Shmitizimi i shmitizimit të “Skënderbeut”

" Në vrullin e leximit vendosa edhe unë të shkruaj disa rreshta [mbi librin "Skënderbeu" të Oliver Shmitit]. E përse jo? Kam punuar për gati 20 vjet si pedagog i historisë. Nga ana tjetër fusha e studimit tim kanë qenë ilirët. Me mesjetën nuk jam marë aspak dhe me Skënderbeun akoma më pak. Jam pra, krejtësisht brenda prototipit të “historianit injorant”, i cili është kaq popullor tek shqiptarët, madje edhe tek vetë Shmiti. Vendosa pra të shkruaj. Për më tepër debati i famshëm “28 e 5 apo 29 pa 5” kishte nisur përsëri të dominonte në faqet e shtypit dhe po më cingëriste nervat. "

Botimin e librit “Skënderbeu” të studiesit zviceran Oliver Jens Shmit e mora vesh kur jetoja larg Shqipërisë. Në pamundësi për të lexuar vetë librin, u njoha paraprakisht me jehonën që ai krijoi në shtyp. Kritikat dhe akuzat e rënda që i bëheshin për tendenca antishqiptare mu dukën të tepruara. Oliver Jens Shmit është një historian i afirmuar në studimet mesjetare, autor i një libri shumë të mirë mbi Shqipërinë venedikase. Është një eveniment fatlum për ne që një studiues i tillë i talentuar ka interes të meret me Mesjetën shqiptare, e cila për mungesë kuadrosh dhe specialistësh të rinj rrezikon të lihet pas dore. Edhe sikur libri të mos ketë asnjë vlerë, të paktën ai shërbeu për të kanalizuar vëmendjen e shqiptarëve në një problem të mirëfilltë historik. Deri atëherë i gjithë debati historik në shtyp e më gjerë ishte përqendruar në çështjen se kur kishte ikur gjermani i fundit nga Shkodra, në datën 28 e 5 minuta apo në datën 29 pa 5 minuta. Dhe këtu ishin përfshirë edhe historianë të ashtuquajtur komunistë, të cilët duke shfrytëzuar dokumente gjermane mbronin datën 29, apo historianë të anatemuar si ballistë, që me dokumentet e Enver Hoxhës të mbushnin mendjen për datën 28.

Kritikat e para që lexova për librin “Skënderbeu” m’u dukën të paargumentuara dhe nga pozita nacionaliste. Për këtë arsye, simpatia ndaj autorit ishte një zgjedhje e detyruar. Kaq e fortë u bë kjo simpati sa filloi të më hyjë frika. Ndërsa rilindësit tanë, sa largoheshin nga Shqipëria zbulonin pasionet e tyre patriotike, me mua po ndodhte fenomeni i kundërt. E gjithë kjo frikë u zhduk si me magji kur kohët e fundit më ra në dorë libri. Ai ishte shkruar me një stil të pëlqyeshëm, i mbushur me fakte dhe intepretime të reja, por nuk mungonin as lajthitjet. Është e vërtetë se ato preknin probleme periferike të objektit të studimit, por për një shqiptar ato ishin edhe më pikantet. Në vrullin e leximit vendosa edhe unë të shkruaj disa rreshta. E përse jo? Kam punuar për gati 20 vjet si pedagog i historisë. Nga ana tjetër fusha e studimit tim kanë qenë ilirët. Me mesjetën nuk jam marë aspak dhe me Skënderbeun akoma më pak. Jam pra, krejtësisht brenda prototipit të “historianit injorant”, i cili është kaq popullor tek shqiptarët, madje edhe tek vetë Shmiti. Vendosa pra të shkruaj. Për më tepër debati i famshëm “28 e 5 apo 29 pa 5” kishte nisur përsëri të dominonte në faqet e shtypit dhe po më cingëriste nervat. Shpresoj se historianët kompetentë, të cilët janë shtuar pak si shumë këto kohët e fundit, do të ma falin ndonjë gabim të mundshëm. Në pamundësi për t’u marë me të gjithë problematikën e gjerë të librit (e cila përgjithësisht është trajtuar në mënyrë korekte) do të merem vetëm me disa nga çështjet më të diskutueshme.

I. Ivan apo Gjon Kastrioti?

Në libër babai i Skënderbeut quhet Ivan. Duke lexuar paraprakisht komentet mbi librin u habita me kritikët e tij. Sllavizimi i emrave ka qenë një fenomen i zakonshëm në familjet feudale shqiptare të kësaj periudhe, dhe familja e Skënderbeut nuk përbënte ndonjë përjashtim. Nëna e tij quhej Vojsava, vëllezërit Stanisha dhe Reposh, motra Mamica, etj. Kjo lidhet me përpjekjet për të ndjekur modën e kohës apo për të evokuar origjinën fisnike. Të mos harrojmë se perandoria e fundit që pati përfshirë territoret shqiptare ishte ajo serbe e Stefan Dushanit, dhe hija e saj vazhdonte të ishte fuqishme në Ballkan. Emri Ivan është varianti sllav i një emri mjaft të përhapur kristian, që e ka origjinën e tij te Gjon Pagëzori, një nga figurat më të rëndësishme të fesë së krishterë. Në gjuhë të tjera ai haset në trajta të ndryshme si për shembull Jovan, Johan, Joan, Xhovani, Jan, Xhon, Zhan, etj. Bashkëmoshatarët shqiptarë të profesor Shmitit mund të kujtojnë një teatër kukllash të periudhës së komunizmit ku Balozi i Zi, kundërshtari i Gjergj Elez Alisë, quhej Jan-Zhan-Xhon-Ivan.

Pasi lexova librin ky qëndrim neutral filloi të më zbehej. Emri Ivan aty përmendej në mënyrë acarauese, me shkak e pa shkak, duke konkuruar madje dhe emrin e vetë Skënderbeut. Për çudi emri i gjyshit të Skënderbeut, Pal, nuk përmendej pothuajse fare. Është traditë që emrat fetarë të shkruhen në variantin e gjuhës në të cilën shkruhen ose përkthehen. Këtë parim e zbaton pjesërisht edhe përkthyesi A. Klosi, i cili nuk nguron të shqipërojë emra papësh, shenjtorësh apo figurash historike. Ndërkaq, shkëlqen me mungesën e tij në këtë drejtim emri i të atit të Skënderbeut. Me sa duket kjo bëhet për t’i qëndruar sa më besnik autorit të librit. O. Shmit shkruan se në burimet dokumentare babai i Skënderbeut quhet Ivan dhe prandaj ky duhet të jetë emri i tij i vërtetë. Gjithë kuriozitet nisa të shfletoj faqet e librit për të parë këto burime. Gjeta vetëm dy.

