhjetë këshillat". Pas kuvendit të Dobërdolit u bënë shumë takime me popullatën e vendit për organizimin dhe mobilizimin rreth organizatës "Besa Kombëtare". Ndue Përlleshi, Ukë Sadiku, Qazim Bajraktari, Mehmet Aga i Rashkocit dhe prof. Ymer Berisha u nisën për një mbledhje të përbashkët me krerët e Shqipërisë së Veriut, diku në malin e Pashtrikut. Çeta e Ukë Sadikut mbeti nën udhëheqjen e vëllait të Ukës, Shaban Sadiku. Data e 10 shtatorit 1945 mbeti datë e paharruar për banorët e Prekorubës dhe Drenicës. Në Fushëgropë, mes maleve të Çelisë së Jellovcit, brigada famëkeqe e Kotorrit kishte rrethuar Çelinë ditën e tretë të Bajramit. Aty mbetën të vrarë 23 luftëtarë dhe 9 të plagosur rëndë. Mga radhët e armikut mbetën 40 partizanë të vrarë e dhjetra të plagosur. Nga çeta e Ndue Përlleshit kishte mbetur Zef Sokoli me djalin e tij, Markun shtatëmbëdhjetë vjeçar dhe Marije Shllaku ishte plagosur rëndë. Grusht të rëndë lëvizjes i dha vrasja e udhëheqësit të njësiteve guerile të lëvizjes popullore shqiptare në Kosovë prof. Ymer Berishës me 10korrik 1946 në Hereq, ku së bashku me Ndue Përlleshin ishin nisë të merrnin pjesë në Kongresin V të Ballit Kombëtar në Lipovicë.
E kobëshme ishte edhe data e 17 shkurtit 1947, ku nga OZN - a dhe ushtria serbo - sllave u plagos rëndë komandanti i NDSH - së Ukë Sadiku. Në sverkën e Gashit mbeti i vrarë Qazim Bajraktari dhe Halil Sadria i Gjurgjevikut. Çeta e Ndue Përlleshit kishte mbetur të veprojë thuajse e vetme, me pak luftëtarë dhe shumë e ndjekur nga OZN - a. Më 8 shkurt të vitit 1948, së bashku me du shokët e tij, Ndrec Nikollën e Shaban Demën u rrethuan nga OZN - a. Mbas disa orë luftimesh mbetën të vrarë dy shokët e tij Ndrec Nikolla dhe Shaban Dema, ndërsa Ndou i plagosur qëndroi në mesin e pyllit deri në orët e para të mëngjesit, ku me një breshëri plumbash çan rrethimin duke lënë në fushë të betejës shumë të vrarë e të plagosur nga partizanët dhe vullnetarët me dhunë. Atë mëngjes komandanti i OZN - ës pushkatoi në vendin e ngjarjes të riun Pren Gojani nga fshati Dugajev, i cili ishte nga fisi i Ndue Përlleshit, me pretekst se i kishte hapur rrugë këtij të fundit.Ndou, me plagë të rënda arrin në shtëpinë e tij. Kur po i mjekonin plagët, aty arrin kryetari i komunës së Jagodës, Jank Boriçi, i cili hedh një bombë brenda në shtëpi. Ndou me shpejtësi e kap dhe ia kthen mbrapsht. Bomba pëlcet dhe plagoset rëndë Janku. Që të mos kapej nga partizanët, Ndou largohet menjëherë dhe shkon te Ibish Sokoli, vëllai i Zef Sokolit, të vrarë në Çelinë e Jallovcit.
Tek Ibishi qëndron, deri sa shërohet. Nga aty kalon në Llapçak, tek Pren Gjoka, që ishte një shok i tij. Ky fshat i takonte komunës së Istogut. Qeveria Jugosllave, kur merr vesh se Ibish Sokoli e kishte strehuar Ndue Përlleshin, e dënon Ibishin me 8 vjet burg dhe gruan e tij me 6 vjet. Në fshatrat e Lugut të Drinit ushtria sllavo - komuniste e torturoi popullatën e kësaj ane në mënyrën më çnjerëzore dhe shumë e pësuan me burgje të rënda. Pas një qëndrimi në familjen e Pren Gjokës, Ndou duke parë se Partia Komuniste kishte dominuar thuajse në çdo krahinë të Kosovës, largohet me disa bashkëluftëtarë për në Shqipëri, ku bashkohet me çetat e Ndoc Mirakës në viset e Pukës, të cilët vepronin në atë territor.
Sipas disa shënimeve të botuar në "Shejzat" e Ernest Koliqit në Romë dhe në "Albanien Liber", shkruhej: "Ndue Përlleshi së bashku me Ndoc Mirakën dhe Ndue Fushën, u vra nga forcat partizane të Shqipërisë në Bjeshkët e Iballes, në vendin e quajtur Boset, me datën 29 gusht të vitit 1949. Ata një ditë më parë ishin nisur të largoheshin për në Greqi. Largimi pengohej pasi në urën e Bërdhetit në Pukë ishte plagosë rëndë bashkëluftëtari i Ndue Përlleshit, Elez Myrta nga Kosova".
Ndou nuk pranoi në asnjë mënyrë të lejë vetëm e të plagosur shokun e luftës. Profesor Lukë Çuni shkroi e dërgoi nga Melbourni i Australisë në redaksinë e gazetës "Shqipnija e Lirë", poezinë që ia kushton të ndjerit Ndoc Mirakaj dhe shokëve të tij, nga e cila po veçojmë disa vargje:

Çka kan malet qi gjimojnë?
Djelt e Shqipes ç'po luftojnë!
Ç'po luftojn'o n'at Boset,
Ndoc Mirakaj me shok't'vet.

Ball për ball me klysh t'Rusisë,
N'dor Flamurin e Lirisë,
Amanet dorzim q'i - a bani,
Mark Gjomarkaj Kapidani.

Ndue Përlleshi i Lugut Drinit,
Asht përbe m'Zanë Lubotinit,
Asht përbe me lot ndër sy:
O vras veten, o des me ty"...

Abas Ermenji


Abas Ermenji lindi në Ermenj të Skraparit më 12 dhjetor 1913. Studimet fillore i kreu në Berat, kurse studimet e mesme në gjimnazin e Shkodrës. Në vitet 1934-1938 kryen në Sorbonë, Paris, Fakultetin e Letërsisë me specializim Historinë.
Kthehet në Shqipëri në vitin 1938 dhe emërohet profesor në Liceun e Korçës ku jep mësim deri në muajin nëntor të vitit 1939. Arrestohet nga italianët si një nga organizatorët e rinisë korçare në manifestimet e 28 Nëntorit 1939 kundër pushtimit fashist dhe internohet në ishullin e Ventotenes, prej ku lirohet në vitin 1941.
Sapo kthehet në Shqipëri merr pjesë në organizimin e rezistencës së armatosur kundër pushtimit të huaj në zonën Skrapar-Berat dhe arrin ta mbajë Beratin të lirë prej italianëve. Ishte një nga organizatorët e Ballit Kombëtar dhe anëtar i Komitetit qendror të tij.
Pas fitores së revolucionit komunist në Shqipëri, detyrohet të largohet nga atdheu dhe të marrë rrugën e gjatë të mërgimit. Vendoset në Paris ku drejton Komitetin Kombëtar Demokrat "Shqipëria e Lirë", i cili ka lozur një rol të madh në përpjekjet për një Shqipëri të lirë nga diktatura komuniste si dhe për çlirimin e Kosovës nga shtypja dhe tirania e Serbisë.
Pas rikrijimit të Ballit Kombëtar në Shqipëri në vitin 1991, zgjidhet kryetar i kësaj partie dy herë radhazi në vitet 1994 dhe 1998. Gjatë kësaj periudhe, megjithë moshën e tij të madhe, ka dhënë një kontribut të madh në ngritjen e ndjenjës kombëtare të shqiptarëve nëpërmjet një serie konferencash në të gjithë Shqipërinë.
Profesor Ermenji ka qenë një mbrojtës i flaktë i çështjes dhe kombësisë shqiptare, me artikuj të shumtë, të botuar tek "Flamuri", tek "Balli i Kombit", tek përmbledhja "Albania" etj. Por kryevepra e tij është studimi "Vendi që zë Skënderbeu në Historinë e Shqipërisë" - një apologji madhështore e kombësisë shqiptare.
Profesor Abas Ermenji u nda nga jeta më 10 mars 2003. Profesori e donte shumë Shqipërinë. Jetoi për Shqipërinë dhe vdiq me Shqipërinë në gojë. Këshilla e Tij e fundit ishte që të jemi Shqiptarë të mirë.

