Gjuha-Shqipe...!

Gjuha Shqipe

Hyrje
Gjuha shqipe sot flitet ne Shqiperi dhe jashte kufijve te saj ne Kosove, ne territorin ndermjet Shkupit, Gostivarit, Tetoves dhe Di-bres, ne Presheve, ne Bujanovc dhe ne Medvegje, ne Kraje, ne Ulqin me rrethina deri ne Tivar dhe ne Çameri. Shqipja, pra, flitet ne viset perendimore te Ballkanit, aty ku kryqezohen rruget qe lidhin lindjen me perendimin, pikerisht ne ate rajon qe ka qene djepi i qyteterimit antik evropian.

Gjithashtu, shqipja flitet edhe ne diaspore (ne Itali, ne Greqi, ne Bullgari, ne Ukraine), edhe ne shume vende te tjera te kontinentit tone dhe me gjere, ne Amerike, ne Azi dhe ne Australi nga shqiptare te vendosur atje ne kohe me te hershme ose me te vonshme.

Gjuha shqipe i perket familjes se gjuheve indoevropiane. Rreth dy mije fjale te shqipes jane me origjine indoevropiane: koke, dite, nate, dimer, uje, ha, pi, jam, kam, zog, dem, elb etj. Shqipja formon nje de-ge me vete ne familjen e gjuheve indoevropiane. Gjuha shqipe pra nuk ka lidhje birerie me asnjeren nga gjuhet e sotme indoevropiane.
Territori shqiptar ka qene i banuar qe nga paleolitiku i mesem (100000 - 40000 vjet para eres sone). Gjurmet e para te rendesishme te qyteterimit i perkasin neolitit (6000-2000 vjet para eres sone).
Ne fillimet e kohes se bronzit fiset ilire shfaqen ne nje territor te gjere qe shtrihej nga gadishulli i Istrias ne veri deri ne gjirin e Artes ne jug. Ne lindje, kufiri i tyre shtrihej afersisht deri te lumenjte Vardari e Morava. Popullsia ilire eshte formuar nga popullsi autokto-ne te epokes se neolitit, pas ardhjes se popullsive indoevropiane aty nga fundi i mijevjecarit te trete para eres sone. Pra, Iliret perbenin nje popullsi shume te vjeter te vendosur ne perendim te Ballkanit. Emrat e dy fiseve ilire, Pajoneve dhe Thesproteve, i gjejme tek "Iliada" dhe "Odiseja" e Homerit.

Kjo popullsi del me kete emer ne shekullin e peste para eres sone. Ne rrethinat e Durrachium-it (Durresi i sotem) u formua nyja e Shtetit te pare Ilir. Gjuha e kesaj popullsie ishte ilirishtja.
Shqiptaret jane pasardhes te ilireve dhe gjuha shqipe pasardhese e ilirishtes.

Nga kjo gjuhe nuk kane mbetur vecse pak fjale te cilat mund te shpjegohen me gjuhen shqipe dhe konkretisht sika = thika, peli = pleq, aspetos = i shpejte. Edhe disa emra gjeografike dhe emra perso-nash ilire mund te shpjegohen me fjale te shqipes. Keshtu p.sh. Dardania eshte shpjeguar me shqipen dardhe, Dalmatia me shqipen del me, dele, Ulkin me shqipen ulk, ujk, Dimalum me shqipen di mal dy male, Bardhul me shqipen i bardhe, Daz me shqipen dash..
Ne vitin 168 para eres sone, Iliria u pushtua nga romaket. Filloi keshtu nje periudhe pushtimi qe zgjati per me shume se pese shekuj.
Ne shekullin e VII Shqiperia u pushtua nga sllavet, kurse ne shekullin XV nga turqit otomane. Pushtimi otoman vazhdoi pese shekuj deri me 28 nentor 1912.
Ne Mesjete, popullsia e territoreve te populluara nga fiset ilire, quhej Albanoi dhe vendi Albanon, prej nga ka dale forma popullore Arbenesh ose Arberesh.
Emrat e sotem Shqiperi, shqiptar, shqip jane shfaqur ne shekullin XVII.
Gjate kesaj periudhe te gjate pushtimi, gjuha dhe kultura shqiptare kane qene nen ndikimin e gjuhes e te kultures latine, greko-bizantine, sllave e turke. Gjenden ne shqipe fjale me origjine nga greqishtja e vjeter, latinishtja, greqishtja bizantine, sllavishtja, turqishtja etj.
Nga greqishtja e vjeter kane hyre fjale te tilla si: draper, laker, qer-shi, shpelle; nga latinishtja: are, kale, mbret, furke, ungj,- nga greqi-shtja bizantine: fis, ikone, kollogjer, manastir; nga sllavishtja: gjobe, lopate, pushke, opinge, rob, si edhe toponime: Berat (bel+grad), Dropull (Drino+polje), Konispol (kon+polje), Velipoje (veliko+polje), Zadrime (za+Drin), Zagori (za+gor); nga turqishtja: tepsi, pazar, cohe, bahce, oxhak, sobe, jastek, ilac etj.
Eshte e vertete qe shqipja ka pesuar ndikime nga gjuhet e huaja, sidomos ne leksik, po eshte po kaq e vertete qe ajo ka shfaqur aftesi per t'i asimiluar dhe ndryshuar sipas modelit te vet huazimet, duke treguar forcen dhe gjallerine e saj. Keshtu fjalet e greqishtes se vjeter drapanon, kerasia, spileon ne shqip dalin draper, qershi, shpelle,- ne latinisht arvum, vicinium, impertorem ne shqip are, fqinj, mbret,- ne sllavisht glob, opanak, ravnica ne shqip gjobe, opinge, rrafshe.
Gjithsesi gjate periudhes qe vendi yne, kultura jone, gjuha jone ishin nen influencen e kultures e te gjuhes latine, greko-bizantine, sllave e turke, gjuha shqipe ka ruajtur origjinalitetin e saj si gjuhe indoevropiane me strukture fonetike, gramatikore e leksikore te vecante.

Ne historine e Shqiperise dhe te shqiptareve Rilindaj shqiptare (XIX-XX) ze nje vend te vecante. Gjate kesaj periudhe, problemet e gjuhes u bene pjese perberese e programit te Rilindjes shqiptare, e cila, me alfabetin e Shoqerise se Stambollit (1878) hodhi bazat per zgjidhjen e problemit te alfabetit te gjuhes shqipe, i cili perfundimisht u zgjidh ne Kongresin e Manastirit me 1908. Ne baze te alfabetit te gjuhes shqipe eshte alfabeti latin.

Dokumentet e para te shkruara te shqipes i perkasin shekullit XIV. Libri i pare i shkruar eshte "Meshari" i Gjon Buzukut qe i perket gjysmes se dyte te shek. XVI (1555). Ka mundesi qe tradita e shkrimit te shqipes te kete qene me e vjeter. Shqipja eshte shkruar ne dy dialekte kryesore, ne gegerisht dhe ne toskerisht. Vepra e pare toskerisht eshte "E mbesuame e krishtere", shkuar nga Luke Matrenga dhe botuar ne Rome me 1592. Shqipja ka vazhduar te shkruhet ne dy dialekte deri me 1972, kur toskerishtja letrare u shpall gjuhe letrare kombetare ose gjuhe letrare e njesuar.

Emri
Emra quhen fjalet qe tregojne qenie te gjalla: djale, vajze, dele, dash, Agron, Mira;
Objekte materiale: gur, dru, liber, fletore; por shpesh edhe cilesi: dashuri, liri ose veprime: pastrim, rregullim.

Mjaft formime me prapashtesa funksionojne ne te njeten kohe si emra dhe si mbiemra: shqiptar, punetor, fshatar, malesor etj.

Disa ema dalin me nyje te perparme: i biri, e bija, i ati, e ema, i vellai, e motra etj. Po keshtu, edhe disa emra me origjine nga mbiemri ose pjesorja e foljeve: i riu, te rinjte, e reja, te rejat, e dashura, i pasuri, i varferi, i pandehuri, te ftohtet, te kenduarit, te folurit, te ngrenit.

Emrat e pervecem dhe te pergjithshem
Emrat ndahen ne emra te pergjithshem dhe ne emra te pervecem.
Emra te pergjithshem quhen emrat qe tregojne qenie ose sende te te njejtit lloj: djale, vajze, dhi, cjap, dhome, dere, si dhe abstrakte: miqesi, lumturi, larje, fshirje.

Emra te pervecem quhen emrat qe tregojne nje qenie ose nje send te vetem, te dalluar nga te gjithe te tjeret: Tirane, Prishtne, Kruje, Naim, etj.

Jane te pervecem:
-Emrat dhe mbiemrat e njerezve, pseudonimet: Naim Frasheri, Gjergj Kastrioti, Kostandin Kristoforidhi, Asdreni (pseudonimi i Aleks Stavre Drenova), Migjeni (pseudonimi i Millosh Gjergj Nikolla)

-Emrat e kafsheve: Laro, Balo, Murro;
-Emrat gjeografike te shteteve, te krahinave, te maleve, te lumejve, te qyteteve, te rrugeve, te shesheve, te kontinenteve, te oqeaneve, te deteve etj.: Franca, Shqiperia, Kosova, Drini, Korca, (rruga) Fan Noli, (sheshi) Skenderbej, Jupiteri, Azia, Paqesori, Mesdheu;

-Emrat e periudhave dhe te ngjarjeve historike: Mesjeta, Rilindja, Kongresi i Lushnjes;
-Emrat e institucioneve, te organizatave e shoqatave: Presidenca, Kuvendi Popullor, Ministria e Financave, Instituti i Gjuhesise dhe i Letersise, Shoqata e te Perndjekurve Politike.

-Titujt e veprave, te revistave e te gazetave: "Lahuta e malesise", "Albania", "Rilindja demokratike", "Gazeta shqiptare", "Studime filologjike".

Emrat e pervecem zakonisht perdoren ne trajten e shquar:
Tirana eshte kryeqyteti i Shqiperise. Ne qender te Tiranes eshte sheshi. Aty ndodhen Muzeu Historik Kombetar, Pallati i kultures, banka Kombetare.