Në njërin (kronika e Joan Muzakit) ai quhej Joan (f. 35). Në tjetrin (një dokument kadastral osman) përdorej trajta Jovan apo Yuvan (f 27). Atëherë ku është fshehur Ivani? A thua autori nuk ka dashur të na bezdisë me dokumente që ne nuk mund t’i kuptojmë. Kjo mund të jetë e vërtetë por leximi i librit të lë shkas për dyshime. Aty hasen shpesh sllavizime artificiale të emrave. Kështu për shembull, një tregtar nga Dubrovniku, i quajtur në dokument Paulo de Poza (f. 143, 317) pagëzohet nga Shmiti me mbiemrin tingëllues Puçiq, i cili do të entuziasmonte edhe admiruesit e këngës “Puçi puçi” të Çiljetës. Me sa më kujtohet ky mbiemër filloi të sllavizohej vetëm në fund të shekullit XIX, kur pjestarë të familjes Poza u përfshinë në lëvizjen e ashtuquajtur “Iliriane”, që synonte bashkimin e sllavëve të jugut në një shtet të vetëm. Por në shekullin XV nuk bëhej fjalë për puçi-puçi.

Kulmi preket me një fisnik në rrethinat e Shkodrës. Emri i tij Ulk konsiderohet si një emër tipik sllav dhe shpjegohet me emrin vuk (ujk). E habitshme! E pafalshme sidomos për një shqiptarofon (jo shqiptarofob). Kësaj i thonë të mos shohësh ujkun (ulkun) por të kërkosh gjurmët. Të identifikosh shkronjën U të dorëshkrimeve latine me V është një siguri e tepruar. Po atëherë ku fshihet ujku? Është e pamundur që një historian shumë serioz, që për më tepër vjen nga Zvicra neutrale, të ketë rënë me dashje në gabime të tilla. Ka shumë mundësi që origjina e tyre të kërkohet te botimet dokumentare që ai ka përdorur. Libri më i cituar, i cili haset në pjesën dërmuese të referencave, është një përmbledhje dokumentash mesjetare, e botuar në vitin 1942 në Beograd nga Akademia Serbe e Shkencave, me autor J. Radoniç. Titulli i librit është “Gjuragj Kastriot Skenderbeg dhe Shqipëria në shekullin XV”. Mjafton titulli për të krijuar një ide mbi saktësinë onomastike të autorit. Ndoshta ne shqiptarët duhet t’ia dimë për nder prof. Shmitit që edhe emri i Skënderbeut nuk është transformuar në Gjuro Ivanoviç! Por në fund të fundit, për mua nuk ka fare rëndësi se si quhej në dokumente Skënderbeu apo i ati i tij. Madje nuk ka shumë rëndësi nëse familja tyre ishte me origjinë serbe, bullgare, greke apo kineze. Në të gjitha burimet ata konsiderohen si zotër të Arbërisë, dhe përkatësia etnike e familjeve fisnike është gjithmonë e lidhur ngushtë me vendin që sundojnë.
Këtu problemi ndërlikohet. Në librin e Shmitit na paraqitet një tablo etnike e Arbërisë që të kujton botën biblike pas ndërtimit të kullës së Babelit. Aty banojnë serbë dhe bullgarë, grekë dhe turq, vllehë dhe italianë, madje edhe shqiptarë. Natyrisht, në atë kohë, si edhe sot, nuk mund të pretendojmë për territore të pastra etnikisht. Por më duket se Shmiti e ka tepruar pak si shumë zullumin. I vetmi argument që jepet në libër është përsëri i karakterit onomastik. Aty shkruhet: “... bartësit e emrave arbër, serbë etj., si rregull, ndonëse jo gjithmonë, ishin bartës të asaj gjuhe” (f. 32). Ky kriter nuk ka asnjë bazë shkencore. Dihet mirë se, duke filluar nga lashtësia, shqiptarët, dhe jo vetëm ata, përdornin në masë emra të huaj si emra vetjakë. Po të ishte i vërtetë ky argument, atëherë i bie që Shqipëria e cunguar e shekullit XX të ketë qenë e përbërë nga një shumicë turke apo arabe, një pjesë greke, dhe vetëm një minoritet të vogël katolik, me pak vullnet të mirë, mund ta quash shqiptar. Sipas kësaj llogjike z. Lubonja duhet të jetë sllav, z. Klosi gjerman, ndërsa prof. Shmiti që shmitizon Skënderbeun duhet të jetë shqiptar. Edhe emri im modest ngjason shumë me Miriam, që është emri origjinal në hebraisht i virgjëreshës Marie, nënës së zotit tonë Jezu Krisht. Por unë nuk jam as çifut, as femër dhe, falë zotit, as i virgjër.

Nga dokumentet e kohës dihet mirë - këtë fakt e përmend edhe Shmiti – se e gjithë prapatoka e bregdetit midis grykave të Kotorit dhe gjirit të Artës quhej Arbëri. A është e mundur që arbërit në Arbëri të ishin pakicë? Si ka mundësi që emri i një populli të vogël, që për më tepër akoma nuk ka nisur të shkruajë gjuhën e tij, të predominojë mbi emrat e popujve të tjerë, shumë më të mëdhenj dhe më të fuqishëm politikisht? Në librin “Skënderbeu” na jepet një shpjegim me të vërtetë shumë naiv. Shkruhet se, mjaftoi vendosja e një familjeje shqiptare pranë qytetit të Patrës për ta quajtur të gjithë zonën përreth Albani (f. 539). Atëherë përse këto dokumente janë treguar kaq dorështrënguar dhe nuk e kanë shtrirë Albaninë deri në Peloponez e më tej, ku dihet mirë se kanë banuar jo një por mijra familje shqiptare.
Si një mikrokozmos i tablos babilonase të Arbërisë paraqitet edhe krahina e Dibrës, prej nga e ka origjinën Skënderbeu. Ajo shtrihet thellë në brendësi të gadishullit. Për këtë arsye kufijtë e saj janë të paqartë dhe niveli i njohjes në burimet perëndimore është i paplotë. Kjo bën që edhe pikpamjet e ngritura mbi to të jenë të diskutueshme dhe hipotetike. Duke qenë se kjo zonë ka lidhje direkte me objektin e studimit të librit, argumentet e autorit qëndrojnë brenda kornizës së kritereve shkencore.