Ahmet Agush Kabashi (1913-1954) - antikomunist i përbetuar Ahmet Agush Kabashi ishte antikomunist i përbetuar, luftëtar i radhëve të para të çetave balliste që iu kundërvuan forcave çetniko – partizane në vitin 1944/1945 në Anamoravë. Kuadër angloamerikan i përgatitur në shtetet perëndimore, pjesëtar i grupit të Hamit Matjanit në desantimet nga ajri e deti, kundër regjimit komunist në Shqipëri (1950/1953).



Ahmeti u rrit e u burrëruar nën ndikimin e trimërive, heroizmave të të parëve të tij, si: Adem e Mustafë Kabashi, luftëtarë të shquar në luftën e 1910-ës, si: Hasan Brahim Kabashi, Hamdi Nezir Kabashi, Rexhep Agush Kabashi etj. luftëtarë të njohur për çlirimin kombëtar. Për shkak të bëmave të familjarëve të tij kundër pushtetit turk dhe më vonë atij serb, familja e Ahmetit ishte nën kërcënimin e përhershëm të regjimeve të përmendura, prandaj ai detyrohet që të largohet familjarisht nga Kosova, herën e parë shkoi në Turqi, pastaj në Shqipëri, në fshatin Dramanec afër Fierit. Me kapitullimin e mbretërisë jugosllave në vitin 1941, Ahmeti kthehet në Kosovë dhe vendoset në Përlepnicë, fshat afër Gjilanit, sepse Kabashi, vendlindja e tij, aso kohe ishte nën okupimin bullgar. Gjatë qëndrimit në Gjilan me qëllim të mbrojtjes së popullatës në territoret nën okupimin bullgar dhe njësive partizane në Malet e Karadakut në bashkëpunim me kushëririn Hasan Brahim Kabashin, Hamdi Nezir Kabashin, të vëllain Rexhepin, Hysen Terpezën, Hasan Remnikun, Isë Seferin, etj. formuan formacione vullnetare që e mbanin nën kontroll rajonin e përmendur. Shtator 1944, Ahmeti me familje vendoset në Kabash. Po atë vit, nëntor 1944, pas depërtimit të brigadave çetniko- partizane në fshat (Kabash), në mesin e tyre edhe dy brigada partizane të Enver Hoxhës, Ahmeti me të vëllain Rexhepin, kushërinjtë Hasanin e Hamdiun dolën në mal. Formacionet balliste, të cilat pas ardhjes së partizanëve në pushtet, me të madhe iu bashkuan edhe shumë patriot të tjerë të fshatrave të Anamoravës, në bazë të vendimit që u mor në mbledhjen e mbajtur më 15 -16 gusht 1945, në Kopliaçë u formuan 5 Batalione. Ahmeti bën pjesë në mesin e luftëtarëve më të spikatur të Batalionit të Parë që vepronte në Anamoravë 1944/1945/. Komandanti i Batalionit, Hasan Kabashi e kishte krah të fortë të armës. Ahmeti ishte i guximshëm, i vendosur dhe i shkathët në përdorimin e pushkës. Në të gjitha aksionet, edhe në ato më të rrezikshmet, siç ishte sulmi me 2 dhjetor 1944 për çlirimin e Ferizajt, përleshja me forcat e UDB-es në malet e Kopilaçës etj., ai përkundër dëshirës së komandantit dhe zëvendës komandantit (këta donin ta kurseni) nuk ndahej, po gjithmonë ishte pranë tyre. Gjithnjë armikut i qëndronte ballë për ballë dhe në këmbë. Për Ahmetin, karakterin e tij të fortë, kish fol vet komandanti i forcave balliste për Anën e Karadakut z. Hysen Tërpeza: “Me rastin e vizitës që ia bëmë bashkë me vëllain Agushin në Tërpezë, në odën e tij, ku priste njerëz gjithandej Kosovës (1999)” - tregon djali i Ahmetit, Habibi: “Kur mori vesh se jem djem të Ahmet Kabashit, baca Hysen u çua në këmbë dhe na mori ngryk dy herë, duke thënë”: “Ahmeti ishte trim i vërtetë, besnik dhe ushtar i zoti.”