Te gjithe emrat e pervecem dhe emertimet e pervecme shkruhen me shkronje te madhe:
-emrat dhe mbiemrat e njerezve: Gjergj Kastrioti, Leka i Madh;
-emrat e pervecem te kafsheve: Baloja, Laroja, Baloshi;
-emrat e planeteve dhe te yjeve: Marsi, Jupiteri, Ylli Polar, Arusha e Madhe etj.;

-emertimet gjeografike te nje vendi : Gadishulli Ballkanik, Qafa e Thanes, Poli i Veriut, Drini i Zi, Malesia e Madhe;
-emertimet e institucioneve dhe partive: Ministria e Arsimit, Partia Socialiste, Balli Kombetar;
-emertimet e periudhave dhe ngjarjeve historike: Rilindja, Mesjeta, Kongresi i Manastirit;
-emertimet e monumenteve te kultures: Dea e Butrintit, Xhamia e Et'hem Beut etj.;

-titujt e librave, te gazetave, te emrave te rrugeve dhe firmave vihen ne thonjeza dhe vetem fjala e pare shkruhet me shkronje te madhe: "Gazeta shqiptare", "Deshmoret e lirise", por rruga "Naim Frasheri", sheshi "Fan Noli".

Emri i pervecem mund te perdoret si emer i pergjithshem per te treguar jo me nje individ, por nje tip njerezish qe i ngjajne atij; jo nje krahine, por send qe lidhet me emrin e kesaj krahine etj.:
Ky njeri eshte tartuf i vertete (hipokrit)
Ai porositi nje shishe kallmet (vere Kallmeti)
Ne keto raste emrat e pervecem shkruhen me shkronje te vogel: ciceron, donkishot etj.

Emrat e pervecem te njerezve dhe te vendeve te huaja shkruhen sipas shqiptimit qe kane ne gjuhen prej nga jane marre: Shekspir, Bethoven, Klinton, Sharl de Gol, Shiler, Nju-Jork, Kajro, Algjeri, Palestine, Versaje etj.

Mbiemra
Mbiemra quhen fjalet qe shenojne se cfare lloji eshte ose cfare vetie ka emri (qen i zi, qen i vogel, ushtria shqiptare, qeveria italiane). Mbiemri pershtatet ne numer, gjini dhe rase me emrin me te cilin lidhet:

- pershtatje ne gjini :
mjeku i ri
mjekja e re

- pershtatje ne numer :
mjeket e rinj
mjeket e reja

- pershtatje ne rase :
mjeku i ri
i mjekut te ri
mjekun e ri
mjekja e re
e mjekes se re
mjeken e re

Mbiemrat e shqipes ndahen ne dy grupe: mbiemra te nyjshem dhe mbiemra te panyjshem.
Mbiemra te nyjshem jane:
- ata qe mbarojne me -e : i bardhe, i mire, i gjate;
- ata te formuar me prapashtesat -(e)m, -shem, -(et): i mesem, i shendetshem, i hekurt, i ftohte etj.;
- mbiemrat e formuar nga pjesorja: i shkruar, i zene, i lodhur;
- disa mbiemra qe dalin me -er : i vjeter, i varfer, i verber, i shurdher,

Mbiemra te panyjshem jane :
- mbiemrat e formuara nga emrat pergjegjes me konversion: tiranas, shkodran, korcar, vlonjat;
- mbiemrat e formuar me prapashtesat -ar, -tar, -ik, -ist, -iv, -or, -tor: bankar, amtar, heroik, feminist, aktiv, verior, baritor;
- mbiemrat e formuar me prapashtesat -(e)s, -ues, -yes, nga pjesorja ose e tashmja e foljes: djeges, ngjites, vleresues, ushqyes, rrembyes;
- te gjithe mbiemrat e perbere: zemergjere, zemergur, tekniko-shkencor, ekonomiko-shoqeror, largpames, mireberes etj.

Folje
Folje quhen fjalet qe tregojne se subjekti vepron ose peson dicka ose ndodhet ne nje gjendje te caktuar.

Kur themi motra, macja, e kuptojme se eshte fjala per njerez, kafshe dhe sende, po nuk dime se cfare bejne ose cfare ndodh me ta. Por kur themi motra punon, mollet u poqen, macja fle atehere prej fjales punon mesojme se motra po kryen nje veprim (punon), prej fjales u poqen mesojme se mollet pesuan dicka (u poqen), prej fjales fle mesojme se macja ndodhet ne nje gjendje te caktuar (fle).
Fjalet punon, u poqen, fle jane folje.

FOLJET KALIMTARE DHE JOKALIMTARE,
Kalimtare quhen foljet veprimi i te cilave i kalon nje personi ose sendi tjeter, d.m.th. qe pranojne nje kundrinor:
Nikolla cdo dite lexon gazeten.
Foljet qe pranojne nje kundrinor te drejte jane folje kalimtare te drejta:
Besa cdo dite vadit lulet.
Foljet qe mund te marrin kundrinor te zhdrejte pa parafjale jane kalimtare te zhdrejta:
Nikolla i hipi kalit.
Ndodh qe nje folje te marre njekohesisht nje kundrinor te drejte dhe nje kundrinor te zhdrejte pa parafjale, pra te jete njekohesisht folje kalimtare e drejte dhe e zhdrejte
Ia dhashe librin Beses.
Ia afrova Beses tufen e luleve.

Folje jokalimtare jane ato qe nuk pranojne kundrinor: fle, eci, rri, qendroj, dal etj.:
Nikolla ecte i shqetesuar.
Dje fjeta gjithe diten.

Disa folje perdoren here si kalimtare, here si jokalimtare. per te gjetur se cilit grup i perkasin duhet pare se ne c'kuptim jane perdorur.

FORMAT VEPRORE DHE JOVEPRORE
Foljet kalimtare te drejta kane dy forma , formen veprore dhe formen joveprore :

Forma veprore: laj, fshij, thaj
Forma joveprore: lahem, fshihem, thahem
Veprore ( laj, fshij, thaj ) jane foljet qe tregojne se subjekti vepron ( laj fytyren, fshij dhomen, thaj rrobat )
kurse
joveprore foljet qe tregojne se subjekti peson, d.m.th. i nenshtrohet veprimit te nje tjetri (lahem nga dikush) ose tregon se subjekti vepron dhe veprimi i tij kthehet po tek ai ( lahem = laj vetveten ).

Peremri

Peremra quhen fjalet qe perdorim ne ligjerim ne vend te emrave ose mbiemrave:
Ne strehen e shtepise dallendyshet vit per vit bejne folene.
Ato fluturojne me shpejtesi para shtepise.
Kristina i do shume dallendyshet.
Ajo kenaqet kur i shikon ato duke fluturuar.

Peremrat jane shtate llojesh :
- vetore: une, ti, ai, ajo, ne, ju, ata, ato;

- vetvetore: vetja, vetvehtja;

- deftore: ky, kjo, keta, keto, i ketille, e ketille, te ketilla, i tille, e tille, te tille, te tilla; ai, ajo, ata, ato, i atille, e atille te atille, te atilla;

- pronore:
Veta I. im, ime, yne, jone, e mi, e mia, tane, tona,
Veta II. yt, jote, juaj, juaj, e tu, e tua, tuaj, tuaja
Veta III. i tij, e tij, i saj, e saj, e tij, e tija, e saj, e saja, i tyre, e tyre, e tyre, e tyre;

- lidhore: qe, i cili, e cila, te cilet, te cilat, cka, c, cfare, kush, sa,

- pyetes: kush, cili, cila, cilet, cilat, c, cfare, sa, i sati, (me, per, nga) se;

- te pacaktuar: dikush, ndokush, gjithkush, kushdo, askush, kurkush; nje, ndonje, njeri, ndonjeri, asnje, asnjeri; secili, gjithsecili, cilido, cfaredo, gjithcka, dicka, ca, disa, te gjithe etj.

Numerori

Numerore quajme fjalet qe tregojne numer dhe sasi te caktuar qeniesh ose sendesh:
nje, dy, tre, : dy femije tri gra, kater burra, 20 metra

Fjalet qe tregojne radhe si: i pare, i dyte, i dhjete, te cilat kane kategorite gramatikore te mbiemrave, nuk do te trajtohen si numerore po si mbiemra.

Numeroret perdoren per te treguar :
- daten, vitin:
Me sa jemi sot ? - Me 28 Nentor.
- nje periudhe te caktuar kohe:-
Kur ke qene ne Amerike ? Nga 1990 deri me 1997 .
- permasa ose perqindje : 0,5 m, 50 perqind etj.
- notat ne shkolle :
Cfare more sot ? - Dhjete.
-ne domino: kater-treshi, pese-gjashta.

Kur perdoret me nyjen e perparme "te" numerori ka nje kuptim permbledhes:
Erdhen te dhjetat.

Numerori per te mos perseritur edhe nje here emrin e dhene ne fjali ose per te mos e zene ne goje fare, perdoret i emerzuar:
C'te benin ata tre kunder dhjeteve ?

Numertori perdoret i emerzuar edhe ne veprime atematike:
Pesa te dhjeta hyn dy here.
Rrenja katrore e nentes eshte treshi.

Perdoret ne emertimin e viteve:
A anetar shoqate i nentedhjetekatershit.

Numrat nje, dy, tre, emerzohen me ane te prapashteses -sh : njesh-i, dysh-i, tresh-i.

Numeroret jane :
- fjale te parme: zero, nje, dy, tre, kater etj.;
- fjale te perngjitura: njembedhjete, dymbedhjete, trembedhjete etj.;
- fjale te perbera: tridhjete, pesedhjete, gjashtedhjete;
- lokucione: tridhjete e nje, pesedhjete e kater etj.

Numeroret ne pergjithesi nuk e kane kategorine gramatikore te gjinise: kater djem, kater vajza.
Ben perjashtim numerori tre i cili e ka kategorine e gjinise: tre djem, tri vajza, por edhe njezet e tre djem dhe njezet e tri vajza.
Numerori e ka kategorine e gjinise edhe kur ka kuptim permbledhes:
Sa djem erdhen ? Te dy(te tre).
Sa vajza erdhen ? Te dyja(te trija).
Ky dallim ruhet edhe kur numerori tre/tri perdoret pa emrin perkates:
Sa djem ishin ? Tre.
Po vajza sa ishin ? Tri.

Numeroret kur tregohen si tregues te emrave, marrin kategorine gramatikore te rases:


RASA Numerori Mashkullore Femerore
Emerore dy te dy te dyja
Gjinore i,e, dyve i,e,te dyve i,e, te dyjave
Dhanore dyve te dyve te dyjave
Kallzore dy te dy te dyja
Rrjedhore dyve te dyve te dyjave

Ndajfolja

Ndajfolje quhen fjalet e pandryshueshme qe plotesojne para se gjithash foljen, duke treguar menyre, vend, kohe, shak, qellim, sasi:
Blendi shkruan bukur, qarte dhe sakte.