Burimi kryesor dokumentar që përdoret për të arsyetuar karakterin e përzierë etnik të krahinës së Dibrës vjen nga Marin Barleti, i cili shkruan: “Aty (në Dibër të epërme, O. S.) banojnë bullgarët ose tribalët, një popull i ashpër në luftra ...” Mbi bazën e këtij fragmenti, në librin e Shmitit supozohet se në Dibër kalonte kufiri që ndante etnikisht shqiptarët dhe bullgarët, të cilët ndonjëherë ngatërohen si pa të keq me serbët. Dibra ndahet në dy zona, Dibra e epërme, ku shumicën e përbëjnë sllavët, dhe Dibra e poshtme, ku shumicën e popullsisë e përbëjnë shqiptarët (f. 32-33). Kam përshtypjen se pasazhi i cituar më sipër nuk të jep shumë siguri në nxjerjen e këtij përfundimi. Aty vërtetë shkruhet se në Dibrën e sipërme banojnë tribalë apo bullgarë, por nuk thuhet se ata përbëjnë shumicën e popullsisë. Edhe sot nëqoftëse ndonjë gazetar do të shkruante se, “në qarkun e Dibrës banojnë gollobordas me origjinë bullgare” nuk nënkuptohet se shumica e dibranëve janë bullgarë. Ose anasjelltas, fakti se në Republikën e Maqedonisë banojnë shqiptarë nuk dotë thotë se ata përbëjnë shumicën e popullsisë. Nga ana tjetër ky konkluzion i Shmitit është në kontradiktë me të dhënat onomastike që vetë ai jep. Sipas regjistrave osmanë të taksave, në Dibrën e epërme mbizotërojnë trajtat emërore arbëre (f. 32). Më duket e pamundur që sllavët, qofshin këta serbë apo bullgarë, të përdornin emra shqiptarë. Të paktën, unë nuk di ndonjë rast. Përkundrazi, fenomeni i kundërt është krejt i zakonshëm. Serbët dhe bullgarët patën gjatë mesjetës kishat dhe perandoritë e tyre, të cilat përfshinë nën kontrollin e tyre edhe Arbërinë.
Në fund të kësaj çështjeje, edhe disa saktësime për format antikizuese të emrave. Provinca e Maqedonisë, që u krijua pas pushtimit romak, përfshiu për një periudhë edhe Ilirinë e jugut, duke filluar nga lumi Mat e deri në gjirin e Ambrakisë. Për këtë arsye, në veprat e humanistëve, shqiptarët njihen edhe me emrin maqedonas. Në kohën e sundimit të perandorit Dioklecian kemi ndryshime në konfigurimin e sistemit provincial romak. Në jug egzistonte provinca e Epirit të Vjetër (Epirus Vetus), me qendër Nikopolin, e cila shtrihej deri matanë gjirit të Artës. Në Shqipërinë qendrore u krijua provinca e Epirit të Ri (Epirus Nova), me qendër Durrësin. Ndërsa në veri kemi provincën e Prevalit me qendër Shkodrën, e cila në ndonjë rast quhet edhe Epirus Prevalis. Kufiri i saj shkonte deri në grykat Kotorit. Siç shihet, emri Epir, në tërësinë e tij, përfshinte pjesën më të madhe të Arbërisë. Për këtë arsye, te Marin Barleti, dhe jo vetëm te ai, konceptet arbër dhe epirotë shpesh janë të barazvleshme. Tribalët kanë qenë një popull apo fis i madh që banonin në jug të Danubit. Ata përmenden, së bashku me ilirët, që në veprën e Herodotit. Pas Aleksandrit të Madh, rëndësia e tyre fillon të zbehet, derisa zhduken fare nga skena e historisë, duke ua lënë vendin fiseve të tjera, si për shembull skordiskëve. Lidhja e tyre territoriale me bullgarët është e dyshimtë. Sa për ilirët, përhapja e emrit të tyre ka qenë shumë e ndryshueshme. Në momente të veçanta ai përfshiu gati gjithë Ballkanin, madje edhe ishullin e Kretës.

Mesazh Pirvat (Jo Ne Linje)


Shmitizimi i shmitizimit të “Skënderbeut”
« : Shkurt 24, 2010, 10:34:25 PD »
Pergjigju me citim
" Në vrullin e leximit vendosa edhe unë të shkruaj disa rreshta [mbi librin "Skënderbeu" të Oliver Shmitit]. E përse jo? Kam punuar për gati 20 vjet si pedagog i historisë. Nga ana tjetër fusha e studimit tim kanë qenë ilirët. Me mesjetën nuk jam marë aspak dhe me Skënderbeun akoma më pak. Jam pra, krejtësisht brenda prototipit të “historianit injorant”, i cili është kaq popullor tek shqiptarët, madje edhe tek vetë Shmiti. Vendosa pra të shkruaj. Për më tepër debati i famshëm “28 e 5 apo 29 pa 5” kishte nisur përsëri të dominonte në faqet e shtypit dhe po më cingëriste nervat. "





Botimin e librit “Skënderbeu” të studiesit zviceran Oliver Jens Shmit e mora vesh kur jetoja larg Shqipërisë. Në pamundësi për të lexuar vetë librin, u njoha paraprakisht me jehonën që ai krijoi në shtyp. Kritikat dhe akuzat e rënda që i bëheshin për tendenca antishqiptare mu dukën të tepruara. Oliver Jens Shmit është një historian i afirmuar në studimet mesjetare, autor i një libri shumë të mirë mbi Shqipërinë venedikase. Është një eveniment fatlum për ne që një studiues i tillë i talentuar ka interes të meret me Mesjetën shqiptare, e cila për mungesë kuadrosh dhe specialistësh të rinj rrezikon të lihet pas dore. Edhe sikur libri të mos ketë asnjë vlerë, të paktën ai shërbeu për të kanalizuar vëmendjen e shqiptarëve në një problem të mirëfilltë historik. Deri atëherë i gjithë debati historik në shtyp e më gjerë ishte përqendruar në çështjen se kur kishte ikur gjermani i fundit nga Shkodra, në datën 28 e 5 minuta apo në datën 29 pa 5 minuta. Dhe këtu ishin përfshirë edhe historianë të ashtuquajtur komunistë, të cilët duke shfrytëzuar dokumente gjermane mbronin datën 29, apo historianë të anatemuar si ballistë, që me dokumentet e Enver Hoxhës të mbushnin mendjen për datën 28.