Më 28 nëntor 1945 Ahmeti me ballistët e Batalionit të Parë e kalon kufirin maqedonas në Kranjë. Për një kohë qëndron në Greqi dhe më vonë me kushëririn e parë, Brahimin vendoset në Gjermani. Në Gjermani nën mbikëqyrjen e oficerëve të forcave anglo-amerikane aftësohet për të kryer veprime luftarake, desantime nga ajri etj. Në nëntor të vitit 1950, pas desantit në Shqipëri, arrin disi të shpëtojnë nga njësitë ushtarake shqiptare, të cilat me kohë ishin të informuar nga agjenti anglez Kim Filbi për aksionin e ndërmarr. Ahmeti, me kushëririn Shaqirin dhe Beqir Bajgorën nga Bajgorja e kalojnë kufirin shqiptar dhe ilegalisht kthehen në Kabash (Kosovë). Me këtë rast Ahmeti takohet me nënën, gruan djemtë dhe nipat. Pas një pushimi disa ditësh në shtëpinë e Xhemajl Aziz Kabashit, Ahmeti me shokë e kalojnë kufirin maqedonas në këmbë dhe dalin në Greqi.

Në desantimin e dytë apo tretë, më 29 janar 1953, ra në grackën e Sigurimit Shqiptar e realizuar me ndihmën e KGB-ës që merrte informata prej super - spiunit anglez, Kim Filbi dhe me dt. 13 prill 1954 Gjykata e Lartë Ushtarake /Republika e Shqipërisë/ në bazë të nenit 64 e 75 K.P e dënon me vdekje – pushkatim dhe po atij vit ekzekutohet. Përkundër hulumtimeve të djalit Habibit dhe kushëririt Shaqirit, i cili kish desantuar bashkë me Ahmetin në territorin e Shqipërisë, varri nuk iu gjet. Ahmeti ishte në grupin e Hamit Matjanit. “Për Hamit Matjanin, baba Ahmet – trgon Habib Agushi - u kish fol shokëve para desantimit të fundit se, për udhëheqës të grupit kemi një personalitet të fuqishëm, një strateg të shkëlqyeshëm dhe trim.”

Rinia shqiptare duke i dėgjuar kėto gjėra si: historirat dhe bėmat pėr Ahmet Delinė, pėr Shaqir Smakėn, Azem Bejtėn, Mehmet Delinė, Emin Latin, Bajram Zenėn, pastaj pėr shumė trima tė kohės si ata tė Lidhjes sė Prizrenit e deri tek Mehmet Gradica, gjejne frymėzimin dhe qėllimin e rrugės sė tij prej patrioti. Gjejne rrugėn e tij prej guximtari, qė nė momentin e duhur tė japin gjithēka prej vetes nė shėrbim tė atdheut e tė shoqėrisė nė pėrgjithėsi, duke u bėrė shembull i flijimit pėr brezat qė do tė pasojnė, gjithnjė drejt shtigjeve tė lirisė sė atdheut tonė tė dashur.