Ndajfoljet mund te plotesojne edhe nje mbiemer ose ndajfolje tjeter:
Detyra ishte teper e veshtire.
Ata u ngriten shume heret ate dite.

Por nga kuptimi ndajfoljet jane gjashte llojesh:
menyre, vendi, kohe, shkaku, qellimi, sasie.

NDAJFOLJET E MENYRES
Ndajfoljet e menyres luajne rolin e grupeve parafjalore rrethanor menyre:
Kristina e Nikolla silleshin natyrshem (=ne menyre te natyrshme) me te gjithe.

Ndajfoljet kryesore te menyres jane:
- mire, keq, bukur, paster, qarte, shkurt, thjesht, qe tregojne cilesine e veprimit. Te tilla jane edhe ndajfoljet gezueshem, natyrshem, furishem, etj.;
Kristina flet bukur frengjisht.

- menjehere, pak nga pak, vazhdimisht, shpesh, papritur, etj. Qe tregojne ecurine e veprimit:
Nikolla u ngrit papritur.

- ceket, gjere, gjte, thelle, ulet qe tregojne permasa:
Toka duhet punuar thelle.

- bujarisht, trimerisht, artistikisht, besnikerisht, teorikisht, qe kane kuptimin e togut ne menyre + mbiemer: bujarisht (ne menyre bujare), po edhe shqip, frengjisht, anglisht:
Ne Malesi me priten dhe me percollen bujarisht (ne menyre bujare).

NDAJFOLJET E VENDIT
Ndajfoljet e vendit luajne rolin e grupeve parafjalore plotes vendi.

Ndajfoljet kryesore te vendit jane:
- afer, larg, prane, rreth, djathtas, majtas, aty, atje, diku, gjekund, gjithkund, anembane, gjithandej, kudo, ngado, asgjekund, kurrkund, etj, qe tregojne vendin ku kryhet veprimi:
Makina u kthye djathtas (ne anen e djathte).

- ku, nga:
Ku po shkon ?
Nga je edhe pse ke ardhur ?
Ne te vertete ku dhe nga jane ndajfolje pyetese, po merren edhe si ndajfolje vendi:

NDAJFOLJET E KOHES
Ndajfoljet e kohes luajne rolin e grupeve parafjalore rrethanor kohe.

Ndajfoljet kryesore te kohes jane :
- dje, pardje, neser, pasneser, paradite, pasdite, sot, sonte, tani, vjet, qe tregojne kohen e sakte te kryerjes se veprimit:
Erdha sot (=diten e sotme) nga Gruda dhe do te nisem neser (diten e neserme).

- njehere, nje here e nje kohe, gjithmone, kurdo, se shpejti, se lashti, qe tregojne nje kohe te papercaktuar:
Se shpejti do te organizohet ne Malesi nje konference per gjuhen shqipe.

NDAJFOLJET E SHKAKUT
Ndajfoljet e shkakut luajne rolin e nje grupi parafjalor rrethanor shkaku.
Ndajfoljet e shkakut jane: perse, pse te cilat perdoren per te pyetur per shkakun e kryerjes se nje veprimi:
Pse (per cfare arsyeje) nuk punon edhe ti si te tjeret?
Perse (per cfare qellimi) me kerkon?
Ketu mund te fshihen edhe fjalet prandaj, andaj, (=per kete shkak, per kete arsye, per kete qellim) te cilat funksionojne edhe si lidheza.

NDAJFOLJET E SASISE
Ndajfoljet e sasise luajne rolin e grupeve emerore rrethanor sasie.
Ndajfoljet kryesore te sasise jane:
- shume, pak, teper, fort, se tepermi, per se tepermi, njehere, dyhere, etj, qe tregojne ne c`mase realizohet veprimi:
E njoh mire Butrintin, se e kam vizituar tri here.
Gjeta nje liber shume te vjeter, te ruajtur shume mire.

- fort, teper, se tepermi, njefish, dyfish, trefish, aq, kaq, mjaft, pak, etj. qe shprehin intensitetin ose shkallen e nje veprimi a te nje cilesie.
Degjome, mua plakun, se di me teper se ti.

SHKALLET E NDAJFOLJEVE
Ndajfoljet perdoren ne shkallen pohore, krahasore dhe siperore, kryesisht ndajfoljet e menyres: mire, bukur, qarte, si edhe disa ndajfolje vendi e kohe: lart, poshte, afer, larg, vone, heret, etj.
Shkalla krahasore dhe shkalla siperore e ndajfoljeve formohen me po ato fjale me te cilat formohen shkalla krahasore e shkalla siperore e mbiemrave.

- Shkalla pohore
Pali ecen shpejt

- Shkalla Krahasore
e barazise : Pali ecen aq shpejt sa Nikolla.
e siperise : Pali ecen me shpejt se Nikolla.
e ultesise : Pali ecen jo aq shpejt sa Nikolla.

- Shkalla siperore
Pali ecen shume shpejt.

Parafjala

Parafjale jane fjalet e pandryshueshme qe qendrojne perpara emrave, peremrave, numeroreve dhe ndajfoljeve duke vendosur marredhenie vartesie ndermjet fjaleve :
Punoj me lopate.
E njoha nga zeri.
U rreshtuan per tre.
Ka ardhur nje ftese per ty.
Nikolla eshte i dashur me te gjithe.
E njohin per mire.

Parafjalet, sipas struktures morfologjike, jane te thjeshta, te perngjitura dhe shprehje :
- te thjeshta : me, ne, nga, afer, brenda, larg, para etj.;
- te perngjitura : neper, permbi, pervec, sipas, etj.;
- shprehje : balle per balle, rreth e qark, ne kundershtim me, ne lidhje me etj.

Parafjalet sipas lidhjeve sintaksore klasifikohen ne :
- parafjale te rases emerore: nga, te (tek):
Eshte nga Gruda.
U rrezua nga lodhja.
Nga darka do te dukemi.
Eshte i madh nga trupi.
Shtepite u ndertuan nga vete banoret.
Ne krye doli nje nga ish te burgosurit.
Rrinte te pragu i deres dhe veshtronte avionet qe fluturonin.

- parafjale te rases gjinore : me ane, me anen, ne saje, ne vend, per arsye, per shkak, etj.:
Me ane te nje miku arrita ta kapercej kufirin.
Ekonomia e vendit mbahet ne saje te kontributit qe jep populli.
Ju kemi ne vend te prinderve.
Shtepia mbeti pergjysem per shkak te largimit te vellait.

- parafjale te rases kallezore: ne, me, pa, per, me, mbi, nen, nder, etj.:
Erdhi vone ne shtepi.
U takua me vellain ne Prishtine.
Nuk rrihet pa pune.
Besa u nis dje per Michigen.
Me 10 qershor kam ditelindjen.
Mos u ul mbi divan.
U shkau dheu nen kembe.
Parisi eshte nje nder qytetet me te bukura.

- parafjale te rases rrjedhore: prej, ndaj, per, etj.
Ishte prej Hotit.
Ndaj tij u moren masa te rrepta.
E kapi per gryke.

Lidheza

Lidhezat jane fjalet e pandryshueshme qe sherbejne per te lidhur fjale, grupe fjalesh ose fjali midis tyre:
Kur vdiq Skenderbeu, Sulltani tha: "Tani Evropa dhe Azia jane te mijat! Mjere Evropa, se i humbi shpata dhe mburoja".

Sipas kuptimit qe kane, lidhezat jane:

- shtuese: e, dhe, edhe, si edhe, as…as…, a, hem…hem…, si…si…, si… ashtu edhe, jo vetem… por(edhe), jo vetem qe … por as, le qe… por(edhe), jo qe…po, jo qe… po(r) edhe, jo vec (qe)… por edhe, jo vetem (qe)… por, jo vetem (qe)… por as, jo vetem (qe)… por edhe, jo vetem (qe)… porse, le qe… por as (qe), le qe… por edhe;

- kundershtore: po, por, kurse, megjithate, megjithkete, mirepo, ndersa, teksa, porse, vec, vecqe, vecse, vetem, vetem se etj.;

- vecuese: a, apo, ose, dac… dac, ja… ja, ndo… ndo, qofte… qofte, ose… ose, o… o;

- permbyllese: andaj, ndaj, pa, prandaj, domethene, etj.
- ftilluese: se, qe, ne, nese;

- vendore: ku, tek, nga, kudo, ngado, tekdo, deri ku, gjer ku, nga ku, qe ku, kudo qe, ngado qe, kurdohere qe, para se, posa qe, qe kur, qe se, qysh se, sapo qe, sa here (qe), sa kohe (qe), perpara se;

- shkakore: se, sepse, si, pasi (mbasi), derisa, gjersa, perderisa, kur, qe, sapo, meqenese, meqe, ngaqe, ngase, duke qene se, nga frika se, nga shkaku qe, per arsye se, per shkak se, posa qe, sapo qe, etj.

- qellimore: qe, me qellim qe, ne menyre qe, me te vetmin qellim qe;

- krahasore: sa, aq sa, se, sesa, se c`, nga c`, nga sa.

- menyrore: si, sic, ashtu si(c), po(r) si, sikurse, sikunderse, etj.;

- kushtore: ne, po, nese, kur, sikur, ne qofte se, ne eshte se, ne rast se, po qe se, me kusht qe etj.;

- rrjedhimore: sa, saqe, qe, aq sa, keshtu qe;

- lejore: megjithese, megjitheqe, ndonese, sado(qe), sido(qe), edhe ne, edhe ne qofte se, edhe po, edhe pse, edhe sepse, edhe sikur.

Lidhezat mund te grupohen ne dy grupe te medha: lidheza qe bashkojne dy gjymtyre ose dy pjese qe kane te njejten vlere ne fjali (lidheza bashkerenditese) dhe lidheza qe bashkojne pjese me vlera te ndryshme, njera kryesore dhe tjetra e varur (lidheza nenrenditese).

Bashkerenditese jane lidhezat shtuese, vecuese, kundershtore, permbyllese.

Nenrenditese jane lidhezat ftilluese, vendore, kohore, shkakore, qellimore, krahasore, menyrore, kushtore, rrjedhimore, lejore.