Kritikat e para që lexova për librin “Skënderbeu” m’u dukën të paargumentuara dhe nga pozita nacionaliste. Për këtë arsye, simpatia ndaj autorit ishte një zgjedhje e detyruar. Kaq e fortë u bë kjo simpati sa filloi të më hyjë frika. Ndërsa rilindësit tanë, sa largoheshin nga Shqipëria zbulonin pasionet e tyre patriotike, me mua po ndodhte fenomeni i kundërt. E gjithë kjo frikë u zhduk si me magji kur kohët e fundit më ra në dorë libri. Ai ishte shkruar me një stil të pëlqyeshëm, i mbushur me fakte dhe intepretime të reja, por nuk mungonin as lajthitjet. Është e vërtetë se ato preknin probleme periferike të objektit të studimit, por për një shqiptar ato ishin edhe më pikantet. Në vrullin e leximit vendosa edhe unë të shkruaj disa rreshta. E përse jo? Kam punuar për gati 20 vjet si pedagog i historisë. Nga ana tjetër fusha e studimit tim kanë qenë ilirët. Me mesjetën nuk jam marë aspak dhe me Skënderbeun akoma më pak. Jam pra, krejtësisht brenda prototipit të “historianit injorant”, i cili është kaq popullor tek shqiptarët, madje edhe tek vetë Shmiti. Vendosa pra të shkruaj. Për më tepër debati i famshëm “28 e 5 apo 29 pa 5” kishte nisur përsëri të dominonte në faqet e shtypit dhe po më cingëriste nervat. Shpresoj se historianët kompetentë, të cilët janë shtuar pak si shumë këto kohët e fundit, do të ma falin ndonjë gabim të mundshëm. Në pamundësi për t’u marë me të gjithë problematikën e gjerë të librit (e cila përgjithësisht është trajtuar në mënyrë korekte) do të merem vetëm me disa nga çështjet më të diskutueshme.

I. Ivan apo Gjon Kastrioti?

Në libër babai i Skënderbeut quhet Ivan. Duke lexuar paraprakisht komentet mbi librin u habita me kritikët e tij. Sllavizimi i emrave ka qenë një fenomen i zakonshëm në familjet feudale shqiptare të kësaj periudhe, dhe familja e Skënderbeut nuk përbënte ndonjë përjashtim. Nëna e tij quhej Vojsava, vëllezërit Stanisha dhe Reposh, motra Mamica, etj. Kjo lidhet me përpjekjet për të ndjekur modën e kohës apo për të evokuar origjinën fisnike. Të mos harrojmë se perandoria e fundit që pati përfshirë territoret shqiptare ishte ajo serbe e Stefan Dushanit, dhe hija e saj vazhdonte të ishte fuqishme në Ballkan. Emri Ivan është varianti sllav i një emri mjaft të përhapur kristian, që e ka origjinën e tij te Gjon Pagëzori, një nga figurat më të rëndësishme të fesë së krishterë. Në gjuhë të tjera ai haset në trajta të ndryshme si për shembull Jovan, Johan, Joan, Xhovani, Jan, Xhon, Zhan, etj. Bashkëmoshatarët shqiptarë të profesor Shmitit mund të kujtojnë një teatër kukllash të periudhës së komunizmit ku Balozi i Zi, kundërshtari i Gjergj Elez Alisë, quhej Jan-Zhan-Xhon-Ivan.

Pasi lexova librin ky qëndrim neutral filloi të më zbehej. Emri Ivan aty përmendej në mënyrë acarauese, me shkak e pa shkak, duke konkuruar madje dhe emrin e vetë Skënderbeut. Për çudi emri i gjyshit të Skënderbeut, Pal, nuk përmendej pothuajse fare. Është traditë që emrat fetarë të shkruhen në variantin e gjuhës në të cilën shkruhen ose përkthehen. Këtë parim e zbaton pjesërisht edhe përkthyesi A. Klosi, i cili nuk nguron të shqipërojë emra papësh, shenjtorësh apo figurash historike. Ndërkaq, shkëlqen me mungesën e tij në këtë drejtim emri i të atit të Skënderbeut. Me sa duket kjo bëhet për t’i qëndruar sa më besnik autorit të librit. O. Shmit shkruan se në burimet dokumentare babai i Skënderbeut quhet Ivan dhe prandaj ky duhet të jetë emri i tij i vërtetë. Gjithë kuriozitet nisa të shfletoj faqet e librit për të parë këto burime. Gjeta vetëm dy.

Në njërin (kronika e Joan Muzakit) ai quhej Joan (f. 35). Në tjetrin (një dokument kadastral osman) përdorej trajta Jovan apo Yuvan (f 27). Atëherë ku është fshehur Ivani? A thua autori nuk ka dashur të na bezdisë me dokumente që ne nuk mund t’i kuptojmë. Kjo mund të jetë e vërtetë por leximi i librit të lë shkas për dyshime. Aty hasen shpesh sllavizime artificiale të emrave. Kështu për shembull, një tregtar nga Dubrovniku, i quajtur në dokument Paulo de Poza (f. 143, 317) pagëzohet nga Shmiti me mbiemrin tingëllues Puçiq, i cili do të entuziasmonte edhe admiruesit e këngës “Puçi puçi” të Çiljetës. Me sa më kujtohet ky mbiemër filloi të sllavizohej vetëm në fund të shekullit XIX, kur pjestarë të familjes Poza u përfshinë në lëvizjen e ashtuquajtur “Iliriane”, që synonte bashkimin e sllavëve të jugut në një shtet të vetëm. Por në shekullin XV nuk bëhej fjalë për puçi-puçi.