Jeta dhe Veprimtaria Kombëtare e Kapidan Gjon Marka Gjonit deri në vitin 1939



Kapidan Gjoni lindi në Orosh të Mirditës, me 28 gusht të vitit 1888. I ati Kapidan Marka Gjoni ishte nip i Lleshit të Zi, qe pat emër të madh në Shqipëri e në Ballkan, kah gjysma e parë e shekullit XIX. Sipas zakonit që ruhet djalë pas djali, në derë te Gjomarkajvet, sa është gjallë prindi te bijëve u përket me u shtrue vullnesës atnore, dhe me ia ndjekë urdhërin si ushtar. Të dielën e Pashkëve me 1925 vdiq Kapidan Marka Gjoni, pas një jete plotë peripeti, përshkruar edhe nga Faik Konica, në të përkohshmën „Albania”. I zanun befas prej Turkoshakëve, ashtu si kusheriri Prenk Bib Doda, e si Hodo Beg Kopliku, u internue në Anadoll. Malli i atdheut e shporonte aq fort në atë mërgim saqë vendosi me u këthye, dalë ku të dalë. Pa ditur gjuhë, e pa mjete, iku e u përshkue nëpër Rusi, Poloni, Austri e arriti në Mirditë, ku autoritetet Otomane nuk guxuan qe ta trazojnë më. Me 1914 ra me Miriditas në Durrës, për të mbrojtur mbretin Wied. Ngjitas me kosovarët e Isa Boletinit, djemtë e Mirditës, ranë në luftime të rrebta kundër kryengritësve qe donin ta ndalojnë mëkëmbjen e një shteti shqiptar, të pavarun. Humbjet qenë të mëdha. Pasi i vdiq i ati Kapidan Gjoni, i doli prija e iu ngarkua përgjegjsia me e udhëheqë Mirditën, sipas tagrit historik të derës së Gjomarkut. Ai u përvesh zyrës së vet, me atë pasuri mendimesh të qarta e me vendosmërinë, që përherë e dalloi, kur e lypë në raste të ndryshme ndërhyrja e tij, si gjyqëtar gojdhanun e i pranuem vullnetarisht nga populli, e ne datsh si prijës luftarak i caktuem nga e drejta kanunore. Edhe pse i ri, në moshen 37 vjeçare por i burrnuem, Kapidan Gjon Marka Gjoni u shqua në naltësinë e misionit të vet. Në vitin 1926 i rrethuem prej krerëve, e bani Zabitnamën e parë(Pajtimin e Gjaqëve).
E përshkoi Mirditën bajrak për bajrak, e katund për katund, duke ndreqë ngatërresa e duke pajtue gjaqe. Ne vitin 1926 Kapidan Gjon Marka Gjoni i ka pajtue 360 gjaqe e varrë (plagë). Në vitin 1928 pasiqë e fitoi një autoritet shumë të lartë, Kapidan Gjoni e bëri edhe pajtimin e dytë të gjaqëve. Edhe këtë herë ka pajtue 260 gjaqe e varrë. Kështu Mirdita u bë krahina më e qetë në Veri.
Me këtë veprimtari, kapidan Gjonit aq shumë iu rrit fama saqë shumë veprimtarë shqiptarë dhe të huaj vraponin që ta takonin. Në vitin 1930 Kapidan Gjon Marka Gjoni shkoi në Romë ku u prit me nderime të larta nga Qeveria Italiane, dhe nga Papa.
Kapidan Gjon Marka Gjoni në bisedim me Zogun, atëherë president i Shqipërisë, paraqiti gjendjen e keqe të Mirditës në pikpamje ekonomike. Zogu iu përgjigj: Zotni Kapidan, e njoh gjendjën e Mirditës por ju bëtë mirë që me shtruat këtë problem dhe shtoi: që me sot Mirdita përjashtohet prej çdo takse shtetërore dhe kanuni si ligj tradicional, në të cilin janë mbështetur e drejtue malet tona, ka me qenë i lirë në Mirditë.
Kur Ahmet Zogu u proklamue mbret në vitin 1928, gjithë paria e malëve të Veriut shkuen në Tiranë me e përgëzue, ndër ta edhe Kapidan Gjon Marka Gjoni me krerët e Mirditës. Aty malësorët shfaqen problemin e prijës, por Zogu para të gjithëve e thirri kapidan Gjon Marka Gjonin në audiencë, të gjithë të tjerët më vonë. Kur emëroi oficerët rezervë, të gjithë majora e më poshtë, kapidan Gjon Marka Gjonin e emëroi Nënkolonel, grada më e larta. Zogu e çmonte miqësinë që ka patur dera e Gjomarkut, me shpinë e Zogollit, prandaj këto nderime tue dashtë me e shlye të keqën që i bani Mirditës në vjetin 1921, mendoi e vendosi me rehatue Miriditën, tue nderue në mënyrë të veçantë Kapidan Gjon Marka Gjonin. Kur kapidan Gjon Marka Gjoni qe i sigurt se Italianët po hyjnë në Shqipëri, por pa e ditë datën, në mars te vitit 1939, ka shkue në Tiranë e në audiencë, që ka patur prej Mbretit Zog, i ka thënë këto fjalë: ”Madhni, Italianët po hyjnë në Shqipni. Ndreqi punët (Relatat) me Romën, se more në qafë vehtën, Shqipninë dhe ne. Na kallëzo çka të bajmë.”
Zogu i është përgjegjë:

„Po zoti Kapidan, Ministrat i kam keq me Italinë, por do ti rregulloj. Ju shkoni i qetë e pritni fjalën time”. Nuk zgjati, e Zogu në msheftësinë më të madhe kaloi në Greqi. Por kur Zogu ka mbërri në Larisa të Greqisë, ka mbledhë suiten e vet me i dhënë udhëzime. Aty ka deklarue: ”Nji mik të vetëm kishim pasë, Kapidanin e Mirditës Gjon Marka Gjonin, i cili më ka kallxue se italjanët po hyjnë në Shqipni.”
Pasi Italjanët zaptuen Shqipërinë, Konti Ciano, ministër i jashtëm i Italisë erdhi në Tiranë. Ai kërkoi qe një delegacion shqiptarësh të shkonte në Romë me i dorëzue Mbretit të Italisë, Vittorio Emanuele III, kunorën e Skënderbeut. Delegacioni i Shkodrës mblidhet në Tiranë me shqyrtue problemin. Për me i njoftë këkesat e Italisë, delegacioni i Shkodrës ngarkon kapidan Gjon Marka Gjonin te shkoj me bisedue me Kontin Ciano, përkthyes Patër Anton Harapi, O.F.M.
Në bisedë e sipër Konti Ciano, kërkoi që kapidan Gjon Marka Gjoni në krye të delegacinit të Shkodrës, te shkojë në Romë me i ofrue kunorën e Skënderbeut, Vittorio Emanuele III. Kapidan Gjon Marka Gjoni i është përgjigjë: „Shqipninë e pushtuet e unë kunorën e Skënderbeut nuk e kapërcej përtej Adriatikut, veç lidhë kambësh e duarsh.” E Kapidan Gjon Marka Gjoni, nuk ka shkue në Romë që t’ia dergojë kunorën e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, mbretit te Italisë Vittorio Emanuele III. Kjo vërteton qartë se kapidan Gjon Marka Gjoni nuk i ka bërë hile as mbretit dhe as Shqipërisë.
Kapidan Gjon Marka Gjoni ishte edhe reformator i madh i Kanunit. Ai në vitin 1937 (shif Hylli i Dritës, korrik-gusht 1937; f. 417-18), mblodhi e kryesoi në Mirditë një kuvend krerësh e pleqësh, për të sjellë ndryshime në disa zakone tepër anakronike. Sekretar në atë mbledhje qe don Zef Skana famullitar i Fandit. Ndodhën pranë si pjesëtar nderi më të drejtë zani, Abati imzot Gjini, dhe prefekti i Shkodrës. Në shumë raste tjera Kapidani pa bërë ndryshime, dha një interpretim të pikave të Kanunit, që përkonte me frymën e kohrave të reja. Si të gjithë udhëheqësit mendjesgjuet, ai i jepte rëndësi shpirtit jo germës së ligjit dokësues.

Rezistenca e organizuar antikomuniste e Kapidan Gjonit me djemtë e tij dhe mergimi i detyruar.