Pasthirrmat

Pasthirrmat jane tingujt ose fjalet e pandryshueshme qe sherbejne per te treguar ndjenjat e folesit ose perdoren per te terhequr vemendjen e degjueseve:
- O, sa mire qe erdhet! Ishim bere merak per ju.

Ato jane karakteristike per gjuhen e filur dhe kuptimi i tyre shpesh qartesohet nga intonacioni.
Pasthirrmat grupohen ne pasthirrma emocionale, qe shprehin ndjenja, dhe ne pasthirrma urdherore, qe shprehin deshiren ose vullnetin e folesit.

Pasthirrma emicionale qe shprehin:
- ndjenja te gezuara: o, oh, oho, hoho, ohoho, te lumte, urra, ah, sa mire;

- frike, tmerr: e zeza, ububu, bobo, korba, kuku, obobo, qyqja;

- habi: au, eu, oj, ou, pa, u, ua, uh;

- mosbesim, mosperfillje, perbuzje: aha, bah, ehe, ahu, i, ohu, ptu, y etj.;

- pakenaqesi, keqardhje, merzi, dhembje: a, ah, e, eh, of, oi, uf, etj.;

- nxitje (thirrje, urdher, lutje): ej (hej), o, ore (or, mor, more), moj (ori, mori), pest, o burra, forca, hop, he, na, sus, shet, te keqen etj.;

- pershendetje, mirnjohje, mallkime, sharje, ngushellime etj: faleminderit, lamtumire, miremengjes, miredita, mirembrema, mirupafshim, mire se erdhe, mire se vjen, mire mbec, diten e mire, naten e mire, tungjatjeta, udha e mbare etj.

Pasthirrmat vendosen zakonisht ne fillim te fjalise, por shpesh perdoren edhe ne mes edhe ne fund te saj. Pas tyre vihet presje. Kur shqiptohet me fuqi te vecante pas tyre vihet pikecuditje:
Oh, c'na gezove.
Ua! Paske ardhur!
A! - thirri e habitur.

ONOMATOPETE
Jane fjale qe sherbejne per te riprodhuar tingujt, zerat, zhurmat, britmat. Ne dallim nga pasthirrmat ato nuk sherbejne per te shprehur ndjenja:
Ha, ha, ha qeshte Linda.
Mjau, mjau bente macja.
Ato mund te perfshihen edhe tek pasthirrmat, po gjithsesi dallohen prej tyre.

Pjesezat

Pjesezat jane fjale qe plotesojne kuptimin e nje fjalie.
Pjesezat, sipas kuptimit, mund te grupohen si vijon:

- deftuese: ja:
Ja kush erdhi…

- percaktuese - saktesuese: mu, pikerisht, tamam, porsa, sapo, deri etj.:
Pikerisht ai me ka paditur.

- perforcuese: vetem, vec, bile, sidomos, vecanerisht, madje etj.;
Te gjithe flasin mire frengjisht, sidomos Besa.

- perafruese - vecuese ose kufizuese: vetem, vec, vecanerisht:
Vetem te rinjte punonin.

- perafruese: afersisht, afro, aty-aty, nja, gati, rreth, pothuaj etj:
Ne stadium ishin rreth 10.000 vete.

- pohuese: po, posi, po qe po, po se po, si urdheron etj:
A do te shkosh ne Prishtine? Posi.

- mohuese: jo, nuk, s', mos, jo qe jo, as qe etj.;
Nuk e kam takuar.

- pyetese: a, e, e:
A erdhi motra nga Hoti?

- dyshuese: ndoshta, mbase, kushedi, sikur, valle, gje etj.:
Perse erdhi valle?
E keni takuar gje Besen?

- zbutese: pa, as, le, para, dot etj.:
Pa shihni kush na ka ardhur.
A nuk e shihni se kush na ka ardhur.

- emocionale shprehese: c`, de, pa, pra, se, sec, etj.:
Ja pra keshtu ndodhi.
E pse pa, per nje fjale goje u zume.

Pjesezat jane dy llojesh: me vend te ngulitur ose me vend te lire.
Te parat qendrojne gjithmone para apo pas fjales ose grupit emeror a foljor te dhene:
- para: nuk, ja, desh, sapo etj.;
- pas: de, dot etj.

Pjesezat me vend te lire mund te vendosen ne fillim, ne mes dhe ne fund te fjales:
Valle, kush erdhi?
Kush erdhi valle?
Kush te jete, valle, ky qe erdhi?

Shenjat e Pikesimit

Shenjat kryesore te pikesimit jane : pika(.), pikepyetja(?), pikecuditja(!), tri pikat(…{), presja(,), pikepresja(;{), dy pikat(: ), thonjezat(" „), viza lidhese(-) .

Pika , pikepyetja , pikecuditesja , dhe tri pikat perdoren ne fund te fjalise per te shenuar pushimin qe ndan dy fjali ne gjuhen e folur .

Pika shenon intonacionin zbrites qe shoqeron zakonisht fundin e fjalise deftore :
Nikolla erdhi vone ne shtepi (.)
Pikepyetja shenon gafikisht intonacionin ngjites qe karakterizon pyetjen gjate te folurit :
Nga na vjen o djale (?)
Pikecuditja shenon grafikisht intonacionin ngjites dhe intensitetin e vecante qe karakterizon shprehjen e nje emocioni ( nje e papritur , kundershtim , zemerim , gezim ) :
Merre lahuten dhe na kendo nje kenge trimash (!)
Tri pikat tregojne qe fjalia permban nje nentext ose qe mbetet e pambaruar :
Komandanti i urdheroi ushtaret te dilnin roje se shejtani bese s'ka (…)

Presja , pikepresja , kllapat perdoren brenda fjalise .

Presja shenon grafikisht nje pushim te shkurter brenda fjalise . Ajo sherben per te vene ne dukje :
- nje fjale a nje grup fjalesh ne rolin e nje gjymtyre te vecuar :
Artani (,) djali me i madh(,) punonte ne tregeti …
Nje fjale a nje grup fjalesh ne rolin e nje gjymtyre homogjene :
Skenderbeu misheronte vetite me pozititve te popullit : urtesine (,) mencurine e trimerine .
Fjalet e togjet e fjaleve te ndermjetme :
Pali (,) per cudi (,) nuk shkoi larg .
Pjeset e nje fjalie te perbere
Sancoja (,) pasi rregulloi kafshet (,) shkoi aty ku zienin ca copa mishi mbi zjarr .

Pikepresja shenon grafikisht nje pushim me te gjate se presja . Ajo ndan ne pergjithesi pjese te ndryshme te pavarura te nje fjalie te perbere :
Ata qe me donin , erdhen (;,) ata qe s'me donin , nuk erdhen .

Dy pikat shenojne nje pushim qe zgjat pothuajse sa pikepresja , por ndryshe prej saj dy pikat kane nje vlere , lajmerojne nje shpjegim , nje varg shembujsh etj .
Ishte paralizuar; nuk levizte dot asgje (: )as duart, as kembet. Disa peme p.sh.(: )
portokallat, limonat , mandarinat i pjekin frutat ne dimer .

Kllapat shenojne nje pushim te shkurter si presja e sherbejne per te dalluar , shquar dhe vecuar nje grup fjalesh qe shprehin nje sqarim ose nje mendim te ndershtene :
Te fusha e kuqe ---( ajo quhej keshtu , se ne mes te saj nje shkemb i kuq )--- Besen e priste Nikolla .

Thojezat dhe vizat .
Thonjezat dhe viza sherbejne per te rrethuar fjalet e nje ose me shume bashkebiseduesve ne nje ligjerate te drejte .
(") Zemra e prindit nuk genjehet aq kollaj(") , - tha plaku .

Thojezat sherbejne gjithashtu per te shenuar emertimet e rrugeve , institucioneve, titujt e librave , revistave , gazetave etj .:
Banon ne rrugen (")Naim Frasheri(").


Shkurtimet
Nje numer fjalesh te gjata qe perdoren shpesh, shkruhen te shkurtuara sipas nje menyre te caktuar. Keto fjale quhen shkurtime. Shkurtimet me te perdorshme jane:
emrat e gjate te shteteve, oganizatave, institucioneve, shoqatave etj. : --RSh-- (Republika e Shqiperise), --PD-- (Partia Demokratike), --ATSh-- (Agjensia Telegrafike Shqiptare). Keto shkurtime shkruhen me shkronja te medha, pa vene pike, as ndermjet, as pas tyre;
emrat e personaliteteve te njohura: N.Frasheri, A.Gj.Fishta, F.Konica etj. Ne keto raste pas shkurtimeve vihet pike;
Disa fjale qe perdoren shpesh: d.m.th. (domethene), p.sh. (per shembull), etj. (e te tjere), fq. (faqe), e.r. (era e re), shek. (shekulli), vell. (vellimi) etj. Ne kete rast pas cdo shkurtimi vihet pike;
Njesite qe tregojne mase: 10 cm, 30 m, 70 km, 2 m, 3 m, 20 gr, 40 kg, 56 kv, etj. Pas shkurtimit ne keto raste nuk vihet pike.

Fjalet qe shkurtohen lexohen te plota. Disa prej tyre mund te lexohen edhe sipas tingujve te shkurtuar: ATSh (atesheja), OKB (okebeja).

Gjuha Shqipe


Gjuha shqipe ben pjese ne familjen e gjuheve indoevropiane, ku futen gjuhet indoiranike, greqishtja, gjuhet romane, gjuhet sllave, gjuhet gjermane, etj. Ajo formon nje dege te vecante ne kete familje gjuhesore dhe nuk ka ndonje lidhje prejardhjeje me asnjeren prej gjuheve te sotme indoevropiane. Karakteri indoevropian i shqipes, perkatesia e saj ne familjen gjehesore indoevropiane, u arrit te percaktohej e te vertetohej qe nga mesi i shekullit XIX, ne saje te studimeve te gjuhesise historike krahasuese.
Ishte sidomos merita e njerit prej themeluesve kryesore te ketij drejtimi gjuhesor, dijetarit te njohur gjerman Franz Bopp, qe vertetoi me metoda shkencore perkatesine e gjuhes shqipe ne familjen gjuhesore indoevropiane. F Bopp i kushtoi ketij problemi nje veper te vecante me titull “Ueber das Albanesische in scinen verwandtschaftlichen Bezichungen”, botuar ne vitin 1854.
Ne ndarjen e gjuheve indoevropiane ne dy grupe: ne gjuhe lindore ose satem dhe ne gjuje perendimore ose kontum, shqipja shkon me gjuhet lindore (satem), bashke me gjuhet indoiranike, gjuhet balto-sllave dhe armenishten.