Kulmi preket me një fisnik në rrethinat e Shkodrës. Emri i tij Ulk konsiderohet si një emër tipik sllav dhe shpjegohet me emrin vuk (ujk). E habitshme! E pafalshme sidomos për një shqiptarofon (jo shqiptarofob). Kësaj i thonë të mos shohësh ujkun (ulkun) por të kërkosh gjurmët. Të identifikosh shkronjën U të dorëshkrimeve latine me V është një siguri e tepruar. Po atëherë ku fshihet ujku? Është e pamundur që një historian shumë serioz, që për më tepër vjen nga Zvicra neutrale, të ketë rënë me dashje në gabime të tilla. Ka shumë mundësi që origjina e tyre të kërkohet te botimet dokumentare që ai ka përdorur. Libri më i cituar, i cili haset në pjesën dërmuese të referencave, është një përmbledhje dokumentash mesjetare, e botuar në vitin 1942 në Beograd nga Akademia Serbe e Shkencave, me autor J. Radoniç. Titulli i librit është “Gjuragj Kastriot Skenderbeg dhe Shqipëria në shekullin XV”. Mjafton titulli për të krijuar një ide mbi saktësinë onomastike të autorit. Ndoshta ne shqiptarët duhet t’ia dimë për nder prof. Shmitit që edhe emri i Skënderbeut nuk është transformuar në Gjuro Ivanoviç! Por në fund të fundit, për mua nuk ka fare rëndësi se si quhej në dokumente Skënderbeu apo i ati i tij. Madje nuk ka shumë rëndësi nëse familja tyre ishte me origjinë serbe, bullgare, greke apo kineze. Në të gjitha burimet ata konsiderohen si zotër të Arbërisë, dhe përkatësia etnike e familjeve fisnike është gjithmonë e lidhur ngushtë me vendin që sundojnë.
Këtu problemi ndërlikohet. Në librin e Shmitit na paraqitet një tablo etnike e Arbërisë që të kujton botën biblike pas ndërtimit të kullës së Babelit. Aty banojnë serbë dhe bullgarë, grekë dhe turq, vllehë dhe italianë, madje edhe shqiptarë. Natyrisht, në atë kohë, si edhe sot, nuk mund të pretendojmë për territore të pastra etnikisht. Por më duket se Shmiti e ka tepruar pak si shumë zullumin. I vetmi argument që jepet në libër është përsëri i karakterit onomastik. Aty shkruhet: “... bartësit e emrave arbër, serbë etj., si rregull, ndonëse jo gjithmonë, ishin bartës të asaj gjuhe” (f. 32). Ky kriter nuk ka asnjë bazë shkencore. Dihet mirë se, duke filluar nga lashtësia, shqiptarët, dhe jo vetëm ata, përdornin në masë emra të huaj si emra vetjakë. Po të ishte i vërtetë ky argument, atëherë i bie që Shqipëria e cunguar e shekullit XX të ketë qenë e përbërë nga një shumicë turke apo arabe, një pjesë greke, dhe vetëm një minoritet të vogël katolik, me pak vullnet të mirë, mund ta quash shqiptar. Sipas kësaj llogjike z. Lubonja duhet të jetë sllav, z. Klosi gjerman, ndërsa prof. Shmiti që shmitizon Skënderbeun duhet të jetë shqiptar. Edhe emri im modest ngjason shumë me Miriam, që është emri origjinal në hebraisht i virgjëreshës Marie, nënës së zotit tonë Jezu Krisht. Por unë nuk jam as çifut, as femër dhe, falë zotit, as i virgjër.

Nga dokumentet e kohës dihet mirë - këtë fakt e përmend edhe Shmiti – se e gjithë prapatoka e bregdetit midis grykave të Kotorit dhe gjirit të Artës quhej Arbëri. A është e mundur që arbërit në Arbëri të ishin pakicë? Si ka mundësi që emri i një populli të vogël, që për më tepër akoma nuk ka nisur të shkruajë gjuhën e tij, të predominojë mbi emrat e popujve të tjerë, shumë më të mëdhenj dhe më të fuqishëm politikisht? Në librin “Skënderbeu” na jepet një shpjegim me të vërtetë shumë naiv. Shkruhet se, mjaftoi vendosja e një familjeje shqiptare pranë qytetit të Patrës për ta quajtur të gjithë zonën përreth Albani (f. 539). Atëherë përse këto dokumente janë treguar kaq dorështrënguar dhe nuk e kanë shtrirë Albaninë deri në Peloponez e më tej, ku dihet mirë se kanë banuar jo një por mijra familje shqiptare.
Si një mikrokozmos i tablos babilonase të Arbërisë paraqitet edhe krahina e Dibrës, prej nga e ka origjinën Skënderbeu. Ajo shtrihet thellë në brendësi të gadishullit. Për këtë arsye kufijtë e saj janë të paqartë dhe niveli i njohjes në burimet perëndimore është i paplotë. Kjo bën që edhe pikpamjet e ngritura mbi to të jenë të diskutueshme dhe hipotetike. Duke qenë se kjo zonë ka lidhje direkte me objektin e studimit të librit, argumentet e autorit qëndrojnë brenda kornizës së kritereve shkencore.

Burimi kryesor dokumentar që përdoret për të arsyetuar karakterin e përzierë etnik të krahinës së Dibrës vjen nga Marin Barleti, i cili shkruan: “Aty (në Dibër të epërme, O. S.) banojnë bullgarët ose tribalët, një popull i ashpër në luftra ...” Mbi bazën e këtij fragmenti, në librin e Shmitit supozohet se në Dibër kalonte kufiri që ndante etnikisht shqiptarët dhe bullgarët, të cilët ndonjëherë ngatërohen si pa të keq me serbët. Dibra ndahet në dy zona, Dibra e epërme, ku shumicën e përbëjnë sllavët, dhe Dibra e poshtme, ku shumicën e popullsisë e përbëjnë shqiptarët (f. 32-33). Kam përshtypjen se pasazhi i cituar më sipër nuk të jep shumë siguri në nxjerjen e këtij përfundimi. Aty vërtetë shkruhet se në Dibrën e sipërme banojnë tribalë apo bullgarë, por nuk thuhet se ata përbëjnë shumicën e popullsisë. Edhe sot nëqoftëse ndonjë gazetar do të shkruante se, “në qarkun e Dibrës banojnë gollobordas me origjinë bullgare” nuk nënkuptohet se shumica e dibranëve janë bullgarë. Ose anasjelltas, fakti se në Republikën e Maqedonisë banojnë shqiptarë nuk dotë thotë se ata përbëjnë shumicën e popullsisë. Nga ana tjetër ky konkluzion i Shmitit është në kontradiktë me të dhënat onomastike që vetë ai jep. Sipas regjistrave osmanë të taksave, në Dibrën e epërme mbizotërojnë trajtat emërore arbëre (f. 32). Më duket e pamundur që sllavët, qofshin këta serbë apo bullgarë, të përdornin emra shqiptarë. Të paktën, unë nuk di ndonjë rast. Përkundrazi, fenomeni i kundërt është krejt i zakonshëm. Serbët dhe bullgarët patën gjatë mesjetës kishat dhe perandoritë e tyre, të cilat përfshinë nën kontrollin e tyre edhe Arbërinë.
Në fund të kësaj çështjeje, edhe disa saktësime për format antikizuese të emrave. Provinca e Maqedonisë, që u krijua pas pushtimit romak, përfshiu për një periudhë edhe Ilirinë e jugut, duke filluar nga lumi Mat e deri në gjirin e Ambrakisë. Për këtë arsye, në veprat e humanistëve, shqiptarët njihen edhe me emrin maqedonas. Në kohën e sundimit të perandorit Dioklecian kemi ndryshime në konfigurimin e sistemit provincial romak. Në jug egzistonte provinca e Epirit të Vjetër (Epirus Vetus), me qendër Nikopolin, e cila shtrihej deri matanë gjirit të Artës. Në Shqipërinë qendrore u krijua provinca e Epirit të Ri (Epirus Nova), me qendër Durrësin. Ndërsa në veri kemi provincën e Prevalit me qendër Shkodrën, e cila në ndonjë rast quhet edhe Epirus Prevalis. Kufiri i saj shkonte deri në grykat Kotorit. Siç shihet, emri Epir, në tërësinë e tij, përfshinte pjesën më të madhe të Arbërisë. Për këtë arsye, te Marin Barleti, dhe jo vetëm te ai, konceptet arbër dhe epirotë shpesh janë të barazvleshme. Tribalët kanë qenë një popull apo fis i madh që banonin në jug të Danubit. Ata përmenden, së bashku me ilirët, që në veprën e Herodotit. Pas Aleksandrit të Madh, rëndësia e tyre fillon të zbehet, derisa zhduken fare nga skena e historisë, duke ua lënë vendin fiseve të tjera, si për shembull skordiskëve. Lidhja e tyre territoriale me bullgarët është e dyshimtë. Sa për ilirët, përhapja e emrit të tyre ka qenë shumë e ndryshueshme. Në momente të veçanta ai përfshiu gati gjithë Ballkanin, madje edhe ishullin e Kretës.