Duke parë se nuk ka rrugë tjetër dhe se komunistët nuk njohin kurrfarë gjuhe të dialogut kombëtar, Kapidan Gjon Marka Gjoni së bashku me djemtë e tij Markun, Ndoun dhe Lleshin, do ta fillojë rezistencën kombëtare. Kështu, që në vitin 1944 Kapidan Mark Gjon Marku me përkrahjen e plotë te babait Kapidan Gjon Marka Gjonit, themeloi „Grupin Nacional Independent” në Shkodër, nepërmjet të cilit zhvilloi veprimtarinë e vet politike. Pas një qendrese të pamposhtur që e zhvilluan tre djemtë e Kapidan Gjon Marka Gjonit, Marku, Ndou dhe Lleshi, te përkrahur nga Kapidan Gjoni, dhe duke parë se forcat komuniste forcoheshin, Kapidan Mark Gjon Marku pa i treguar askujt, kishte marrë vendim që ai se bashku me vëllain e tretë, Kapidan Llesh Gjon Markun, të udhëheqi luftën për Shqipërinë Etnike, ndersa për babain e tij, Kapidan Gjonin dhe vellain e dytë, Kapidan Ndue Gjon Markun, kishte marrë vendime qe të dalin në perëndim për ta vazhduar luftën antikomuniste, që në këtë menyrë, mos të shuhet plotësisht trashëgimia e derës së Gjomarkut. Kapidan Marku i tregoi vendimin e tij dhe pas shumë tentimeve, arriti që tia mbushi mendjen Kapidan Gjon Marka Gjonit që ta lejë Mirditën e tij të dashur, nën përcjellje të djalit të dytë, politologut Kapidan Ndue Gjon Marku. Në Kastrat me 27 Nanduer 1944, tue shterngue dorën njëri-tjetrit e tue i marrë hallallinë e fundit, u ndanë përgjithmonë Kapidan Gjon Marka Gjoni i shoqëruar nga djali i ti Kapidan Ndue Gjon Marku, nga të dy djemtë tjerë Marku dhe Lleshi të cilët qëndruan në Shqipëri duke luftuar kundër komunizmit, deri sa ranë heroikisht, njëri me 14 Qershor 1946, ndërsa tjetri me 9 gusht të vitit 1947. Takimi i Kapidan Gjon Marka Gjonit së bashku me profesor Ernest Koliqin bëri qe të përgaditet plani që te formohet një organizatë politike në mërgim.
Këtë organizatë e pagëzuan me emrin Blloku Kombëtare Independent, i cili u formua me 6 nëntor të vitit 1946 në Romë. Meqë për Bllokun Kombëtar Independent kemi dhënë shenime të qarta, në një shkrim të mëhershëm botuar për Kapidan Ndue Gjon Markun, tani do të ndalemi në përshkrimin që i japin bashkëkohësit, të cilët e njohën dhe vepruan me Kapidan Gjon Marka Gjonin. Profesor Ernest Koliqi në një Shkrim te Botuar në "Shejzat" 5-6 1966, për Kapidan Gjonin do të shkruajë: ”Na të mërguemit që jetuam afër Kapidanit, edhe patëm fatin ta takojm pothuash për ditë, me vjet rrjesht,do të kemi parasysh fytyrën e tij me viza bujare të holla e të mprehta ashtu si i shifshim kur, rrethue dashunisht prej nesh, mirrte pjesë në bisedime tona. Nuk i biente fjala në tokë. Vërejtjet që bante të matuna e të urta, zdritshin kuvendimin. Përvoja e fitueme gjatë një jete së vështirë plot tronditje të paprituna, melmente bisedën gjithsaherë që ai nderhynte. Nji dell i lehtë humori, qi nuk u mungon burrave të malëve, një kokërr krypë shpotie pa thepa therës, ia bante të shijshem të folunit, kur merrte me tregue ndodhina e store të vjetra. Kishte një mbamendje të çuditshme."
Vargje kujtimesh në lidhje me ngjarjet Shqiptare, shtjelloheshin në kallëzim të tij, si rrokela filmash ndër ditë që ishte në qejfë” Ndërkaq, profesor Zef Valentini në një shkrim te botuar poashtu në "Shejzat" me titull „Per nji Flamur të palisun” kur flet për Kapidan Gjonin thotë: ”Kujtimi i veprimit të Dukagjinit të vjetër në fushë të Kanunit mund të jetë ai që i dha Gjomarkut atë kompetencë si me thanë orakulare në punë kanunore. Kapidan Gjoni, si e njofta unë, vazhdon profesor Zef Valentini, atë kompetencë e kishte dhe e shoqnote me nji kompetencë dijenore, të cilën veç nuk e shite aspak, por e qite pothue me marre, si nji gja e vorfen, nji gja personale, që kush dijte ma tepër mund të ja qite poshtë."
"Pata fatin me e pëvetë shumë herë në punë Kanuni, e me nxjerrë prej tij njoftime të shumta e të çmushme, të cilat mund të gjinden nëpër botimet e mija, shenjue me emën të tij. Por edhe u gëzova shumëherë, kur përgjigjet e tia nuk duelen mu si i pritsha unë, e më lanë shtangë, ose në dyshim, a e kishte marrë vesh mirë pëvetën teme, a kishte përgjegjë me mendë e me dije, a por habitas. Mirë, por mbrapa tue studiue ma thellë, kam gjetë gadi përherë se ishin pikpamje tjera, që unë nuk i kisha gjetë, e që i nepshin një masë e nji drejtpeshim, ma të pranushëm diktatevet të Kanunit.
Sjellja e ati farë Zotnisë mu duk gjithmon sjellje fisnike por miqsore e një princi konstitucionar, asi princash demokratë, që edhe sot në këtë botë republikane, moderne, janë kënaqësia e njierzvet të vet. Sakt mund te thuhej,perfundon këtë shkrim profesor Zef Valentini, e s’besoj se mund të mohohet se dera e Gjomarkut, edhe pse ka patur kundërshtimet dhe ashpërsitë e veta, edhe pse nuk munguan as gabime as edhe gjaqe në historinë e vështirë e të gjatë të saj, është unjisue me popullsinë e vet, e ka gjykue, e ka pri, e ka përfaqësue edhe ka mbajtë prej saj porsi zemra kryet e komunitetit Mirdituer, shtylla e flamurit të tij”.