Origjina

Problemi i origjnes se gjuhes shqipe eshte nje nga problemet shume te debatuara te shkences gjuhesore. Ajo e ka burimin, pa dyshim, prej njeres nga gjuhet e lashta te Gadishullit te Ballkanit, ilirishtes ose trakishtes. Ne literaturen gjuhesore qarkullojne dy teza themelore per origjinen e shqipes: teza e origjines ilire dhe teza e origjines traka. Teza ilire ka gjetur mbeshtetje me te gjere historike dhe ghuhesore. Ajo eshte formuar qe ne shekullin XVIII ne rrethet e historianeve.
Perpjekjen e pare shkencore per te shpjeguar origjinen e shqiptareve dhe te gjuhes se tyre, e beri historiani suedez Hans Erich Thunmann ne vepren e tij “Undersuchunger liber di Geschichte der Östlichen europäischen Völker” Leipzig 1774. Ai, duke u mbeshtetur ne burime historike latine e bizantine dhe ne te dhena gjuhesore e onomastike, arriti ne perfundimin se shqiptaret jane vazhduesit autoktone te popullsise se lashte ilire, e cila nuk u romanizua sic ndodhi me popullsine trako-dake, paraardhese te rumuneve.
Tezea e origjines ilire te shqipertareve eshte mbeshtetur nga albanolugu i mirenjohur austriak Johannas Georges von Hahn ne vepren e tij Albanesische Stidien,publikuar me 1854
Qe nga ajo kohe deri ne ditet tona, nje varg dijetaresh te shquar historiane, arkeologe e gjuhetare, kane sjelle duke plotesuar njeri tjetrin, nje sere argumentesh historike dhe gjuhesore, qe mbeshtesin tezen e origjines dhe te shqiptareve dhe te gjuhes se tyre. Disa nga keto argumente themelore, jane:
1. Shqiptaret banojne sot ne nje pjese te trojeve, ku ne periudhen antike kane banuar fise ilire; nga ana tjeter ne burimet historike nuk njihet ndonje emigrim i shqiptareve nga vise te tjera per t’u vendosur ne trojet e sotme.
2. Nje pjese e elementeve gjuhesore: emra sendesh, fisesh, emra njerezish, glosa, etj., qe jane njohur si ilire, gjejne shpjegim me ane te gjuhes shqipe.
3. Format e toponimeve te lashta te trojeve ilire shqiptare, te krahasuara me format pergjegjese te sotme, provojne se ato jane zhvilluar sipas rregullave te fonetikes historike te shqipes, dmth kane kaluar pa nderprerje neper gojen e nje popullsie shqipfolese.
4. Marredheniet e shqipes me greqishtjen e vjeter dhe me latinishten, tregojne se shqipja eshte formuar dhe eshte zhvilluar ne fqinjesi me keto dy gjuhe ketu ne brigjet e Adriatikut dhe te Jonit.
5. Te dhenat arkeologjike dhe ato te kultures materiale e shpirterore, deshmojne se ka vijimesi kulturore nga iliret antike te shqiptaret e sotem.
Nga te gjithe keto argumente, te paraqitur ne menyre te permbledhur, rezulton se teza e origjines ilire e gjuhes shqipe, eshte teza me e mbeshtetur nga ana historike dhe gjuhesore.

Fillimet e shkrimit te gjuhes shqipe


Shqipja eshte nje nga gjuhet e lashta te Ballkanit, por e dokumentuar me shkrim mjaft vone, ne shekullin XV, ashtu si rumanishtja.
Dokumenti i pare i shkruar ne gjuhen shqipe, eshte ajo qe quhet “Formula e pagezimit”, e vitit 1462. Eshte nje fjali e shkurter ne gjuhen shqipe “Unte paghesont premenit Atit et birit et spertit senit”, qe gjendet ne nje qarkore te shkruar ne latinisht nga Kryepeshkopi i Durresit Pal Engjelli, bashkepunetor i ngushte i Skenderbeut.
Pal Engjelli, gjate nje vizite ne Mat, vuri re shrregullime ne pune te ushtrimit te fese dhe me kete rast, ai la me shkrim disa porosi dhe udhezime per klerin katolik, nder te cilat edhe formulen e mesiperme, te cilen mund ta perdornin prinderit per te pagezuar femijte e tyre, ne rastet kur nuk kishin mundesi t’i dergonin ne kishe, ose kur nuk kishte prift. Formula eshte shkruar me alfabetin latin dhe ne dialektin e veriut (gegerisht).
“Formula e pagezimit” eshte gjetur ne Biblioteken Laurentiana te Milanos nga historiani i njohur rumun Nikolla Jorga dhe eshte botuar prej tij ne vitin 1915 ne “Notes et extraits pour servir l’histoire des croisades au XV siecle IV, 1915”.
Me pas, nje botim filologjik te ketij dokumenti, bashke me riprodhimin fotografik te tij, e beri filologu francez Mario Rognes ne “Recherches sur les anciens textes albanais”, Paris 1932.
Dokumenti i dyte, i shkruar ne gjuhen shqipe eshte Fjalorthi i Arnold von Harfit, i vitit 1496. Udhetari gjerman Arnold von harf, nga fshati i Kelnit, ne vjeshte te vitit 1496, ndermori nje udhetim pelegrinazhi per ne “vendet e shenjta”. Gjate udhetimit kaloi edhe neper vendin tone, gjate bregdetit, duke u ndalur ne Ulqin, Durres e Sazan dhe per nevoja praktike te rruges shenoi 26 fjale, 8 shprehje dhe numeroret 1 deri me 10 dhe 100 e 1000, duke i shoqeruar me perkthimin gjermanisht. Ky Fjalorth u botua per here te pare me 1860 ne Keln, nga E.von Grote.
I fundit te shekullit XV ose i fillimit te shekullit XV eshte edhe nje tekst tjeter i shkruar ne gjuhen shqipe dhe i gjendur brenda nje doreshkrimi grek te shekullit XIV ne Biblioteken Ambrosiana te Milanos. Teksti permban pjese te perkthyera nga Ungjilli i Shen Mateut, etj. Ai eshte shkruar ne dialektin e jugut dhe me alfabet grek. Ky tekst i shqipes i shkruar , njihet ne literaturen shqiptare me emrin “Ungjilli i Pashkeve”.
Keto dokumente nuk kane ndonje vlere letrare, por paraqesin interes per historine e gjuhes se shkruar shqipe. Shqipja, qe ne fillimet e shkrimit te saj, deshmohet e shkruar ne te dy dialektet, ne dialektin e veriut (gegerisht) dhe ne alfabetin e jugut (toskerisht), si dhe me dy alfabete, me alfabetin latin dhe me alfabetin grek, gje qe tregon se kultura shqiptare ishte njekohesisht nen ndikimin e kultures latine dhe te kultures greko-bizantine.
Libri i pare i shkruar ne gjuhen shqipe, qe njohim deri me sot, eshte “Meshari” i Gjon Buzukut, i vitit 1555, i cili shenon edhe fillimin e letersise se vjeter shqiptare. Nga ky liber, na ka arritur vetem nje kopje, qe ruhet ne Biblioteken e Vatikanit. Libri permban 220 faqe, te shkruara ne dy shtylla. “Meshari” i Gjon Buzukut eshte perkthimi ne shqip i pjeseve kryesore te liturgjise katolike, ai permban meshet e te kremteve kryesore te vitit, komente te librit te lutjeve, copa nga Ungjilli dhe pjese te ritualit dhe te katekizmit. Pra, ai permban pjeset qe i duheshin meshtarit ne praktiken e perditeshme te sherbimeve fetare. Duket qarte, se kemi te bejme me nje nisme te autorit, me nje perpjekje te tij, per te futur gjuhen shqipe ne sherbimet fetare katolike. Pra, edhe per gjuhen shqipe, ashtu si per shume gjuhe te tjera, periudha letrare e saj nis me perkthime tekstesh fetare.
Libri i pare ne gjuhen shqipe, “Meshari” i Gjon Buzukut, u zbulua per here te pare ne Rome nga njeri prej shkrimtareve te veriut, Gjon Nikolle Kazazi. Por libri humbi perseri dhe u rizbulua me 1909 nga peshkopi Pal Skeroi, gjurmues dhe studiues i teksteve te vjetra. Ne vitin 1930, studiuesi nga Shkodra Jystin rrota vajti ne Rome, beri tri fotokopje te librit dhe i solli ne Shqiperi. Ne vitin 1968 libri u botua i transliteruar dhe i transkriptuar, i pajisur me shenime kritike dhe me nje studim te gjere hyres nga gjuhetari i shquar, prof.E.Çabej. Ne menyre te pavarur, tekstin e Buzukut, e pati transkriptuar edhe studiuesi N.Resuli.
“Meshari” i Gjon Buzukut eshte shkruar ne gegerishten veriore (veriperendimore), me alfabet latin, te plotesuar me disa shkronja te vecanta. Libri ka nje fjalor relativisht te pasur dhe ortografi e forma gramatikore pergjithesisht te stabilizuara, cka deshmon per ekzistencen e nje tradite te meparshme te te shkruarit te shqipes.
Prof.Eqerem Çabej, qe ishte marre gjeresisht me vepren e Gjon Buzukut, ka arritur ne perfundimin, se gjuha e saj “nuk eshte nje are fare e papunuar”. “Duke e shkruar me nje veshtrim me objektiv kete tekst – pohon ai – nga gjuha e rrjedheshme qe e pershkon fund e maje ate dhe nga menyra, me gjithe lekundjet e shpeshta, mjaft konseguente e shkrimit, arrin te bindet njeriu, se ne Shqiperi ka qene formuar qe me pare, se paku qe ne mesjeten e vone, nje tradite letrare me shkrime liturgjike”. Kjo teze, sipas autorit, gjen mbeshtetje edhe nga gjendja kulturore e Shqiperise mesjetare; “shkalla e kultures se popullit shqiptar ne ate kohe nuk ka qene ndryshe nga ajo e vendeve perreth, sidomos e atyre te brigjeve te Adriatikut”.
Per nje tradite te shkrimit te shqipes para shekullit XV, flasin edhe disa deshmi te tjera te terthorta.
Kleriku francez Gurllaume Adae (1270-1341), i cili sherbeu per shume kohe (1324-1341), si Kryepeshkopi i Tivarit dhe pati mundesi t’i njihte mire shqiptaret, ne nje relacion me titull “Directorium ad passagium faciendum ad terrom sanctam”, derguar mbretit te Frances Filipit VI, Valua, studiuan nder te tjera: “Sado qe shqiptaret kane nje gjuhe te ndryshme nga latinishtja, prapeseprape, ata kane ne perdorim dhe ne te gjithe librat e tyre shkronjen latine”. Pra, ky autor flet per libra ne gjuhen e shqiptareve, duke dhene keshtu nje deshmi se shqipja ka qene shkruar para shekullit XV.
Edhe humanisti i shquar Marin Barleti, ne vepren e tij “De obsi dione scodrensi” (Mbi rrethimin shkodran), botuar ne Venedik, me 1504, duke folur per qytetin e Shkodres, ben fjale per fragmente te shkruara in vernacula lingua, dmth ne gjuhen e vendit, te cilat flasin per rindertimin e qytetit te Shkodres.
Keto deshmi te G.Adae dhe te M.Barletit, dy njohes te mire te shqiptareve dhe te vendit te tyre, jane ne pajtim edhe me te dhenat historike per kete periudhe, te cilat flasin per nje nivel ekonomik e kulturor te zhvilluar te viseve shqiptare ne shekullin XIV dhe ne fillim te shekullit XV. Ne ate periudhe, ne veri dhe ne jug te Shqiperise, lulezuan ekonomikisht Durresi, Kruja, Berati, Vlora, te cilat u bene qendra te rendesishme tregtare, zejtare dhe kulturore.
Keto jane deshmi qe e bejne te besueshme ekzistencen e nje tradite me te hereshme shkrimi te shqipes, megjithate, deri sa kerkimet te mos kene nxjerre ne drite ndonje liber tjeter, “Meshari” i Gjon Buzukut do te vijoje te mbetet libri i pare i shkruar ne gjuhen shqipe dhe vepra e pare e letersise shqiptare.
Ne shekullin XVI i ka fillimet edhe letersia ne gjuhen shqipe te arbereshet e Italise. Vepra e pare e letersise arbereshe ne gjuhen shqipe dhe vepra e dyte per nga vjetersia, pas asaj te Buzukut, eshte ajo e priftit arberesh Leke Matrenga “E mbesuame e krishtere….”, e botuar ne vitin 1592. Eshte nje liber i vogel me 28 faqe, perkthim i nje katekizmi. Libri eshte shkruar ne dialektin e jugut, me alfabet latin, plotesuar me disa shkronja te vecanta per te paraqitur ato tinguj te shqipes, qe nuk i ka latinishtja.
Nje zhvillim me te madh njohu levrimi i gjuhes shqipe ne shekullin XVII, nen penen e nje vargu autoresh, si Pjeter Budi, Frang Bardhi dhe Pjeter Bogdani, te cilet nuk bene vetem perkthime, por shkruan edhe vepra origjinale,
Frang Bardhi, ne vitin 1635, hartoi te parin fjalor, “Fjalorin latinisht-shqip”, me te cilin mund te thuhet, se ze fill shkenca gjuhesore shqiptare. Gjate Rilindjes Kombetare, ne shekullin XIX, ne kushte te reja historike, levrimi dhe perparimi i gjuhes shqipe hyri ne nje etape te re. Ne kete periudhe u bene perpjekje te vetedishme per te ndertuar nje gjuhe letrare kombetare, standartizimi i se ciles u arrit ne shekullin XX.