II. Motivi i kryengritjes së Skënderbeut

“Perla” më e çmuar e librit “Skënderbeu” është zbulimi i shkakut të vërtetë të prishjes së Skënderbeut me sulltanin. Madje, sipas autorit, interpretimi i këtij motivi e ka vonuar për gati një vit botimin e librit. Gjithshka e ka zanafillën te një dokument i zbuluar kohët e fundit në arkivat e Milanos. Është fjala për një letër që dy diplomatë milanezë i dërgojnë zotërisë së tyre Françesko Sforca. Në të, midis të tjerave shkruhet: “Ka ardhur këtu kalorësi ambasador i një zotërie të pabesë, të quajtur Xandrebech, për të cilin disa thonë se është zot i Greqisë e disa i Arbërisë... për shkak të urrejtjes personale që ai ka ndaj Turkut, meqenëse ky Turk ka bërë të vdesë babanë e këtij zotërie, dhe ky zotëri ka bërë të vdesë një vëlla të Turkut.”
Sigurisht, dokumenti është origjinal. Një faksimile e tij botohet në një nga faqet e librit. Por kjo nuk do të thotë se informacioni që kanë dy diplomatët milanezë është kryekëput i vërtetë. Tek ai vihet re një varg i konsiderueshëm pasaktësish:
Së pari, termi i pabesë , “infidele”, në dokumentet kristiane të kohës do të thotë mysliman. Pra, Skënderbeu konsiderohet si një sundimtar mysliman turk. Kjo kuptohet edhe nga një letër e dytë përgënjeshtruese që dy diplomatët dërgojnë pak kohë më vonë. Natyrisht, kjo nuk është e vërtetë. Në kohën kur dërgohet letra e parë, në 10 janar të vitit 1454, Skënderbeu ishte i krishterë, një nga heronjtë më të shquar në luftën kundër turqve.

Së dyti, në letër Skënderbeu konsiderohet si sundimtar i Greqisë. Edhe kjo është një tjetër pasaktësi. As në atë kohë, dhe kurrë ndonjëherë, Skënderbeu nuk ka sunduar në Greqi. Ai ka qenë sundimtar vetëm i një pjese të Arbërisë.

Së treti, në të gjitha burimet e kësaj periudhe, emërtimi Turku nuk është një emër i përgjithshëm apo një titull. Ai, thuajse gjithmonë, nënkupton sulltan Mehmetin II, pushtuesin e Kostandinopojës. Nuk ka mundësi që ky të ketë vrarë, apo të ketë bërë që të vdesë, babain e Skënderbeut. Në kohën kur vdiq Gjon Kastrioti, Mehmeti ka qenë rreth 4-5 vjeç. Është e vështirë të imagjinosh një bebe që nuk pranon të hajë ushqimin nëqoftëse nuk i vrasin dikë që ai nuk e di se përse e ka inat. Edhe nëqoftëse për një moment supozojmë se Turku në fjalë është babai i Mehmetit II, sulltan Murati, informacioni nuk përputhet me realitetin historik. Skënderbeu nuk ka patur mundësi të vrasë ndonjë nga vëllezërit e Muratit II. Për këtë ishte kujdesur vetë sulltani shumë kohë më parë, përpara se të hipte në fron.

Siç shihet, tre nga informacionet që hasen në letrën e diplomatëve milanezë janë të pasakta. Mbetet për t’u vërtetuar vetëm nëse Skënderbeu ka marë pjesë në vrasjen e vëllait të Mehmetit II, informacion i cili nuk gjen mbështetje në asnjë burim tjetër. Megjithatë, mbi bazën e kësaj të dhëne të dyshimtë, autori i librit “Skënderbeu” krijon një histori akoma më të dyshimtë, e cila për nga mungesa e llogjikës historike mund të konkuronte edhe mitin më fantazist. Nëqoftëse dokumenti burimor mund të vlerësohet me notën pesë, interpretimi i tij vështirë se mund ta kalojë klasën.
Ja se çfarë shkruan Shmiti: “Ivan (Gjon) Kastrioti, më 2 maj 1437, nuk pati vdekur nga një vdekje e natyrshme, por ishte vrarë me urdhër të Muratit II... Është e paqartë nëse Skënderbeu e mori vesh vrasjen aty për aty apo ndoshta më pas (f. 57-58).” Siç shihet, Turku Mehmeti II i dokumentit zëvendësohet si pa të keq nga babai i tij Murati II. Mund të themi me siguri se Skënderbeu e mori vesh menjëherë shkakun e vdekjes të të atit. Gjon Kastrioti vdiq në Petrelë, dhe në atë kohë Skënderbeu ishte subash i Krujës, vetëm pak kilometra larg.

Shmiti vazhdon: “Po të kemi parasysh se e drejta zakonore shqiptare gjëllonte që në mesjetë, ai (Skënderbeu) nuk kishte rrugë tjetër përveç se të ruante nderin e tij. I duhej të merte gjak tek ajo familje që kishte derdhur gjak: kjo ishte dera e Osmanëve.” Me sa shihet Skënderbeu na paska qenë një burrë zakoni, por me një interpretim krejt vetjak të Kanunit. Ai zgjedh të hakmeret duke i shërbyer me besnikëri sulltanit për gjashtë vjet.

Momenti i shumëpritur vjen në vitin 1443. Viktima e predestinuar është Alaedin Ali Çelebiu, djali i Muratit II dhe vëllai i Mehmetit II. Në këtë vit të dy personazhet ndodhen në dy skaje të kundërta të Perandorisë Osmane; Skënderbeu është në Nikopojë, ndërsa Alaedin Ali Çelebiu është në Karamani të Anadollit. Por koncepti distancë mund të neglizhohet po aq lehtë sa edhe koncepti kohë. Shmiti e detyron Skënderbeun të bëjë edhe një devijim tjetër nga Kanuni. Për të vrarë Alaedinin ai gjen një kamikaze. E ky nuk është një njeri dosido, por njeri nga obortarët më të lartë të sulltanit, Kara Hidr Pashai. Është pak e vështirë të supozosh që një pasha i tillë të sakrifikojë veten për të marë hakun e babait të një beu të panjohur, që jetonte diku larg në Europë. Për të zgjidhur këtë kontradiktë, komplotit të drejtuar nga Skënderbeu i duhen gjetur bashkëpunëtorë të tjerë. Ata janë pjestarët më të afërt të familjes së Sulltanit.

Aleatja e parë është Mara Brankoviç, gruaja e Muratit II dhe pjestare e familjes mbretërore serbe. Motivet e bashkëpunimit të saj sajohen me tepër lehtësi. Nëna e Skënderbeut, e cila në një dokument quhet Vojsava Tribalda, e ndryshon “pasaportën” nga bullgare në serbe dhe pagëzohet me emrin Vojsava Brankoviç. Në këtë mënyrë Skënderbeu na del farefis me Marën, gruan e sulltanit. “Kushërinë, moj kushërinë, as ma vret pak Alaedinë.” Nëqoftëse në Shqipërinë kanunore do të ishte marrë vesh se Skënderbeu e kishte marë hakun e të atit me ndihmën e një gruaje, me atë do të kishin qeshur edhe pulat.

Aleati i dytë është djali tjetër i sulltanit, Mehmeti, më vonë i kurorëzuar si Mehmeti II. Tashmë në moshën 12 vjeçare, “fëmija i tmerrshëm” shndërrohet nga një viktimë e mundshme e gjakmarjes në një bashkëpunëtor të Skëndebeut. Në këtë rast, krahët e fantazisë e kanë çuar autorin e librit aq lart, sa ai ka harruar edhe vendin prej nga është nisur. Po të krahasojmë interpretimin e Shmitit me dokumentin burimor të dy diplomatëve milanezë, do të shohim se kemi kaluar në kufijtë e absurdit. Na del se Skënderbeu dhe Mehmeti II e urrenin njeri-tjetrin sepse kishin qenë bashkëpunëtorë në një vrasje, nga e cila të dy kishin nxjerrë përfitime. I pari kishte marrë hakun e të atit, ndërsa i dyti kishte hequr qafe një konkurent për fronin osman. Po përse dreqin e urrenin kaq shumë njeri-tjetrin? Ata duhej të ishin miq. Këtë lëmsh nuk e zgjidhin dot as psikoanalistët.

Nuk ka diskutim se Mara Brankoviç dhe Mehmeti II mund të kishin shumë motive për të nxitur vrasjen e princit trashëgimtar. Por nuk kuptohet se ç’nevojë kishin ata për mbështetjen apo inkurajimin e Skënderbeut. Për më tepër, pas vrasjes të dy ata vazhdojnë të jetojnë të qetë në oborrin e sulltanit, e para si grua dhe ambasadore e Muratit II, dhe i dyti si trashëgimtar dhe madje si bashkësundimtar i tij. Kam përshtpjen se motivet e kthimit të Skënderbeut në Shqipëri nuk është nevoja t’i kërkojmë në analiza romaneske. Të paktën, njeri prej tyre duket qartë në ngjarjet historike të kohës. Pas disfatës së trupave osmane në betejën kundër Huniadit, në vitin 1443, Skënderbeu pati përshtypjen - e cila më vonë rezultoi e gabuar - se Perandoria Osmane po shpërbëhej. Për këtë arsye, ai zgjodhi të braktisë karierën e pasigurt në ushtrinë osmane, në këmbim të postit të përhershëm të një princi të krishterë.

Atëherë si shpjegohet dokumenti i gjetur në arkivat e Milanos? Përvoja 20-vjeçare në fushën e studimeve antike më ka mësuar të mos neglizhoj asnjë dokument, sado i pasaktë që të duket ai në vështrim të parë. Problemi i vetëm është interpretimi i tij. Pa dashur t’u hyj në hise historianëve të mesjetës, do të desha të bëj një përpjekje për ta interpretuar këtë dokument. Siç shkruajnë vetë diplomatët milanezë, letra nuk është bazuar në informata direkte por në thashethemet e dëgjuara në Romë. Aty përmenden frazat “disa thonë“, apo “të tjerë thonë“. Kjo tregon se letra është një transkriptim krejt i lirë i këtyre thashethemeve. Diplomatët kanë dëgjuar se një farë Xandrebech (duhet të jetë një shkurtim i emrit Aleksanderbek) ka qenë komandant në ushtrinë osmane, dhe mendojnë se ai vazhdon të jetë i tillë. Ata kanë dëgjuar se ai konsiderohet edhe si sundimtar i Epirit, dhe njohuritë e tyre të cekëta mbi gjeografinë antike e shndërojnë atë në sundimtar të Greqisë.

Po me historinë e vrasjeve familjare dhe armiqësinë personale midis Skënderbeut dhe Mehmetit II, si qëndron puna? Me sa duket duhet të jenë ngatëruar emrat e personazheve. Ka qënë Skënderbeu ai që “bëri të vdesë“, (fece morire), babain e Mehmetit, Muratin II. Kjo lidhet me faktin historik se Murati II vdiq menjëherë pas një ekspedite të dështuar për pushtimin e Krujës dhe Shqipërisë. Prej kësaj lindi legjenda se ai vdiq nga marazi meqenëse u mund nga Skënderbeu. Një legjendë e tillë, e cila u bë shumë shpejt popullore jo vetëm te shqiptarët, gjen pasqyrim edhe në dokumentet e tjera të kohës. Nga ana tjetër është krejtësisht e mundur që Mehmeti II të ketë patur dorë në vrasjen e ndonjërit prej vëllezërve të Skënderbeut. Në këtë rast nuk do të doja të shtyhesha më thellë për të gjetur emrin e tij.

III. Disa objeksione.

Duke e mbyllur, edhe disa objeksione të shkurtra personale mbi fraza ose interpretime të hasura në librin “Skënderbeu”:

- Nuk është e saktë të shkruhet se Epiri ishte “atdheu i Aleksandrit të Madh” (f. 11). Atdheu i tij ishte Maqedonia. Nëna e tij, Olimpia, ishte epirote, ndërsa gjyshja, Euridike, me shumë gjasa ishte ilire. Skënderbeun nuk e ndajnë nga Aleksandri 14 shekuj por 18 shekuj.