Dialektet e gjuhes shqipe

Gjuha shqipe ka dy dialekte kryesore, dialektin e veriut ose gegerishten dhe dialektin e jugut ose toskerishten. Kufiri natyror qe i ndan ne vija te pergjitheshme keto dialekte, eshte lumi i Shkumbinit, qe kalon neper Elbasan, ne Shqiperine e mesme. Ne anen e djathte te Shkumbinit shtrihet dialekti verior (gegerishtja), ne anen e majte te tij, dialekti jugor (toskerishtja).
Dallimet midis dialekteve te shqipes nuk jane te medha, folesit e tyre kuptohen pa veshtiresi njeri me tjetrin. Megjithate, ekzistojne disa dallime ne sistemin fonetik dhe ne strukturen gramatikore e ne leksik, nga te cilet me kryesoret jane: dialekti i veriut ka zanore gojore dhe hundore, kurse dialekti i i jugut, vetem zanore gojore; togut ua te toskerishtes, gegerishtja i pergjigjet me togun ue (grua ~ grue); togut nistor va te toskerishtes, gegerishtja i pergjigjet me vo (vater ~ voter); â-se hundore te theksuar te gegerishtes, toskerishtja i pergjigjet me e te theksuar (nâne ~ nene).
Dialekti i jugut ka dukurine e retacizmit (kthimin e n-se nderzanore ne r (rane ~ rere), qe ne gegerisht mungon; ne toskerisht, grupet e bashketingelloreve mb, nd, etj. Ruhen te plota, kurse ne gegerisht, jane asimiluar ne m, n, (mbush ~ mush, vend ~ ven). Ne sistemin morfologjik, dialekti i veriut ka formen e paskajores se tipit me punue, kurse toskerishtja ne vend te saj, perdor lidhoren te punoj. Forma e pjesores ne toskerisht, del me mbarese, kurse ne gegerisht, pa mbarese (kapur ~ kape), etj. Dialekti I jugut ka format e se ardhmes: do te punoj dhe kam per te punuar , ndersa dialekti I veriut pervec formave te mesiperme ka formen kam me punue.
__________________

Shqipja standarte


Formimi i gjuhes letrare kombetare te njesuar (gjuha standarte), si varianti me i perpunuar i gjuhes se popullit shqiptar, ka qene nje proòes i gjate, qe ka filluar qe ne shekujt XVI-XVIII, por perpunimi i saj hyri ne nje periudhe te re, ne shekullin XIX, gjate Rilindjes Kombetare.
Ne vitin 1824 Naum Veqilharxhi filloi punen per te krijuar alfabetin shqip dhe ne vitin 1844 dhe 1845 u botua “Evetar”-i. Vaqilharxhi ishte i pari qe shprehu qellimet e Rilindjes Kombetare Shqipetare nepermjet traktatit te tij, parathenies se “Evetr”-it te pare dhe shume shkrimeve te tjera.
Ne programin e Rilindjes, mesimi dhe levrimi i gjuhes amtare, perpjekjet per pasurimin e saj dhe pastrimin nga fjalet e huaja dhe te panevojeshme, zinin nje vend qendror. Gjate kesaj periudhe, u zhvillua nje veprimtari e gjere letrare, kulturore dhe gjuhesore.
Ne vitin 1879, u krijua “Shoqata e te shtypurit shkronja shqip”, qe i dha nje shtyse te re kesaj veprimtarie. U hartuan gramatikat e para me synime normative dhe u be hapi i pare per hartimin e nje fjalori kombetar i gjuhes shqipe, qe eshte “Fjalori i Gjuhes Shqipe” i Kostandin Kristoforidhit, i botuar pas vdekjes se autorit, me 1904.
Gjate periudhes se Rilindjes Kombetare, u arrit te pervijoheshin dy variante letrare te kombit shqiptar, varianti letrar jugor dhe varianti letrar verior. U bene gjithashtu, perpjekje per afrimin e ketyre varianteve dhe per njesimin e gjuhes letrare. Detyra e pare qe duhej zgjedhur, ishte njesimi i alfabetit. Deri atehere, shqipja ishte shkruar ne disa alfabete: alfabeti latin, alfabeti grek, alfabeti turko-arab dhe alfabete te vecanta. Kete detyre e zgjidhi Kongresi i Manastirit, i mbledhur me 14 deri me 22 Nentor te vitit 1908, ne qytetin e Manastirit, qe sot ndodhet ne Maqedoni. Ne kete Kongres, pas shume diskutimesh, u vendos qe te perdorej nje alfabet i ri, i mbeshtetur teresisht ne alfabetin latin, i plotesuar me nente digrame (dh, gj, ll, nj, rr, sh, th, xh, zh), dhe me dy shkronja me shenja diakritike (c, e), eshte alfabeti qe ka edhe sot ne perdorim gjuha shqipe. Kongresi e la te lire edhe perdorimin e alfabetit te Stambollit, qe kishte mjaft perhapje, por koha ja leshoi vendin alfabetit te ri, qe u paraqit ne Kongres, pra alfabetit te sotem.
Nje hap tjeter per njesimin e gjuhes letrare shqipe, beri “Komisioni letrar shqip”, qe u mblodh ne Shkoder ne vitin 1916. Komisioni nenvizoi si detyre themelore levrimin e gjuhes letrare shqipe dhe zhvillimin e letersise shqiptare. Ky komision gjuhetaresh e shkrimtaresh, krijuar per te ndihmuar ne formimin e nje gjuhe letrare te perbashket permes afrimit te dy varianteve letrare ne perdorim, vleresoi variantin letrar te mesem, si nje ure ne mes toskerishtes dhe gegerishtes dhe percaktoi disa rregulla per drejtshkrimin e tij, te cilat ndikuan ne njesimin e shqipes se shkruar.
Vendimet e Komisionit letrar shqip per gjuhen letrare e per drejtshkrimin e saj, u miratuan me vone edhe nga Kongresi Arsimor i Lushnjes (1920) dhe vijuan te zbatoheshin deri ne Luften e Dyte Boterore.
Pas Luftes se dyte Boterore, puna per njesimin e gjuhes letrare kombetare (gjuhes standarte) dhe te drejtshkrimit te saj, nisi te organizohet nga Instituti i Shkencave. U krijuan komisione te posacme per hartimin e projekteve te drejtshkrimit. Keshtu, u hartuan disa projekte ne vitet 1948, 1951, 1953 e 1956. U organizuan gjithashtu, dy konferenca shkencore ne vitin 1952, per te diskutuar per problemin e gjuhes letrare.
Me 1967, u botua nga Instituti i Historise dhe i Gjuhesise, projekti i ri “Rregullat e drejtshkrimit te shqipes”. Ky projekt filloi te zbatohet ne te gjithe hapsiren shqiptare, ne Republiken e Shqiperise, ne Kosove dhe ne Mal te Zi. Nderkohe, perpjekje per njesimin e gjuhes letrare dhe te drejtshkrimit te saj, beheshin edhe ne Kosove.
Ne vitin 1968, u mblodh Konsulta Gjuhesore e Prishtines, e cila, e udhehequr nga parimi “nje komb-nje gjuhe letrare”, vendosi qe projekti i ortografise i vitit 1968, posa te miratohej e te merrte formen zyrtare ne Republiken e Shqiperise, do te zbatohej edhe ne Kosove. Vendimet e kesaj Konsulte kane qene me rendesi te jashtezakonshme per njesimin e gjuhes letrare kombetare shqipe.
Projekti “Rregullat e drejtshkrimit te shqipes “ i vitit 1967, pas nje diskutimi publik, ai u paraqit per diskutim ne Kongresin e Drejtshkrimit te Shqipes, qe u mblodh ne Tirane, ne vitin 1972, i cili ka hyre ne historine e gjuhes shqipe dhe te kultures shqiptare, si Kongresi i njesimit te gjuhes letrare kombetare.
Kongresi i Drejtshkrimit te Shqipes, ne te cilin moren pjese delegate nga te gjitha rrethet e Shqiperise, nga Kosova, nga Maqedonia dhe nga Mali i Zi dhe nga arbereshet e Italise, pasi analizoi te gjithe punen e bere deri atehere per njesimin e gjuhes letrare, miratoi nje rezolute, ne te cilen pervec te tjerash, pohohet se “populli shqiptar ka tashme nje gjuhe letrare te njesuar”.
Gjuha letrare kombetare e njesuar (gjuha standarte), mbeshtetej kryesisht ne variantin letrar te jugut, sidomos ne sistemin fonetik por ne te jane integruar edhe elemente te variantit letrar te veriut.
Pas Kongresit te Drejtshkrimit, jane botuar nje varg vepra te rendesishme, qe kodifikojne normat e gjuhes standarte, sic jane “Drejtshkrimi i gjuhes shqipe” (1973), “Fjalori i gjuhes se sotme letrare (1980), Fjalori i shqipes se sotme (1984), Fjalori Drejtshkrimor i gjuhes shqipe (1976), Gramatika e gjuhes se sotme shqipe I Morfologjia (1995), II Sintaksa (1997).

Vecori tipologjike te shqipes se sotme standarte.


Nga ana strukturore, paraqitet sot si nje gjuhe sintetiko-analitike, me nje mbizoterim te tipareve sintetike dhe me nje prirje drejt analitizmit. Nje pjese e mire e tipareve te saj fonetike dhe gramatikore, jane te trasheguara nga nje periudhe e lashte indoevropiane, nje pjese tjeter jane zhvillime te mevonshme.
Shqipja ka sot nje sistem fonologjik te vetin, qe perbehet nga shtate fonema zanore dhe 29 fonema bashketingellore. Shkruhet me alfabet latin te caktuar ne vitin 1908 ne Kongresin e Manastirit.
Alfabeti i shqipes ka 36 shkronja, nga te cilat 25 jane te thjeshta (a, b, c, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, o, p, q, r, s, t, u, v, x, y, z), 9 jane bigrame (dh, gj, ll, nj, rr, sh, th, xh, zh) dhe 2 me shkronja diakritike (e, c).
Shqipja ka theks intensiteti dhe pergjithesisht te palevizshem gjate fleksionit. Ne shumicen e rasteve, sidomos ne sistemin emeror, theksi bie ne rrokjen e parafundit.
Shqipja ka nje sistem te zhvilluar (te pasur) formash gramatikore, ka nje sistem lakimi binar: lakimin e shquar dhe te pashquar, ruan ende mire format rasore (ka pese rasa), sistemin prej tri gjinish (mashkullore, femerore dhe asnjanese), kjo e fundit po shkon drejt zhdukjes, mbahet vetem ne nje kategori te vecante emrash foljore, te tipit: te shkruarit, te menduarit, etj.
Sistemi emeror ka trajte te shquar dhe te pashquar dhe per pasoje, edhe lakim te shquar e te pashquar; nyja shquese eshte e prapavendosur si ne rumanisht dhe ne bullgarisht; ka nyje te perparme te emrat ne rasen gjinore (i, e malit) dhe te mbiemrat e nyjshem (i mire, i vogel, etj)., te emrat asnjanes te tipit te folurit, etj. Pervec fleksionit me mbaresa te vecanta, shqipja njeh edhe fleksionin e brendshem (dash ~ desh, marr ~ merr); ka dy tipe strukturore mbiemrash te ngjashem (i madh, i ndershem) dhe te panyjshem (trim, besnik). Te numeroret perdor kryesisht sistemin decimal (dhjete, tridhjete, pesedhjete), por ruan edhe sistemin vigezimal (njezet, dyzet); numeroret e perbere nga 11-19, formohen duke vene numrin e njesheve perpara, parafjalen mbe dhe pastaj dhjetshet (njembedhjete, dymbedhjete, etj) si ne rumanisht dhe ne gjuhet sllave.
Sistemi foljor paraqitet mjaft i larmishem. Shqipja ka nje sistem te pasur formash menyrore dhe kohore, nje pjese te e cilave jane te trasheguara nga nje periudhe e hershme, nje pjese jane kryer gjate evolucionit te saj historik. Folja ka gjashte menyra; (deftore, lidhore, kushtore, habitore, deshirore, urdherore) dhe tri forma te pashtjelluara (pjesore, paskajore dhe percjellore). Koha e ardheshme ndertohet ne menyre analitike, me dy forma: me do (forma e foljes dua) + lidhore (do te punoj) dhe me foljen ndihmese kam + paskajore (kam per te punuar).
Rendi i fjaleve ne fjali eshte pergjithesisht i lire, por me i zakonshem eshte rendi subjekt+verb+objekt.
Leksiku i gjuhes shqipe perbehet prej disa shtresash. Nje shtrese te vecante perbejne fjalet me burim vendas, te trasheguar nga nje periudhe e lashte indoevropiane (dite, nate, dimer, moter, jani, etj.), ose te formuara me vone, me mjete te shqipes (ditor, dimeror, i pernatshem).
Nje shtrese tjeter, perbejne fjalet e huazuara nga gjuhe te tjera, si pasoje e kontakteve te popullit shqiptar me popuj te tjere gjate shekujve. Fjalet e huazuara kane hyre nga greqishtja, greqishtja e vjeter dh e re, nga latinishtja dhe gjuhet romane, nga sllavishtja dhe nga turqishtja.
Shqipja, me gjithe huazimet e shumta, ka ruajtur origjinalitetin e saj, si gjuhe e vecante indoevropiane.
Perhapja e gjuhes shqipe
Shqipja flitet sot nga me se gjashte milione vete ne Republiken e Shqiperise, ne Kosove, ne viset shqiptare te Maqedonise, te Malit te Zi, te Serbise jugore, si dhe ne viset e Çamerise ne Greqi. Shqipja flitet gjithashtu, ne ngulimet shqiptare ne Itali, ne Greqi, ne Bullgari, ne Ukraine, si dhe ne shqiptare te merguar ne viset e ndryshme te botes para Luftes se Dyte Boterore dhe ne kete dhjetevjecarin e fundit.
Gjuha shqipe mesohet dhe sudjohet ne disa universitete dhe qendra albanologjike ne bote, si ne Paris, Rome, Napoli, Kozence, Plermo, Leningrad, Pekin, München, Bukuresht, Selanik, Sofie etj.
__________________