- Nuk është e vërtetë se përkrenarja e Skënderbeut “është një kopje e përpiktë e kurorës mbretërore të Maqedonisë së lashtë“ (f. 15). Në antikitet nuk kemi ndonjë dëshmi, qoftë edhe të një varianti të ngjashëm. Është e saktë se emri i qendrës së lashtë maqedonase Aigai lidhet me fjalën greke “dhi”. Po kështu ka studiues që emrin e qytetit, Edesa, e shpjegojnë me shqipen “e dhisë“. Nuk ka diskutim se miti i Aleksandrit ishte shumë i fuqishëm në Shqipërinë mesjetare. Mjafton të kujtojmë se qyteti i Shkodrës kishte pretendimin (sigurisht të gabuar) se ishte një themelim i Aleksandrit të Madh.

- Thuhet se Skënderbeu ishte “i vetmi fisnik i konvertuar ballkanas që braktisi turqit dhe u rikthye në origjinë” (f. 354). Ndryshimet e kampit politik dhe të fesë në këtë kohë nuk ishin një fenomen i izoluar. Edhe në rrethin e ngushtë të Skënderbeut mund të gjejmë shembuj të tillë, si për shembull , Hamzai, Moisiu apo Vrana Konti.

- Në libër shkruhet se “Kastrioti nuk jepte e as funksione, ai nuk krijoi struktura administrative” (f. 129). Ndërkaq, pak më poshtë (f. 131) citohet Marin Barleti se “Skënderbeu e kishte emëruar Vrana Kontin si Dukë të Matit”. Ky është një rast tipik ku interpretimi bie në kundërshtim me dokumentin, dhe për fat të keq jo i vetmi.

- Sipas Shmitit, zotërimet e Skënderbeut ishin të kufizuara në zonat e thella malore. Pjesa e ulët dhe kodrinore, gjatë verës pushtoheshin vazhdimisht nga turqit. Nga ana tjetër, dokumentet e paraqitura në libër tregojnë qartë se zëri kryesor në eksportet e Skënderbeut ishin drithrat e bukës (f. 155-158). Nuk sqarohet se ku mbillej ky drithë, i cili jo vetëm mjaftonte për të ushqyer ushtarët dhe popullsinë malësore, por edhe i tepronte me shumicë për ta eksportuar.

- Ndonëse nuk bëj pjesë në adhuruesit e flaktë të historiografisë shqiptare, pjesë e të cilës fatkeqësisht jam edhe vetë, më duket i egzagjeruar trajtimi që i bëhet asaj në libër. Së bashku me Enver Hoxhën, aty futen në një thes edhe historianët “social-komunistë“ Fan Noli e Aleks Buda dhe pasardhësit e tyre. Shpëtojnë vetëm Kasem Biçoku dhe Dritan Egro, të cilët për rastësi kanë patur fatin ta shoqërojnë Shmitin në udhëtimet e tij në Shqipëri. Ashtu siç nuk jam dakord që për shkak të disa njollave në kollaren e Shmitit ta fusim edhe atë vetë në lavatriçe, ashtu edhe nuk mund ta pranoj që të hidhet poshtë gjithshka që është shkruajtur për Skënderbeun nga shqiptarët. Asnjë studiues, qoftë ai edhe më i miri, nuk mund të pretendojë se ka thënë të vërtetën absolute. Përdorimi i shpeshtë i frazave “me siguri”, “pa diskutim” për hipoteza dhe përfundime të debatueshme, rrezikon që të kalohet nga shmitizimi në mitizim. Elementi thelbësor i një miti është pikërisht mospranimi i kundërshtimeve apo i debatit. Një historian duhet të jetë paksa më modest për veprën e tij. Kështu, ndoshta në të ardhmen, mosha e tij e re mund ta lejojë që të ketë mirësinë për të rivlerësuar ndonjë difekt apo ndonjë vërejtje që ai e sheh të arsyeshme.

Edhe nje hero qe kemi po na e perçndytin. Angry


Pra, mallkue njai bir Shqyptari,
qi këtë gjuhë të Perëndis',
trashigim, që na la i pari,
trashigim s'ia len ai fmis;
edhe atij iu thaftë, po, goja,
që përbuzë këtë gjuhë hyjnore;
qi n'gjuhë t'huej, kur s'asht nevoja,
flet e t'veten e lèn mbas dore.


Në këtë gjuhë edhe njai Leka,
qi'i rruzllim mbretnin s'i a, xúni,
në këtë gjuhë edhe Kastriota
u pat folë njatyne ushtrive,
qi sa t'drisë e diellit rrota,
kanë me kenë ndera e trimnive.













Ku e lam' e ku na mbeti
Vaj-vatani e mjer-mileti
Anës detit i palarë,
Anës dritës i paparë,
Pranë sofrës i pangrënë,
Pranë dijes i panxënë,
Lakuriq dhe i dregosur,
Trup e shpirt i sakatosur?


Se ç'e shëmpnë derbederët,
Mercenarët dhe Bejlerët,
Se ç'e shtypnë jabanxhinjtë
Se ç'e shtrythnë fajdexhinjtë,
Se ç'e pren' e se ç'e vranë,
Ç'e shkretuan anembanë,
Nënë thundrën e përdhunës
Anës Vjosës, anës Bunës!


Çirem, digjem i vrerosur,
Sakatosur, çarmatosur,
As i gjall' as i varrosur,
Pres një shenj' e pres një dritë,
Pres me vjet' e pres me ditë,
Se ç'u tera, se ç' u-mpaka,
Se ç' u-çora, se ç' u-mplaka,
Lark prej vatrës dhe prej punës,
Anës Rinit, anës Tunës.


Çakërdisur, batërdisur,
Përpëlitur dhe zalisur,
Endërronj pa funt, pa shpresë
Anës Elbës, anës Spree-së.


Dhe një zë vëngon nga lumi,
Më buçet, më zgjon nga gjumi,
Se mileti po gatitet,
Se tirani lebetitet,
Se pëlcet, kërcet furtuna,
Fryhet Vjosa, derdhet Buna,
Skuqet Semani dhe Drini,
Dridhet Beu dhe zengjini,
Se pas vdekjes ndriti jeta,
Dhe kudo gjëmon trumbeta:
Ngrehuni dhe bjeruni,
Korrini dhe shtypini,
Katundar' e punëtorë,
Që nga Shkodra gjer në Vlorë!