Studimet per gjuhen shqipe


Gjuha dhe kultura e shqiptareve, lashtesia dhe karakteri origjinal i tyre, kane terhequr prej kohesh vemendjen e studjuesve te huaj dhe shqiptare qe ne shekullin XVIII dhe me pare. Ne menyre te vecante, gjuha, historia dhe kultura e shqiptareve, terhoqi vemendjen e botes gjermane. Me te u mor edhe nje filozof i madh, sic ishte Gotfrid Vilhelm Lerbnitz, qe punoi nje shekull para lindjes se gjuhesise krahasimtare. Ai mendonte, se studimi krahasues i gjuheve ishte themelor per te ndertuar nje histori universale te botes, per ta kuptuar dhe per ta shpjeguar ate. Ne disa letra, qe ai i shkruante nje bibliotekari te Bibliotekes Mbreterore te Berlinit, ne fillim te shekullit XVIII, shprehet edhe per natyren dhe prejardhjen e gjuhes shqipe dhe pas disa luhatjeve, arriti ne perfundimin, se shqipja eshte gjuha e ilireve te lashte.
Megjithate, studimet shkencore per gjuhen shqipe, si dhe per shume gjuhe te tjera, nisen pas lindjes se gjuhesise historike-krahasuese nga mesi i shekullit XIX. Nje nga themeluesit e kesaj gjuhesie, dijetari gjerman Franz Bopp, arriti te provonte qe ne vitin 1854, se shqipja bente pjese ne familjen e gjuheve indoevropiane dhe se zinte nje vend te vecante ne kete familje gjuhesore. Pas tij, studjues te tjere, si G.Meyer, H.Pedersen, N.Jokli, studjuan aspekte te ndryshme te leksikut dhe te struktures gramatikore te gjuhes shqipe. G.Meyer do te hartonte qe ne vitin 1891 nje Fjalor etimologjik te Gjuhes shqipe (Etymologisches Wörterbuch der albanesischen Sprache, Strasburg 1891), i pari fjalor i ketij lloji per shqipen. Pervec ketyre, nje varg i madh gjuhetaresh te huaj, si F.Miclosich, G.Weigand, C.Tagliavini, St.Man, E.Hamp, A.Desnickaja, H.Ölberg, H.Mihaescu, W.Fredler, O.Bucholtz, M.Huld, G.B.Pellegrini, etj. kane dhene kontribute te shenuara per studimin e historise se gjuhes shqipe, te problemeve qe lidhen me prejardhjen e saj, me etimologjine, fonetiken dhe gramatiken historike, si edhe ne studimin e gjendjes se sotme te shqipes.
Nderkohe, krahas studimeve per gjuhen shqipe te albanologeve te huaj, lindi dhe u zhvillua edhe gjuhesia shqiptare. Ajo i ka fillimet e saj qe ne shekullin XVII, kur Frang Bardhi botoi te parin fjalor te gjuhes shqipe “Dictionarium Latino-Epiroticum” (1635). Gjate Rilindjes Kombetare u botuan disa gramatika te gjuhes shqipe. Keshtu, ne vitin 1864, Dhimiter Kamarda, nje nga arbereshet e Italise, botoi vepren “Laggio della grammatica comparata sulla lingua albanese”, Livorno 1864, vell.II “L’Apendice al saggio dalla gramatica comparata sulla lingua albanese”, Prato 1866. Me 1882, Kostandin Kristoforidhi botoi “Gramatiken e gjuhes shqipe” dhe me 1806, Sami Frasheri botoi “Shkronjetoren e gjuhes shqipe”, dy vepra gjuhesore te rendesishme te shekullit XIX per gramatologjine e gjuhes shqipe. Nga fundi i shekullit XIX, Kostandin Kristoforidhi pergatiti edhe nje “Fjalor te gjuhes shqipe”, i cili u botua ne vitin 1904 dhe perben vepren me te rendesishme te leksikografise shqiptare, qe u botua para Luftes se Dyte Boterore. Ne vitin 1909, botohet Fjalori i shoqerise “Bashkimi”.
Pas shpalljes se Pavaresise, u botuan nje varg gramatikash dhe fjalore dygjuhesh, per te plotesuar nevojat e shkolles dhe te kultures kombetare. Ne fushen e gramatikes u shqua sidomos Proff. Dr.Aleksander Xhuvani.
Aleksander Xhuvani (1880-1961)
Kreu studimet e larta ne Universitetin e Athines. Veprimtaria e tij per studimin e gjuhes shqipe dhe arsimin kombetar, e nisi qe gjate periudhes se Rilindjes Kombetare. Beri nje pune te madhe per pajisjen e shkolles sone me tekste te gjuhes shqipe, te letersise, te pedagogjise dhe te psikologjise. Drejtoi e punoi per hartimin e udhezuesve drejtshkrimore ne vitet 1949, 1951, 1954, 1956.
Pati nje veprimtari te gjere ne fushen e pastertise se gjuhes shqipe e te pasurimit te saj dhe botoi vepren “Per pastertine e gjuhes shqipe” (1956). Bashkepunoi me profesorin Eqerem Çabej, per hartimin e veprave “Parashtesat” (1956) dhe “Prapashtesat e gjuhes shqipe” (1962), trajtesa themelore ne fushen e fjalformimit te gjuhes shqipe. Botoi dhe nje varg punimesh monografike per pjesoren, paskajoren dhe parafjalet e gjuhes shqipe.
Ai ishte njohes i mire dhe mbledhes i pasionuar i visarit leksikor te gjuhes se popullit. Fjalet dhe shprehjet e mbledhura , u botuan pjeserisht pas vdekjes, ne formen e nje fjalori. Pergatiti nje botim te dyte te “Fjalorit te gjuhes shqipe” te Kristoforidhit (1961).
Vepra e plote e tij, e projektuar ne disa vellime, ende nuk eshte botuar. Ne vitin 1980 eshte botuar vellimi i pare.
Nje zhvillim me te madh njohu gjuhesia shqiptare ne gjysmen e dyte te shekullit XX, kur u krijuan edhe institucione shkencore te specializuara, si Universiteti i Tiranes, Universiteti i Prishtines dhe Akademia e Shkencave, Universiteti i Shkodres, me vone, Universiteti i Elbasanit, Universiteti i Gjirokastres, Universiteti i Vlores, Universiteti i Tetoves, etj. Gjate kesaj periudhe, u hartuan nje varg veprash pergjithesuese nga fusha te ndryshme te gjuhesise. Ne fushen e leksikologjise dhe te leksikografise, pervec studime leksikologjike, u hartuan edhe nje varg fjaloresh te gjuhes shqipe dhe fjalori dygjuhesh, nga te cilet, me kryesoret jane: “Fjalori i gjuhes shqipe” (1954), “Fjalori i gjuhes se sotme shqipe” (1980), “Fjalori i shqipes se sotme” (1984), “Fjalori drejtshkrimor i gjuhes shqipe” (1976), “Drejtshkrimi i gjuhes shqipe” (1973), etj. Kohet e fundit kane dale edhe “Fjalor frazeologjik i gjuhes shqipe” (2000) dhe “Fjalor frazeologjik ballkanik” (1999).
Ne fushen e dialektologjise eshte bere pershkrimi e studimi i te gjithe te folurave te shqipes dhe eshte hartuar “Atlasi dialektologjik i gjuhes shqipe”, nje veper madhore qe pritet te dale se shpejti nga shtypi.
Eshte bere gjithashtu, studimi i fonetikes dhe i strukturave gramatikore te gjuhes shqipe permes studimeve te vecanta dhe permes gramatikave te ndryshme, niveleve te ndryshme, nga te cilat, me e plota eshte “Gramatika e gjuhes shqipe” I Morfologjia (1995), II Sintaksa (1997), hartuar nga Akademia e Shkencave, ne bashkepunim me Universitetin e Tiranes, me kryeredaktor Mahir Domin.
Nje vend te gjere ne studimet gjuhesore te ketij gjysemshekulli, kane zene problemet e historise se gjuhes shqipe, problemet e etnogjenezes se popullit shqiptar e te gjuhes shqipe, te etimologjise, te fonetikes dhe te gramatikes historike, etj. Disa nga veprat themelore ne keto fusha jane: "Studime etimologjike ne fushe te shqipes” ne 7 vellime, nga E.Çabej; “Meshari” i Gjon Buzukut (E.Çabej); “Gramatika historike e gjuhes shqipe” (Sh.Demiraj); “Fonologjia historike e gjuhes shqipe” (Sh.Demiraj); “Gjuhesia ballkanike” (Sh.Demiraj), etj.
Eqerem Cabej (1908-1980). Studjuesi me i shquar i historise se gjuhes shqipe dhe nje nga personalitetet me ne ze te kultures shqiptare.
Pasi beri studimet e para ne vendlindje (Gjirokaster), studimet e larta i kreu ne Austri, ne fushen e gjuhesise se krahasuar indoevropiane. Pas mbarimit te studimeve, kthehet ne atdhe dhe fillon veprimtarine shkencore e arsimore ne vitet ’30 te ketij shekulli dhe punoi ne keto fusha per nje gjysem shekulli, duke lene nje trashegimni te pasur shkencore.
Eqerem Çabej solli dhe zbatoi ne gjuhesine shqiptare metodat dhe arritjet shkencore te gjuhesise evropiane, duke kontribuar shume ne ngritjen e nivelit shkencor te studimeve gjuhesore shqiptare. Eqerem Cabej punoi shume ne disa fusha te dijes, por u shqua sidomos ne fushen e historise se gjuhes, ne trajtimin e problemeve te origjines se gjuhes shqipe, te autoktonise se shqiptareve e te etimologjise dhe te filologjise se teksteve te vjetra.
Veprat themelore te tij jane: “Studime etimologjike ne fushe te shqipes”, ne shtate vellime, I “Hyrje ne historine e gjuhes shqipe”, II “Fonetike historike” (1958), “Meshari i Gjon Buzukut” (1968), “Shqiptaret midis perendimit dhe lindjes” (1944).
Ai eshte bashkeautor edhe ne nje varg veprash ne fushen e gjuhes se sotme, sic jane: “Fjalor i gjuhes shqipe” (1954), “Rregullat e drejtshkrimit te gjuhes shqipe” (1972), “Fjalori drejtshkrimor”.
Pervec veprave, ai ka botuar nje varg studimesh ne revista shkencore brenda e jashte vendit dhe ka mbajtur dhjetra referate e kumtesa ne kongrese e konferenca kombetare e nderkombetare, te cilat kane bere te njohura arritjet e gjuhesise shqiptare ne bote, duke rritur keshtu prestigjin e saj.
Veprat e prof. Eqerem Cabej jane botuar ne tete vellime, ne Prishtine, me titullin “Studime gjuhesore”.
Me veprimtarine e shumaneshme shkencore e me nivel te larte, Eqerem Cabej ndricoi shume probleme te gjuhes shqipe dhe te kultures shqiptare, duke argumentuar lashtesine dhe origjinen ilire te saj, vitalitetin e saj nder shekuj dhe marredheniet me gjuhet dhe kulturat e popujve te tjere.
__________________

Gjate kesaj periudhe, gjuhesia shqiptare zgjidhi edhe problemin e gjuhes shqipe letrare kombetare, te njesuar me ceshtjet teorike te se ciles eshte marre vecanerisht prof.Androkli Kostallari.
Ne kuadrin e punes qe eshte bere ne fushen e gjuhesise normative dhe te kultures se gjuhes, jane hartuar dhe nje numer i madh fjaloresh terminologjike per dege te ndryshme te shkences e te teknikes.
Pervec veprave te shumta qe jane botuar ne fushen e gjuhesise, veprimtaria e gjuhesise studimore e studjuesve shqiptare pasqyrohet ne botimin e disa revistave shkencore, nga te cilat me kryesoret sot, jane: “Studime filologjike” (Tirane); “Gjuha shqipe” (Prishtine); “Studia albanica” (Tirane); “Jehona” (Shkup); etj.
Studime te rendesishme mbi gjuhen shqipe jane bere nga gjuhetare ne Kosove, Maqedoni, Mal i Zi, ku jane botuar nje numer i konsidrueshem veprash mbi historine e gjuhes shqipe, fonetiken, gramatiken, leksikun etj. Prof. Idriz Ajeti shquhet per kontributin e vecante qe ka dhene ne kete fushe
Kontribut te vecante per gjuhen shqipe kane dhene edhe shqiptaret e vendosur ne Itali, te njohur si “Arberesh”
Disa nga figurat me te shquara te gjuhesise shqiptare te ketyre dy shekujve te fundit, jane: Dhimiter Kamarda (arberesh i Italise), Kostandin Kristoforidhi, Sami Frasheri, Aleksander Xhuvani, Eqerem Çabej, Selman Riza, Kostaq Cipo, Mahir Domi, Shaban Demiraj, Androkli Kostallari, Idriz Ajeti, etj.

Familja Indo-Europiane ka 10 dege duke filluar me numra nga i pari deri tek i fundi:

(1) Albanian
(2) Armenian
(3) Baltic
(4) Slavic
(5) Celtic
(6) Germanic
(7) Greek
(8) Indo-Aryan
(9) Iranian
(10) Romance

Familja Indo-Europiane sote:

Albanian

Armenian

Balto-Slavic
* Bulgarian
* Czech
* Latvian
* Lithuanian
* Polish
* Russian
* Serbo-Croatian
* Slovak
* Slovenian
* Ukrainian

Celtic
* Breton
* Irish (Celtic)
* Scots (Celtic)
* Welsh

Germanic
* Dutch
* English
* German
* Scandinavian
o Danish
o Icelandic
o Norwegian
o Swedish